Mustaqil Ishi mavzu: iqtisоdiyot tarкibiy tuzilishidagi o’zgarishlarning mazmuni

Termiz davlat universteti iqtisodiyot va turizm fakulteti “bug’alteriya hisobi va auditi” yo’nalishi 1-kurs 222-guruh talabasi Umirov Javohirning “Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan yozgan

Mustaqil Ishi


MAVZU: IQTISОDIYOT TARКIBIY TUZILISHIDAGI O’ZGARISHLARNING MAZMUNI
Bozor iqtisodiyotining tuzilishi iqtisodiy tizim sifatida qanday bo'lishiga bog'liq hisoblanadi. Masalan: uning funktsional xususiyatiga qarab, uning elementlarining maqsadi va tabiatiga qarab amalga oshirilishi mumkin. Keyinchalik jahon iqtisodiyotining tuzilishi quyidagicha:

1. 
   Shaxs. Bu ham maqsad, ham iqtisodiyotning vositasi. Maqsad, chunki u odamlarni ta'minlashga xizmat qiladi. Bir vosita, chunki shaxsning ishi - iqtisodiyotning asosiy manbai.
   
2. 
   Tabiiy boyliklar. Bularning barchasi tabiiy ravishda odamlarga beriladi: minerallar, suv, o'simlik, havo, faunalar, quyosh va issiqlik. Bundan tashqari, tabiat - butun insoniyat uchun yashash joyidir.
   
3. 
   Ishlab chiqarish vositalari. Bu yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishga yordam beradigan shaxslarning faoliyati.
   
4. 
   Iste'mol tovarlari. Bularning barchasi odamlar o'z shaxsiy ehtiyojlarini qondirishi kerak.
   
5. 
   Infrastruktura. Bu odamlar hayoti faoliyatini va ishlab chiqarishning normal ishlashini ta'minlovchi ob'ektlardir.
   

Iqtisodiyotning tuzilishi boshqa shakllarda ham shakllantirilishi mumkin. Bu mavzuga yondashishga bog'liq. Misol uchun, siz ushbu ilmni bir nechta sohalar qatorida ifodalashingiz mumkin.
Bu holda iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi ishlab chiqarish faoliyatining ikki yo'nalishidan iborat. Ularning har biri turli funktsiyalar yordamida vazifalarini bajaradigan bir nechta ob'ektni o'z ichiga oladi. Ular moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari va nodatsizlar (ya'ni, ijtimoiy-madaniy soha). Ularning orasidagi asosiy farq asl mahsulotdir. Ijtimoiy-madaniy sohadagi filiallarda intellektuallik, ma'naviyat va axborot kabi mavhum tushunchalar mavjud. Va moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining mahsuloti moddiy bo'ladi. Har ikki soha bir qator qo'shimcha filiallarga bo'linadi. Moddiy ishlab chiqarishning asosiy sohasi sanoatdir. Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar qishloq xo'jaligidan ishlab chiqarilgan mahsulotlardan 5 baravar yuqori. Bunga xomashyo qazib olish va qayta ishlash, energiya va materiallarni ishlab chiqarish kiradi. Sanoat bu mega-sanoat bo'lib, u quyidagi turlarga bo'linadi:

• 
  qazib olish;
  
• 
  engil;
  
• 
  qayta ishlash;
  
• 
  mashinasozlik.
  

Ikkinchisi, shuningdek, bir necha kichik filialga (masalan, avtomobil, asbob qurilishi, kema qurilishi va boshqalar) bo'linadi.
Iqtisodiyotning tuzilmasi sanoat tomonidan qurilsa, "milliy iqtisodiyotning" filiali "atamasi noaniqdir. Uning bir nechta ta'riflari bor:

1. 
   sanoatda "toza" bo'lib, bir turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan mahsulotlarning kombinatsiyasidan iborat;
   
2. 
   iqtisodiy sektor asosan sanoat mahsulotini ishlab chiqaradigan korxona;
   
3. 
   ma'muriy - bu bir ma'muriy organga bo'ysunadigan bir nechta korxonalar (masalan, vazirlik).
   

Iqtisodiyotning keyingi tuzilmasi mintaqaviy hisoblanadi. U hududiy xususiyatga suyanib, mamlakatni bir necha qismlarga ajratadi. Bu ma'lum bir hududda joylashgan iqtisodiy ob'ektlardan tashkil topgan degan ma'noni anglatadi.
Albatta, viloyat iqtisodiyoti hududning tabiiy resurslari bilan bevosita bog'liq. Biroq, bu butunlay mamlakatda qabul qilingan ma'muriy bo'linishga to'la mos keladi degani emas. Axir, u vaqtinchalik, u o'zgarishi mumkin, ammo iqtisodi bir xil bo'ladi. Bundan tashqari, ob'ektlar o'z joylarida qoladi, faqat nomlarini o'zgartiradi. Ya'ni, "mintaqaviy" tushunchasi kengroq. Unda xalqning an'analari, uning tarixi, mehnat va tabiiy resurslari, aholisi bilan, davlatchilik, ayrim hollarda jamiyatning siyosiy tizimi mavjud.Shunday qilib, "hududiy iqtisodiyot" tushunchasi nafaqat milliy-milliy kabi geografik emas. Bundan tashqari, u to'liq yopiq emas. Mintaqaning chegaralari orqali ishchi kuchlari harakat qiladi , boshqa hududlarning resurslari ishlatiladi, yuklar bir joydan ikkinchi joyga ko'chiriladi. 2015-2019 yillarda iqtisodiyotni yanada isloh qilish, tarkibiy o‘zgartirish va diversifikatsiyalash dasturining hayotga tatbiq etilishi natijasida shu yilning birinchi choragida asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning ijobiy o‘sish sur'atlarini saqlash ta'minlandi. 2015 yilning birinchi choragiga nisbatan yalpi ichki mahsulot hajmi 7,5 foiz o‘sdi. Makroiqtisodiy barqarorlik davlat byudjyetining yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz profitsiti, tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi va 2 foizli inflyatsiya darajasi hisobidan ta'minlandi. Sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 7 foiz o‘sdi va yalpi ichki mahsulot tarkibida 36,1 foizni tashkil qildi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish hajmi 6,7 foiz, chakana tovar aylanmasi hajmi 12,8 foiz, qurilish pudrat ishlari 19,4 foizga ko‘paydi. Xomashyo va yarim fabrikatlarni chuqur qayta ishlash asosida raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha yuqori texnologiyali zamonaviy ishlab chiqarishlarni foydalanishga topshirishni jadallashtirish borasida ko‘rilgan chora-tadbirlar natijasida investitsiyalar hajmi 8,5 foiz o‘sdi. Joriy yilning birinchi choragida o‘zlashtirilgan kapital qo‘yilmalar tarkibida markazlashtirilmagan investitsiyalar nisbatan katta hajmni (umumiy hajmning 80,7 foizi) tashkil etdi. Shuning 34,2 foizi xo‘jalik sub'yektlarining o‘z mablag‘laridir. Zamonaviy xizmat turlarini, avvalo, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish asosida jadal rivojlantirish chora-tadbirlarining amalga oshirilishi samarasida xizmatlar hajmi 12,1 foiz ko‘paydi, ularning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi o‘tgan yilning shu davridagi 59,3 foiz o‘rniga 59,5 foizga yetdi. Sanoat tarmoqlarini isloh qilish, tarkibiy o`zgartirish va diversifikatsiyalash dasturlarining amalga oshirilishi, moddiy-texnika bazasini mustahkamlanishi, respublika sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishiga zamin yaratdi. 1995 yilda sanoat ishlab chiqarishning hajmi 1990 yilga nisbatan 0,2 foizga kamayganiga qaramay, 2000 yildan boshlab (1990 yilga nisbatan) o`sish 1,2 m., 2005 yilda – 1,8 m., 2010 yilda – 3,0 m. va 2016 yilda esa 4,6 m. oshganini ko`rsatmoqda. Shuni ta`kidlash lozimki, 2016 yilda respublikaning jami sanoat ishlab chiqarilishi hajmi asosan Toshkent shahri (21,0%), Toshkent (15,1%), Navoiy (9,5%), Qashqadaryo (8,6%), Farg`ona (7,2%), Andijon (7,1%) va Samarqand (6,7%) viloyatlari hisobidan shakllangan bo`lib, juda katta bo`lmagan ulushi esa Jizzax (1,8%), Surxondaryo (2,0%) va Xorazm (2,5 %) viloyatlariga to`g`ri kelmoqda.
2016 yilda hududlar kesimida sanoat ishlab chiqarishning aholi jon boshiga hajmi Navoiy viloyatiga (11395 ming so`m), Toshkent shahriga (9761 ming so`m), Toshkent (5998 ming so`m), Sirdaryo (4421 ming so`m) va Qashqadaryo (3151 ming so`m) viloyatlariga to`g`ri keladi. Aholi jon boshiga sanoat ishlab chiqarishning eng past hajmi esa Surxandaryo (903 ming so`m) va Namangan (1323 ming so`m) viloyatlarida kuzatilmoqda. Sanoatning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, xom-ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalarini joriy etish, jahon bozorida yuqori raqobatbardosh bo`lgan ishlab chiqarishlarni manzilli qo`llab-quvvatlanishi, ishlab chiqarishlar tarkibida qayta ishlash sanoatining ulushini oshishiga ko`maklashdi.
Agar 2010 yilda, sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida qayta ishlash sanoatining ulushi 73,8% bo`lgan bo`lsa, 2016 yilga kelib esa 80,3%ga o`sdi. Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash dasturlarini amalga oshirilishi, respublika sanoatining rivojlanishiga imkoniyatlar yaratdi. Shu bilan birga, sanoatning yanada barqaror rivojlanishi uchun quyidagilar zarur: ilg`or mahalliy texnologiyalarni ishlab chiqish, zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish hisobiga mahsulotlarnnig raqobatbardoshligini oshirish; Tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturini shakllantirish va amalga oshirishda mahalliylashtirish darajasini to`xtatib turuvchi kamchiliklarni bartaraf etish hamda yangi ish o`rinlarini yaratishga to`sqinlik qiluvchi zarur tovarlar, shu jumladan asbob-uskunalar importini qisqartirish. Kichik biznes sub`ektlarining ishlab chiqarish faoliyatini har taraflama qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirish. Men bu so’zlarim bilan o’z qarashlarimni bayon etdim deb o’ylayman. Nima bo’lgandayam sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi – iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlar dasturlarining amalga oshirilishi natijasidir deb hisoblayman.