Nisa Surəsi 77-80

"Ona həcc ibadətlərini necə edəcəyini

Cəbrayıl öyrədirdi."

Kənar yandan, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi

kəsmişlər." cümləsi ilə, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim."

cümləsi, məzmun baxımından bir-birinə yaxındır və məna etibarilə

bir-biriylə əlaqəli olduqları da şübhə aparmaz. Çünki kafirlərin

Müsəlmanların dinlərindən ümidi kəsmiş olmaları ilə Müsəlmanların

dinlərinin yetkinləşdirilmiş, kamala çatdırılmış olması arasındakı

əlaqə açıqdır. Ayrıca hər iki cümlənin məzmunları iç içə keçə bilər

və parçaları bir-biriylə elin idili, bir-biriylə inteqrasiya olunmuş tək bir məzmun

halına gələ bilər. Qaldı ki, iki cümlə arasında diqqətə çarpan bir axış birliyi

də gözə dəyməkdədir.

Bunu dəstəkləyən bir başqa ünsür də səhabə və təbiin qurşaqlarının

ilk və son dövr təfsirçiləri ilə sonradan gələn təfsir alimlərindən

günümüzə qədər ortaya çıxan təfsir alimlərinin bu iki

cümləni bir-birini bütünleyen bitişik iki cümlə olaraq ələ almaları-

292 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dır. Bunun tək səbəbi, söz mövzusu iki cümlədən bizim anladığımız

şeyi anlamış olmaları, iki cümlənin birlikdə endiyini və eyni anlama

dəlalət etmə nöqtəsində birləşmələrini əsas al/götürmüş olmalarıdır.

Bundan da bu nəticə çıxar: Ayənin axışı içində bir axtar/ara söz olaraq

iştirak edən, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər...

din olaraq İslama razı oldum." ifadəsi, parçaları bir-biriylə

bütünlük ifadə edən tək bir sözdür və tək bir hədəfi vurğulamağa

istiqamətlidir. Arada bir fərqlilik olmadan iki cümlə bütünlük içində

bu hədəfə işarə etməkdədir. Bu baxımdan, bu iki cümləni də ehtiva edən

ayələ əlaqəli olduğunu söyləyib söyləməmiz arasında hər hansı

bir fərq yoxdur. Çünki bu, söz mövzusu ifadənin bir söz oluşunu

mənfi istiqamətdə təsir etməz. Bu bir axtar/ara sözdür. Iki ayrı hədəfə istiqamətli

iki ayrı söz deyil. Yenə, "Bu gün inkar edənlər..." və "Bu gün sizin

dininizi..." ifadələrində təkrarlanan "gün"lə, kafirlərin ümid

kəsdikləri və dinin yetkinləşdiyi bir tək gün nəzərdə tutulur.

Görəsən, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər.

Artıq onlardan qorxmayın." ifadəsində keçən "gün"lə nə

nəzərdə tutulur? Peyğəmbərin (s. a. a) göndərilişi və dəvətə başlaması

ilə birlikdə İslamın ortaya çıxış zamanımı? Bu vəziyyətdə belə bir

məna əldə etmiş olarıq: "Allah sizə İslamı göndərdi. Beləcə dininizi

yetkinləşdirdi, üzərinizdəki neməti tamamladı və kafirləri sizin

dininizdən ümidsiz etdi."

Lakin belə bir nəticə əldə etmənin imkanı yoxdur. Çünki ayənin

zahiri axışı göstərir ki, onların bir dinləri vardı və kafirlər bu

dini yox etməyi və ya dəyişdirməyi ümid edirdilər. Müsəlmanlar da

dinlərindən ötəri onlardan qorxurdular. Ancaq indi uca Allah,

kafirləri gözləmələri nöqtəsində ümidsizliyə saldı və Müsəlmanlara

bu baxımdan zəmanət verdi. Yenə aydın olur ki, bu günə qədər

din əskik idi, Allah onu kamala çatdırdı və üzərinizdəki nemətini

tamamladı. Halbuki, onların İslamdan əvvəl bir dinləri yox idi ki, kafirlər

onu yox etməyi kursunlar ya da uca Allah onu kamala çatdırsın,

beləcə üzərlərindəki nemətini tamamlasın.

Qaldı ki, yuxarı da irəli sürülən bir məna əldə etmək üçün, ifa-

Maidə Surəsi 1-3 ........................................................ 293

deyilin axışında bir dəyişikliyin edilməsi və "Bu gün sizin dininizi

yetkinləşdirdim." ifadəsinin, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən

ümidi kəsmişlər." ifadəsindən əvvəl iştirak etməsi lazımdır ki, söz

silsilə/serialmı belə bir anlama uyğun hala gəlsin.

Görəsən "gün"dən məqsəd, Məkkə fəthindən sonrakı dövrdürmü?

Ki uca Allah o gün Qureyş müşriklərinin planlarını boşa çıxarmış,

tələlərini başlarına keçirmişdir; müşriklərin fəaliyyətlərini

yox etmişdir. O gün dinlərinin təməli yıxılmış, bütləri parçalanmış,

artıq düzlərinin üstünə tikilməkdən ümidlərini kəsmişlər. İslama

etiraz edəcək, suverenliyini və yayılmasını önləyəcək gücləri qalmamışdır.

Görəsən budurmu nəzərdə tutulan?

Ayədən hərəkətlə belə bir nəticəyə çatmaq da mümkün deyil.

Çünki ayədə dinin kamala çatdırılmasından və nemətin tamamlanmasından

danışılır. Halbuki, hicrətin səkkizinci ilində reallaşan

Məkkə fəthiylə din kamala çatdırılmış deyil. Bundan sonra

nə qədər fərzlər nazil olmuşdur. Bu gündən Peyğəmbərin (s. a. a) vəfatına

qədər keçən müddət içində nə qədər halallar və haramlar hökmə bağlanmışdır.

Qaldı ki, "İnkar edənlər..." (kafirlər) ifadəsi ümumidir; bütün Ərəb

müşriklərini əhatə edər, ki müşriklərin bütünü Müsəlmanların dinini

yox etməkdən ümidlərini kəsmiş deyillər idi. Bunun bir dəlili də

müşriklərin İslama qarşı təcavüzkar tutumlarını davam etdirmələri və

kimi tərəflər arası hücum etməzlik razılaşmalarının qüvvədə qalmalarıdır.

Müşriklər, müşrik ənənələrə uyğun olaraq həcc ziyarətində

var, müşrik qadınlar çılpaq halda təvaf edə bilirdilər. Bu

vəziyyət, Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) Hz. Əlini (ə.s) Tövbə surəsindəki

əlaqədar ayələri oxumaq üzrə göndərib cahiliyyə ənənələrinin

qalıqlarını etibarsız edənə qədər sürdü.

Görəsən, ayədə keçən "gün"dən məqsəd, Tövbə surəsinin enişindən

sonrakı bir dövrdürmü? Çünki Tövbə surəsinin enişinin ardından

İslam, təxminən olaraq bütün Ərəb yarımadasına yayılmışdı.

Şiryin izləri silinmiş, cahiliyyə ənənələri ölmüşdü. Müsəlmanlar

dini ayinlərdə və həcc ibadətində bir tək müşrikə rast gəlməz olmuş-

294 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lardı. İş Müsəlmanlar üçün dəqiqlik qazanmışdı. Allah, qorxularını güvənə

çevirmişdi. ONA qulluq edir və heç bir şeyi ONA ortaq

qaçmırdılar. Görəsən bu dövrdürmü nəzərdə tutulan?

Ayədən belə bir nəticə çıxarmanın imkanı yoxdur. Çünki Ərəb

müşrikləri, Tövbə surəsindəki əlaqədar ayələrin enişi, şiryin yarımadadan

silinişi və cahili ənənələrin ortadan kalkışı qarşısında Müsəlmanların

dinlərini yox etməkdən ümid kəsmişlər idi; ancaq din

hələ kamala çatdırılmamışdı. Çünki bundan sonra da müxtəlif fərzlər

və hökmlər ehtiva edən ayələr enmişdi. Bunlardan biri də Maidə surəsində

iştirak edən kimi ayələrdir. Maidə surəsinin Peyğəmbərimizin

(s. a. a) son dövrlərində endiyi barəsində alimlər arasında görüş

birliyi vardır. Bu surədə halal, haram, həddlər və qisas kimi məsələlərə

bağlı bir çox hökm vardır.

Bundan bu nəticə çıxır: Ayədə keçən "gün" sözüylə ilk

baxışda ayənin mənasıyla uyğunlaşma təmin edəcək məsələn, İslam dəvətinin

ortaya çıxdığı zaman və ya Məkkə fəthindən sonrakı zaman ya

də Tövbə surəsindəki əlaqədar ayələrin endiyi dövrdən sonrakı günlər

kimi günün geniş mənasının [dövr] nəzərdə tutulmuş olmasına

imkan yoxdur. Bu səbəbdən bunu söyləməkdən başqa variantımız

yoxdur: Ayədə keçən "gün"dən məqsəd, ayənin endiyi gündür. Bu da

şəxsən surənin endiyi gündür də. Bunun üçün də, "Bu gün inkar edənlər...

ümidi kəsmişlər." ifadəsinin məna etibarilə özünü

əhatə edən ayələ əlaqəli bir axtar/ara cümlə hesab edilməsi lazımdır.

Ya da Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) son zamanlarında və Maidə

surəsindən sonra enmiş olması lazım gəlir. "Bu gün sizin dininizi

yetkinləşdirdim." ifadəsi bunu tələb etməkdədir.

Görəsən müəyyən günlərlə, şəxsən Məkkənin fəth edildiyi günmü

nəzərdə tutulmuşdur? Yoxsa Tövbə surəsinin əlaqədar ayələrinin endiyi gün

mü? Bu yanaşmanın səhvini göstərmək baxımından, əvvəlki ikinci

və üçüncü ehtimala bağlı olaraq gündəmə gətirdiyimiz müşküllər

kifayətdir.

Bəzi təfsirçilərin müdafiə etdiyi və müxtəlif rəvayətlərdə işarə edildiyi

kimi, nəzərdə tutulan gün, vida həccindəki Ərəfə günü müdir?

Maidə Surəsi 1-3 .......................................................... 295

Bu halda, o gün Müsəlmanların dinlərini yox etməkdən ümidi kisənlərdən

kimlər və nə nəzərdə tutulmuşdur? Əgər ümidsizlikdən məqsəd,

Qureyş müşriklərinin, Müsəlmanların dinlərinə üstünlük təmin etməkdən

ümid kəsmələridirsə, bu, hicrətin səkkizinci ilində reallaşan

Məkkənin fəth edildiyi gün ortaya çıxan bir vəziyyətdir, onuncu

ilin Arafe günü deyil. Əgər nəzərdə tutulan bütün Ərəb müşriklərinin

bu mövzuda ümidsizliyə düşmələridirsə, bu da Tövbə surəsinin enişindən

sonrakı dövrdə, yəni hicrətin doqquzuncu ilində ortaya çıxan

bir vəziyyətdir. Əgər məqsəd, Yəhudisi, Xristianı və

Atəşpərəstiylə bütün kafirlərsə -ki "Inkar edənlər..." şəklindəki mütləq

ifadə bunu tələb edir- bunlar hələ İslamı uduzmaya uğratmaqdan

ümidlərini kəsməmişlər idi və hələ İslam, Ərəb yarımadasının

xaricində üstünlük, suverenlik, güc və daşındırıcılıq qazanmamışdı.

Kənar yandan -Hicrətin onuncu ilinin zilhicce ayının doqquzuna

eyni düşən- bu günün, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə

nemətimi tamamladım." ifadəsinə uyğun düşəcək xüsusiyyətini, imtiyazını

düşünüb üzərində dayanmamız lazımdır.

Deyilə bilər ki: Bununla, Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) şəxsən

qatılaraq həcc mərasimini kamala çatdırması şifahi/sözlü təlimçiliyinin

yanında, hərəkəti olaraq da insanlara həcc ibadətinin necə yerinə

gətiriləcəyini öyrətməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Nə var ki: Sırf Peyğəmbərimizin (s. a. a) həcc mərasimini öyrətməsinin

-insanlara temettü həccini öyrətdiyi halda, qulaq ardı edilişi

konkret bir nümunə olaraq ortadaykən və ondan əvvəl də namaz,

oruc, həcc, zəkat və cihad kimi dini fərzlər hökmə bağlanmışkən- dinin

kamala çatdırılması olaraq adlandırılması doğru olmaz. Dinin

gərəklərindən bir vacibin öyrədilməsi, o vacibin tamamlanması və

kamala çatdırılması olaraq adlandırıla bilərmi? Bu belə olmazkən,

dinin bir vacibinin öyrədilməsi dinin bütününün kamala çatdırılması

olaraq necə qəbul edilə bilər?

Qaldı ki bu ehtimal, "Bu gün inkar edənlər... ümidi kəsmişlər."

cümləsi ilə, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim." cümləsi arasındakı

əlaqənin kəsilməsini tələb edir. Rəsulullahın (s. a. a) en-

296 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

sanlara temettü həccini öyrətməsi ilə kafirlərin dindən ümidlərini

kəsmələri arasında nə kimi bir əlaqə vardır?

Bəzilərinin belə demələri də mümkündür: Bundan məqsəd,

söz mövzusu gündə, Maidə surəsində iştirak edən digər halal və haramlara

bağlı hökmlərin endirilərək dinin kamala çatdırılmasıdır.

Çünki bundan kənar halal və haram yoxdur. Dinin bu şəkildə kamala

çatdırılmasıyla kafirlərin ürəklərini ümidsizlik örtmüşdür. Bu ümidsizliyin

və pessimistliliyin əlamətləri üzlərinə əks olunmuşdur.

Lakin, bu təqdirdə ayədə "inkar edənlər" şəklində ifadə edilən

bu kafirləri təyin etmədə vasvası davranmamız lazımdır. Kim bunlar?

Əgər Ərəb kafirlər nəzərdə tutulursa, o gün İslam onları örtmüşdür,

heç kim İslamdan başqa bir görünüşlə ortaya çıxa bilmirdi, ki

bu da gerçək İslamın eynisi idi. [Çünki gerçək İslam, zahiri təslimdən

başqa bir şey deyil.] Bu halda ümidləri qırılan kafirlər

kimlərdir?

Əgər bunların xaricində, Ərəb olmayan digər kafir birliklər və

qurşaqlar nəzərdə tutulmuşsa, az əvvəl işarə etdiyimiz kimi, onlar hələ

Müsəlmanlara üstünlük qurmaqdan ümidlərini kəsməmişlər idi.

Sonra, Maidə surəsinin enişi və Ərəfə gününün sona erişiyle birlikdə

hökm qoyma əməliyyatının sona çatdığı məsələsini irdələyirik və

görürük ki, əldə bir çox rəvayət vardır və az hesab edilməyəcək bir

yekun tutan bu rəvayətlərdə, bu gündən sonra da bir çox hökm və

fərzin endirildiyinə işarə edilir. "Sayf Ayəs(n)i" [=Yaz Ayəs(n)i] deyə adlandırılan

ayeti1 və faiz ayələrini buna nümunə göstərə bilərik. Necə ki

Ömərin etdiyi bir danışmada belə dediyi rəvayət edilər:

"Quranın ən son enən ayəs(n)i faiz ayəsidir. Rəsulullah (s. a. a) bu ayəs(n)i

bizə şərhdən vəfat etdi. Bu səbəbdən bu barədə şübhə etdiyiniz

şeylərdən qaçının və şübhə etmədiklərinizi tətbiq edin..."

Buxari, Səhihində İbni Abbasın belə dediyini rəvayət edər:

"Rəsulullaha (s. a. a) enən ən son ayə faiz ayəsidir." Bunun kimi də-

------

1- Nisa surəsinin sonunda iştirak edən kelale yəni, geridə varis olaraq anababa

və uşaq buraxmadan ölən kimsənin vəziyyətinə bağlı ayə.

Maidə Surəsi 1-3 ........................................................ 297

ha bir çox rəvayət nümunə göstərilə bilər.

O halda heç bir araşdırmaçı, bu rəvayətləri zəif qəbul edərək,

ayəyə prioritet tanıya bilməz. Çünki ayə söz mövzusu günlə, filan günün

nəzərdə tutulduğu barəsində qəti və açıq bir ifadəyə sahib deyil.

Əksinə bu, verilən ehtimallardan yalnız biridir. Bunun qətilik

qazanması üçün bununla uyğun gəlməyən ehtimalların mənfilənməsi

lazımdır. Bu rəvayətlərinsə, heç bir dayağı olmayan digər ehtimallardan

əskik bir tərəfi yoxdur.

Ayələ əlaqədar olaraq belə də deyilə bilər: Dinin kamala çatdırılmasından

məqsəd, Kəbənin kafirlərdən təmizlənməsi, müşriklərin

oradan uzaqlaşdırılmasıdır. Beləcə Müsəlmanlar, aralarına müşriklər

qarışmadan həcc etdilər.

Bu ehtimala qarşı bunu deyə bilərik: Söz mövzusu iş bundan bir il

əvvəl Müsəlmanlar üçün dəqiqlik qazanmışdı və yalnız Müsəlmanlar

həcc edirdilər. Bu səbəbdən bunu, "Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim."

ifadəsində keçən "bu gün" sözcüyüylə məhdudlaşdırmanın

mənası nədir görəsən?

Qaldı ki, Beytullahın yalnız Müsəlmanlara xas qılınışı və

müşriklərdən təmizlənməsi, nemətin tamamlanması olaraq qiymətləndirilsə

belə, dinin kamala çatdırılması olaraq qiymətləndirilməsi qəbul

edilməz. Kəbənin şirk qalıqlarından ayırd edilməsinin, dinin kamala

çatdırılması olaraq xarakterizə edilməsi nə məna ifadə edir? Deyil

mi ki din, inanclar və hökmlər cəmidir. Bu səbəbdən dinin kamala

çatdırılması, parçalarının və qisimlərinin sayına başqa ədədlərin

əlavə olunması mənasını ifadə edər. Mühitin dinin tətbiq olunmasına uyğun

hala gətirilməsi, dini praktikanın önündəki maneələrin və barrikadaların

qaldırılması isə, qətiliklə dinin kamala çatdırılması olaraq

adlandırılmaz. Qaldı ki, kafirlərin dini yox etməkdən yana ümidsizliyə

düşmələri problemi də olduğu kimi dayanır.

Ayələ əlaqədar olaraq belə bir qiymətləndirmənin deyilməsi də

mümkündür: Dinin kamala çatdırılmasından məqsəd, söz mövzusu

haramların detallı bir şəkildə açıqlanmasıdır. Bundan məqsəd də

Müsəlmanların şərhləri diqqətə al/götürüb haramlardan qaçınmaları

298 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

və bu mövzuda kafirlərdən qorxmamalarıdır. Çünki kafirlər, Müsəlmanların

dinlərini yox etməkdən ümid kəsmiş ol/tapılırdılar. Bu,

Allahın Müsəlmanları dəstəkləməsi, dinlərini üstün etməsi və onları

kafirlər qarşısında qalib gətirməsi sayəsində reallaşmışdır.

Mövzunu bir az daha açacaq olsaq: Ilahi hikmət, İslamın ilk

dövrlərində dörd təməl haramdan, yəni leş, qan, donuz əti və

Allahdan başqasının adına kəsilənlərdən bəzi Məkkə enişli surələrdə

ümumiyyətlə danışılmasını kafi görmüşdür. Bu surələrdə detala

baş vurulmamışdır. İslamın Müsəlmanlar baxımından uyğun

görmədiyi daha başqa detallar bu detalların daxilində peyderpey

açıqlanmaq üzrə tərk edilmişdir. Məkkənin fəthindən sonra,

təfsiri təqdim edilən ayənin daxilində detala baş vurulmuşdur.

Bu, söz mövzusu pisliklərin haramlılığına istiqamətli mərhələli bir qadağan etmə

və çətinləşdirmədiyər.

Necə ki eyni üsul, şərabın haram qılınışında da tətbiq olunmuşdur.

Bununla güdülən məqsəd, Ərəblərin İslamdan qaçmamalarıdır.

İslamda çətinlik görüb də inanan yoxsulların geri dönəcəyi ümidinə

qapılmamalarıdır. Ki ilk Müsəlmanların böyük əksəriyyətini

yoxsullar meydana gətirirdi.

Lakin İslam gücləndikdən sonra, bu haramların detallı şərhinə

baş vuruldu. Artıq Allah Müsəlmanlara bolluq bəxş etmişdi,

onları gücləndirmişdi. Müşriklər də Müsəlmanların dinlərindən

qaçıb uzaqlaşmalarından ümidlərini kəsmişlər idi. Müsəlmanları

uduzmaya uğradacaqlarına və daşındırıcı, əzici bir güc yığıb İslamı

ortadan qaldırmalarına dair bir duyğu daşımaz olmuşlar idi.

Bu səbəbdən artıq möminlərə onları diqqətə al/götürmələri, dinlərindən və

canlarından yana onlardan qorxu duy/eşitmələri yaraşardı.

Bu halda ayədə keçən "gün"dən məqsəd, Vida Həcci ilinin

Ərəfə günüdür. Geri qalan hökmləri açıqlayan bu ayə o gündə

enmişdir. Bu hökmlərlə uca Allah cahiliyyənin sadə anlayışlarının,

pisliklərinin və əsassız qurun idilərinin qalıqlarını da etibarsız edib

ortadan qaldırdı. Bu ayə, Müsəlmanların müşriklərə tam mənasıyla

üstünlük möhkəmələrinin müjdəsi idi. Artıq müşriklər İslamın

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................... 299

yox olacağını ümid edəcək vəziyyətdə deyil idilər. Bundan sonra onlarla

xoş dolanmağa baxmanın, onlardan qorxmanın, nəticədən narahatlıq

faktorun/etmənin gərəyi yox idi.

Bu səbəbdən uca Allah, bu ayədə Müsəlmanlara, kafirlərin onların

dinlərini yox etməkdən ümid kəsdiklərini xəbər verməkdədir.

Bu halda -zəiflikləri gücə, qorxuları güvənə və yoxsulluqları zənginliyə

çevrildiyi bu müddətdə- Allahdan başqasından qorxmamaları

lazımdır. Ayədə detallı şəkildə açıqlanan haramlardan

uzaq dayanmaları lazım gəlir. Bu, dinlərinin kamala çatması mənasını

ifadə edər. İşdə bəziləri xülasə olaraq təqdim edilən bu götürmə şəklində, ayə

haqqında bir görüş irəli sürmüşlər.

Yuxarıdakı şərhə bağlı şərhimiz budur: Bu qiymətləndirməyi

edən adam, haqqında danışılan ehtimallardan bir neçəsini birləşdirmək,

beləcə hər ehtimal ilə bir başqa ehtimalın qarşılaşdığı problemi

sovmaq məqsədindədir. Bunu edərkən tamamilə bir çıxmaza

girməkdə və həm ayənin mənasını, həm də ləfzini pozmaqdadır.

Bunun fərqində deyil: Əgər ümidsizliyə düşməkdən məqsəd,

Məkkənin fəthiylə və ya Tövbə surəsindəki əlaqədar ayələrin enməsiylə

birlikdə İslamın üstünlük təmin etməsi və güclənməsi, bu səbəbdən

kafirlərin içinə düşdükləri pessimizmsə, bunun hicrətin onuncu

ilinin Ərəfə günündə reallaşdığını söyləmək doğru olmaz.

"Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər."

Halbuki kafirlər, bu məzmunda bundan bir və ya iki il əvvəl ümidlərini

kəsmişlər idi onsuz da/zatən. Bu mövzuda adı çəkilən şəxsin də ayələ əlaqədar qiymətləndirmə

edərkən ifadə etdiyi kimi, zamanını ifadə edən "ümidsizliyə

düşmüşlər idi" və yaxud [zamanı ifadə etməyəcək məsələn] "onlar şübhəsiz

ümidsiz olanlardırlar" şəklində təbirlər istifadə edilməsi lazım idi.

Yenə, bəzi yeməklərin haram qılınışının mərhələli olduğunu

söyləyib içkinin haram qılınışıyla müqayisə edərkən də

yanılmaqdadır. Əgər mərhələlilikdən qəsdi, bəzi maddələrin bəzi

maddələrdən sonra haram qılınmış olması isə, bilindiyi kimi ayə,

özündən əvvəl enən Bəqərə, Ən'am və Nəhl surələrindəki əlaqədar

ayələrin ehtiva etdikləri maddələrdən çoxunu ehtiva etmir və bu ayədə

söz mövzusu edilən boğulmuş, vurulmuş... kimi maddələr, bu

300 ................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

len boğulmuş, vurulmuş... kimi maddələr, bu surələrdə zikr edilən

anlayışlara girən xüsuslardır.

Əgər mərhələlilikdən qəsdi, insanların qəbul etməkdən qaçınacaqları

qorxusuyla baş vurulan icmalı, sonra detallı şərh isə,

bu, yersiz bir qiymətləndirmədiyər. Çünki Maidə surəsinin enişindən

əvvəl, haram olduqları açıqca ifadə edilən leş, qan, donuz əti və Allahdan

başqasının adına kəsilən heyvanlar obyektiv qarşılıqları etibarilə

daha diqqətə çarpan, daha ağır gələn və boğulmuş ya da vurulmuş

heyvanlara görə daha təsir edicidir. Bunlarsa az rast gəlinən və nadir olaraq

yaşanan faktlardır. Bu halda, necə olur da daha əhəmiyyətli və

daha təsir edici olan bu dörd maddənin haram olduğu, ən kiçik bir

qorxu duyul/eşidilmədən açıqlanır da, bunlara görə çox əhəmiyyətli olmayan

bu maddələrin gündəmə gətirilişindən qorxu duyul/eşidilir, haram

oluşları mərhələli olaraq açıqlanır, açıqca ifadə etmə barəsində

insanlardan qorxu duyul/eşidilir?

Qaldı ki, belə bir şey olmuş olsa belə bu, dinin kamala çatdırılması

mənasını verməz. Hökmlərin qanuniləşdirilməsi din olaraq adlandırıla bilər

mi ki, bunların təbliğ edilişi və açıklanışı dinin kamala

çatdırılması olaraq adlandırılsan? Bu, doğru qəbul edilsə belə, ancaq

dinin bir qisiminin kamala çatdırılması və nemətin bəzisinin tamamlanması

mənasını verər; hamısının və bütünün deyil. Halbuki uca

Allah, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım."

buyurmuşdur. Yəni heç bir qeyd ifadə etmədən, sözü mütləq

tutmuşdur.

Qaldı ki, uca Allah, daha bir çox gündə bir çox hökm açıqlamışdır.

Elə isə bu gündə açıqlanan hökmün imtiyazı nədir ki, uca

Allah onu və ya detallı şərhini dinin kamala çatdırılması və

nemətin tamamlanması olaraq adlandırmışdır?

Yoxsa, dinin kamala çatdırılmasından məqsəd, haram yeməkləri

detallı bir şəkildə açıqlayan bu ayənin enişindən sonra qanunuma

qapısının bağlanması şəklindəki tamamlanışıdırmı? Bu vəziyyətdə

Maidə surəsinin enişi ilə Peyğəmbərin (s. a. a) bu dünyadan köç edişi

arasında enən hökmlərin vəziyyəti nə olacaq? Hətta şəxsən

Maidə Surəsi 1-3 ......................................................... 301

Maidə surəsinin içində olub da bu ayədən sonra enən o biri hökmlər

üçün nə deyəcəyik? Varın siz düşünün!

Bütün bunlardan sonra, əgər məqsəd hicri onuncu ilin Ərəfə

günündə enən ayənin əhatə etdiyi haramların zikredilişinden ötəri

edilən yaxşılığı xatırlamaqsa, "sizə din olaraq İslama razı oldum." (ki

cümlənin təqdiri, "Bu gün razı oldum"dur) nə məna ifadə edir?

Bu günün imtiyazı nədir ki, uca Allah xüsusilə o gündə din olaraq

İslamdan razı olsun? Ki bu razı meydana gələ uyğun düşəcək xüsusiyyətdə

bu günə xas bir vəziyyət də söz mövzusu deyil?!

Bundan əvvəlki yanaşmalar üçün irəli sürülən problemlərin bir çoxu

ya da əksəriyyətə yaxın miqdarı bunun üçün də deyilə bilər. Lakin

biz onları təkrarlayaraq sözü uzatmaq istəmirik.

Görəsən, ayədə keçən "gün"dən məqsəd, Ərəfə günü ilə

Peyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinəyə çatdığı gün arasındakı

hər hansı bir gün müdir, demək istənir? Necə ki kafirlərin

ümidsizliyə düşmələri və dinin kamala erdirilişi bəzilərin tərəfindən bu

şəkildə şərh olunmuşdur!

Bundan əvvəlki yanaşmalara bağlı problemlər, eyni detalıyla

bunun üçün də etibarlıdır.

İndiyə qədər ayənin mənasını təyin etmə yolunda təqdim etdiyimiz

araşdırma, ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq deyilənlər və ya

deyilə biləcək şeylər üzərinə edilən qiymətləndirmələrdir, ki bu

bizim ayələ əlaqədar araşdırmamızın bir qisimidir yalnız. İndi

təfsirimizin özünə xas araşdırma üsuluna uyğun olaraq digər

qisiminə baxaq.

"Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər. Artıq

onlardan qorxmayın." Ayədə keçən "ye's=umutsuz-luk" sözü,

"reca=umut" sözünün əleyhdarıdır. Din isə, Allah qatından peyderpey

enmişdir. Buna görə bu ifadə göstərir ki, kafirlər, Müsəlmanların

dini olan İslamdan yana mənfi bir gözləmə içində idilər.

Uzun müddətdən bəri onun bir şəkildə ortadan qalxmasını ümid edirdilər.

Onların bu rəftarları, zaman zaman İslam üçün də bir təhdid meydana gətirirdi.

Din onlardan yana gün be gün təhdidlə qarşı-qarşıya

302 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

qalırdı. Bu da möminləri çəkinməyə və qorxu duy/eşitməyə itələyən bir

vəziyyət olmalı idi onsuz da/zatən.

Buna görə, "Artıq onlardan qorxmayın." ifadəsi, uca Allahdan

möminlərə, qarşı-qarşıya ol/tapıldıqları təhlükəyə və içlərində yığılan

qorxuya qarşı bir zəmanət xüsusiyyətindədir. Necə ki uca Allah

belə buyurmuşdur: "Ehlikitapdan bir qrup sizi çaşdırıb sapdırmağı

arzuladı." (Al/götürü Imran, 69) "Ehlikitapdan çogu, gerçək özlərinə

aydın olduqdan sonra, sırf içlərindəki qısqanclıqdan ötəri sizi

imanınızdan sonra küfrə çevirmək istəyərlər. Allah əmrini gətirənə

qədər bağışlanın, xoşgörüşün. Şübhəsiz Allah, hər şeyə gücü

çatandır." (Bəqərə, 109)

Kafirlərin, Müsəlmanların başlarına corab hörmək üçün fürsət gözləmələri,

Müsəlmanların dinlərinə duy/eşitdikləri qisasdan qaynaqlanırdı.

İslam dini qarşısında sinələrinin daralması, ürəklərinin sıxışmasının

tək səbəbi İslamın onların zorba suverenliklərinə son

verməsi, haqsızlıqlarla əldə etdikləri şərəfli görünüşün saxtalığını

ortaya çıxarmasıdır. Canlarının istədiyini etmələrinə mane olmasıdır.

nəfslərinin vərdişlərinə son nöqtəni qoymasıdır. Hər istədiklərini

heç bir şərtə və qeydə bağlı qalmadan etmələrinə icazə

verməməsidir.

Onların hirsləri dinin özünə istiqamətli idi, dinin inananlarına

istiqamətli hirsləri haqq dinlərindən ötəri idi. Onların məqsədi bütün

Müsəlmanları öldürmək, yer üzündə bir tək Müsəlman buraxmamaq

deyildi. Əksinə onların məqsədi, Allahın nurunu söndürmək və

sarsılan və qorxmağa üz tutan şiryin təməllərini sağlamlaştırmaq,

möminləri yenidən küfrə çevirmək idi. Necə ki yuxarıda yer verdiyimiz

ayədə də buna işarə edilmişdir: "Sizi küfrə çevirmək istəyərlər."

Bir başqa ayədə belə buyurulur: "Agızlarıyla Allahın nurunu

söndürmək istəyirlər. Halbuki kafirlər xoşlanmasa da Allah,

nurunu tamamlayacaq. O, Elçisini, hidayət və haqq din ilə göndərdi

ki müşriklər xoşlanmasa da onu, bütün dinlərə üstün gətirsin."

(Səff, 8-9) "Kafirlərin xoşuna gəlməsə də siz, dini tək Allaha

xalis edərək ONA yalvarın." (Mömin, 14)

Maidə Surəsi 1-3.............................................................. 303

Buna görə kafirlərin tək dərdi/deyərdi, bu gözəl ağacı kökündən kəsmək idi.

Möminlərə dindən çevirmə məqsədli nəşr/təzyiqlər tətbiq edərək,

birliklərinə nifaq toxumlarını saçaraq, dini pozmağa dönük

şübhə və xurafatlar yayaraq bu görkəmli quruluşu təməlindən yıxmaq idi.

Ilk etapda Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) əhvalını pozub dayanıqlılığını

qırmağa, mal ilə, mövqe ilə o şəxsin dini dəvətinə bağlı əzmini boş

və nəticəsiz göstərməyə dönük fəaliyyətlərə giriş idilər. Necə ki uca

Allah buna bu şəkildə işarə etmişdir: "Onlardan bir qrup atıldı;

gedin, tanrılarınıza baglı qalın. Çünki bu, arzu edilən bir şeydir."

(Sad, 6) Aralarına sızıb yağçılıq edərək bu işi etməyi düşündülər.

Bu ayələrdə də buna işarə edilmişdir: "istədilər ki, sən

yagcılık edəsin də onlar da yagcılık etsinlər." (Qələm, 9) "Eger

biz səni saglamlaştırmamış olsaydıq, onlara bir parça yanaşacaqdın."

(Isra, 74) "Də ki: Ey kafirlər! Mən sizin tapındıqlarınıza tapınmam.

Siz də mənim taptıgıma tapınmazsınız." (Kafirun, 1-3) Bu ayələrdə,

nüzul səbəbiylə əlaqədar rəvayətlərdə açıqlanan eniş səbəblərinə

görə bu xüsuslara işarə edilməkdədir.

Bu dinin sona çatmasıyla əlaqədar son gözləmələri bu idi: "Bu missiyas(n)ı

yerinə yetirən şəxsin oğlanı yoxdur. Bu səbəbdən onun