Mundarija kirish I bob suvda ham quruqlikda yashovchilar sinfi

MUNDARIJA


KIRISH
I BOB Suvda ham quruqlikda yashovchilar sinfi.
1.1 Kaltakesaklarning tashqi tuzilishi haqida maʼlumot.
1.2 Kaltakesaklarning ichki tuzilishi.
II BOB Oʻzbekiston faunasida uchraydigan suvda ham quruqlikda yashovchilar
2.1. Oʻzbekistonda uchraydigan kaltakesaklarning tarqalishi, yashash tarzi va biologiyasi.
2.2. Oʻzbekiston kaltakesaklarning tashqi koʻrinishidagi oʻziga xosliklar.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR


KIRISH.
Kaltakesaklar, sudralib yuruvchilar sinfining kenja turkumi. 2000 tacha turi bor. Gekkonsimonlar, tangacha oyoqlilar, agamalar, iguanalar, urchuqsimonlar, zahartishlilar, echkemarsimonlar, amfisbenalar, asl kaltakesaklar, ssinksimonlar kabi oilalarga boʻlinadi. K.ning tana shakli turli-tuman. Besh barmoqli oyoqlilari ham, oyoqsizlari ham uchraydi. Oyoqsiz K.da toʻsh suyagi va oyok kamari saqlangan keng tarqalgan. Oʻzbekistonda ularning 38 turi,fotmanchiq, echkemar, toshkaltakesak, kunkargʻar, sariq ilon, bot-bot, qizilquloq va h.k. bor. Asl kaltakesaklar oilasi mazkur turkum uchun tipik vakili. Gavdasi silindr shaklida; boʻyni yaqqol ajralib turadi; dumi uzun va uziluvchi; oyoqlari yaxshi rivojlangan; boshi va qorni qalqonlar, gavdasi tangachalar bilan qoplangan. Dumidagi tangachalar halqa shaklida. Quloq teshigi bor. Afrika, Osiyo va Yevropaning serquyosh, issiq mintaqalarida yashaydi. Oʻzbekistonda yozda kun qiziganda uyalariga (salqin joylarda) kirib oladi. Qishda (noyabrdan martgacha) karaxt boʻladi. Tuxum qoʻyadi; tuxumdan tirik tugʻuvchi turlari ham bor. Hasharot va b. jonivorlar bilan oziqlanib, koʻp foyda yetkazadi. Yugurdak kaltakesak, tirik tugʻar kaltakesak, Oʻzbekistonda keng tarqalgan ildam kaltakesakcha va hokazolar shu oilaga kiradi. Kaltakesaklargavdasining shakli turli-tuman, asosan choʻzinchoq, uzun harakatchan dumi, yaxshi rivojlangan boʻyin, qisqa va besh barmoqli oyoqlari bor. Ayrim turlarining oyoqlari yoʻqolib ketgan, lekin oyoqsiz kaltakesaklarda ilonlardagiga qarshi oʻlaroq toʻsh suyagi, oyoq kamari, harakatchan koʻz qovoqlari va nogʻora pardasi boʻladi. Gavdasining uzunligi 3,5 sm dan 4 m gacha va ogʻirligi 150 kg gacha boradi. Koʻplarida dumining uzilish (autotomiya) hodisasi yuz beradi. Lekin ma’lum vaqtdan keyin dumi yana oʻsib chiqadi, ammo uning skeleti suyakka aylanmaydi. Teri bezlari faqat sonida joylashadi. Bu bez koʻpayishdan oldin ipsimon modda ishlab chiqaradi, bundan hududini chegaralash va koʻpayshida kimyoviy signal sifatida foydalanadi.Kaltakesaklar kenja turkumiga 4300 ga yaqin tur kiradi va ular Yer yuzida keng tarqalgan, MDH da 6 ta oilasi va 80 ga yaqin turi uchraydi. Oʻzbekistonda esa 38 ta turi aniqlangan. Kaltakesaklarning koʻpchiligi MDHning janubiy hududlarida yashasa, tiriktugʻar kaltakesak bilan ildam kaltakesak oʻrta va shimoliy mintaqalarda tarqalgan. Markaziy Osiyo choʻllarida har xil toʻgarakboshlar, kechasi faol hayot kechiradigan gekkonlar, boʻz echkemar, agamalar va boshqa tur kaltakesaklar yashaydi va ular sudralib yuruvchilarning eng koʻp tarqalgan vakillari hisoblanadi.Kjashean sari ularning turi kamavadi. Masalan: lndoneziya orolida sudralib yuruvchilaming 150-200 turi yashasa. Oʻrta Xitoyda ta. Oʻrta Osiyoda 60 ta. Kavkazda 68 ta. Gʻarbiy Yevropada va Shimoliy qutb doirasida bor-yoʻgʻi 2 ta turi (tiriktugʻar kaltas a k va qora ilon) uchraydi.Reptiiiyalar uchun juda yuqori harorat ham yomon ta'sir qiladi. umaloqbosh kaltakesaklari. Oʻrta Osiyo choʻllarida 40°С issiqda oʻzini yomon sezadi. nafasi qisilib, pastroq harorat- kuzatilgan. D.N. Kashkarov qum yumaloqbosh kaltakesak- 50°C li issiq qumda 4 minutgacha chidaganligini va keyin nobud wi'lganligini tajribalar asosida kuzatgan.Yozda koʻpchilik tangachalilar qumli choʻllarda isib ketishdan aochib. uyalariga yashirinadi yoki daraxt shoxlariga chiqib oladi D.N. Kashkarovning kuzatishlariga qaraganda Oʻrta Osivoning qumli choʻllarida yozda harorat yerdan 2 m balandlikda (daraxt shoxlarida) yerda soya joydaEiga nisbatan 10°C past, quyosh nuri lu sh ib turgan joydagiga nisbatan esa 28°C past boʻlishi aniqlangan. Shuningdek. sudralib yuruvchilar toqqa ko tanlgan sari, ularning soni sezilarli darajada kamayib borishi ham kuzatil- »an. Oʻrta Osiyoda sudralib yuruvchilaming eng baland tarqalish chegarasi dengiz sathidan 5000 m balandlik hisoblanadi.Sudralib yuruvchilar yashash sharoiti va tarqalishiga qardh 2 I dagi ekologik guruhlarga boʻlinadi. Quruqlikda yashovchi ostida yashovchilar, suvda yashovchilar va daraxtda yashaydi Hozirgi yashab turgan sudralib yuruvchilar orasida havoda uchibturadigan turlari yoʻq.Reptiliyalarning koʻpchiligi asosan quruqlikda yashaydi Quruklikda har xil yashash sharoitlari mavjud. Shuning uchun ularda. tuproqda, toshli sahrolarda. oʻrmonda. botqoqliklarda uchratamiz. Koʻpchiligi esa quyosh nuri koʻp tushadigan va oʻsimlik siyrak boʻlgan ochiq joylarda yashaydi. Sudralib yuruvchilarning harakati ham har xil boʻlib, yerda sudralib harakat qilib sudralib yuruvchilar degan nomini oqlaydi. Timsoh, echkemar va koʻpgina kaltakesaklar tanasini birroz yerdan koʻtarib yuguradi. Ularning shundav turlari borki, masofaga faqat orqa oyoqlari yordami bilan yuguradi. Masalan: Ьиь day sudralib yuruvchilar qatoriga agamalar. iguanalar. Avstraliyada yashaydigan plashli kaltakesaklar kiradi. Sahrodagi kaltakesak esa tanasini yuqori koʻtarib. ogʻirligini orqa oyogʻiga tushirib Karakatlanadi. Chunki sharoit shuni taqozo etadi. ya'ni ular tanasiga siq qum tegmasligi uchun shunday qiladi. K oʻchma qumli sahrolarda yashaydigan sudralib yuruvchilarning esa shoxli tishchalari, ya'ni oʻtkir timoqlari boʻladi (gekkonlar. ayrim agamalar, kaltake^H va iguanalar). Gekkonlarning Ita turida (Palmatogecko rangi) barmoqlari orasida teri suzgich pardasi bor. U Sharqiy Afrikaning quill sohillarida yashaydi. Qumli sahrolarda yashaydigan ayrim tur reptiliyalaming tanasi yapaloqlashgan (Meksikada yashovchi iguanalamB tanasi diskka oʻxshaydi). O ’rta Osiyo yumaloqbosh kaltakesagi ham i qumli sahroga moslashib harakat qiladi.Yumaloqbosh kaltakesak qumni boshqa tomonga harakatlanib qaziydi. Ulaming yon tomonida yapaloqlashgan tanasida teri ipchalari boʻlib. tangachalariga tegib turadi. Dushmandanqochganda. yerga qattiq yopishib olib tanasini dam oʻngga va dam chapga buradi. Natijada tezlikda qum ichiga kirib ketadi.