Nisa Surəsi 77-80

ölümüylə birlikdə bu haqq çağırışı da sona çatacaq." Onlara görə

Hz. Məhəmməd (s. a. a) peyğəmbər qılığında bir kral idi, çağırışı da

risalət qəlibi içində təqdim edilən bir səltənət iddiası idi. Əgər o ölər və ya

öldürülsə, arxasından onun da, dininin də adı sanı unudular gedər.

Sultanların və Tiranların həyatında müşahidə edilən bir vəziyyətdir

bu. Iktidarları nə qədər görkəmli, zorbalıqları nə cür əhatə edici

olursa olsun, insanları hansı səviyyədə boyun əydirmiş olsalar

olsunlar, ölümləriylə birlikdə adları, sanları da unudular. Insanların

həyatlarına suveren etdikləri qanunları və qaydaları da özləriylə

birlikdə məzara basdırılar. Işte kafirlərin bu gözləmələrinə bu şəkildə

işarə edilmişdir: "Əsl sonu kəsik olan, sənə kin duy/eşidəndir." (Kövsər,

3) Nüzul səbəbinə bağlı rəvayətlərdə, ayənin kafirlərin bu cür gözləmələrinə

cavab olaraq endiyi ifadə edilər.

304 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Bu və bənzəri duyğular, kafirlərin ruhlarına sinmiş gözləmələr idi.

Beləcə Allahın dininin nurunu söndürməyi ümid edirdilər. Bir qurun idi

olaraq, bu tərtəmiz dəvətin bir törədi hərəkət olduğunu və

inkişafların onu yalançı çıxaracağını, işini bitirəcəyini, günlərin və

gecələrin keçməsiylə birlikdə təsirinin keçəcəyini düşünürdülər.

Ancaq İslamın peyderpey çatdığı bölgələrdə xalqına və xalqının

dininə üstünlük qurması, səsinin get-gedə yayılması, mesajının güc

və fəaliyyət qazanması kafirlərin bu cür gözləmələrini boşa çıxardı.

Buna görə kafirlər Peyğəmbərin (s. a. a) dayanıqlılığını qırmaqdan yana

ümidsizliyə düşdülər. Mal və mövqe vədiylə hədəflərindən saxlayacaqlarına

bağlı ümidlərini suya düşdü.

İslamın çatdığı güc və daşındırıcı suverenlik, biri xaric digər

bütün gözləmələrdən yana onları pessimizmə itələdi. Ümid bağladıqları

digər niyə/səbəb isə, Peyğəmbərin (s. a. a) oğlanının olmaması,

ondan sonra missiyasını icra edəcək, onun yerinə keçib dini dəvəti

icra edəcək birinin ol/tapılmaması idi. Bu halda, onun ölümüylə birlikdə

dini də öləcəkdi. Heç şübhəsiz, hökmlər və məlumatlar məzmununda

dini kamala çat nə səviyyədə olursa olsun, dinin özünü qoruması

baxımından tək başına kafi bir ünsür deyil. Icat edilən qanunlar

və insanlar tərəfindən təbii/tabe olunan dinlər, nə öz özlərini və nə də yayılmalarıyla,

bağlılarının çoxluğuyla varlıqlarını və orijinallıqlarını

qoruya bilməzlər. Eyni şəkildə, dinlər və qanun sistemləri nəşr/təzyiqlə, zorbalıqla,

dikdəçi tətbiqlərlə, təhdidlə, dindən çevirmə məqsədli

nəşr/təzyiq və işgəncəylə silinib getməzlər. Ancaq daşıyıcılarının, qoruyucularının

yox olmalarıyla, idarəçilərinin ol/tapılmamasıyla tarix

səhnəsindən silinərlər.

İndiyə qədər edilən şərhlərdən bu nəticə ortaya çıxır:

Kafirlərin dini yox etməkdən ümidlərini kəsmələri bu reallıqdan irəli

gəlirdi: Uca Allah, dini qoruyacaq, hərəkətini istiqamətləndirəcək və

dinə inanan ümmətə yol göstərəcək birini Peyğəmbərin (s. a. a) yerinə

təyin etmişdir. Bunun üzərinə kafirlər, Müsəlmanların dinlərini

ortadan qaldırmaqdan yana ümidsizliyə düşmüşlər. Onlar dinin

fərdi daşıyıcı mərhələsindən, tüzəl daşıyıcı mərhələsinə addım atdığını

Maidə Surəsi 1-3 .......................................................... 305

müşahidə edirdilər. İşdə dinin kamala çatması bu idi. Meydana gəlmə mərhələsindən,

qalıcılıq mərhələsinə keçiş yəni. Bunun mənas(n)ı, nemətin tamamlanması idi.

Bu səbəbdən, "Ehlikitapdan çogu, gerçək özlərinə aydın

olduqdan sonra, sırf içlərindəki qısqanclıqdan ötəri sizi imanınızdan

sonra küfrə çevirmək istəyərlər. Allah əmrini gətirənə qədər

bağışlanın, xoş görün. Şübhəsiz Allah, hər şeyə gücü çatandır."

(Bəqərə, 109) ayəsində keçən, "Allah əmrini gətirənə qədər..." ifadəsiylə

buna işarə edilmiş olması uzaq bir ehtimal deyil.

Bu qiymətləndirmə, ayənin Gadiri Hum günü, yəni hicrətin onuncu

ilinin zilhicce ayının on səkkizində Hz. Əlinin (ə.s) vəlayəti

ilə əlaqədar olaraq endiyinə bağlı rəvayətləri dəstəkləyən bir şərhdir.

Bunu əsas al/götürməmiz vəziyyətində, ayənin iki hissəs(n)i arasında

dəqiq bir əlaqə yaradılmış və yuxarıda işarə etdiyimiz problemlər

aradan qaldırılmış olar.

Ayədə keçən "ümidsizlik" ifadəsinin mənasını öyrəndiyinə

görə, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər."

ifadəsində keçən "bu gün" sözünün "ümidi kəsmişlər" ifadəsiylə

elin idili zərf olduğunu və cümlənin axışı içindəki təqdimin

[yəni "el-yevm=bugün" ifadəsinin elin idili olduğu "yeise=umudu

kəsmişlər" ifadəsindən önə keçirilməsi] günün əhəmiyyətini və böyüklüyünü

vurğulamağa istiqamətli olduğunu bilərsən. Çünki o gündə

din, fərdi nəzarətçiylə ayaqda dayanma mərhələsindən tüzəl nəzarətçi

idarəsində ayaqda dayanma mərhələsinə, ortaya çıxış və doğuş mərhələsindən

qalıcılıq və davamlılıq mərhələsinə addım atmışdır.

Bu ayəs(n)i, bundan sonra iştirak edən "Bu gün sizə təmiz şeylər halal

qılındı" ayəsiylə müqayisə etmək doğru deyil. Çünki hər iki ayə

fərqli axışlara sahibdirlər. "Bu gün... ümidi kəsmişlər." ifadəsi,

bir axtar/ara söz, "Bu gün... halal qılındı." ifadəsi isə, mövzuya yeni bir başlanğıc

mövqesindədir. Ayrıca, hər iki ifadənin hökmü də fərqlidir.

Birinci ifadənin hökmü, tekvini=varoluşsaldır; bir tərəfdən müjdə,

bir tərəfdən də xəbərdarlıq ifadə etməkdədir. [Kafirlərin ümidsizliyə qapılması,

yaratma bir fakt olub Müsəlmanlar üçün müjdə və kafirlər i-

306 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

çin təhdiddir.] İkinci ifadənin hökmü isə, teşrii=yasamasaldır; qaydalara

istiqamətli ilahi lütfü vurğulamağa istiqamətlidir. Buna görə, "Bu gün...

ümidi kəsmişlər." ifadəsi, o günün böyük əhəmiyyətini göstərməkdədir.

O gün, böyük və əhəmiyyətli bir xeyirin reallaşdığı gündür.

Kafirlərin möminlərin dinlərini yox etməkdən ümidi kəsmələri

yəni... Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, ayədə keçən "kafirlər"dən

məqsəd, Bütpərəsti, Yəhudisi və Xristianıyla bütün kafirlərdir. Bu

nəticəs(n)i, ifadənin mütləqliyindən çıxarırıq.

"Artıq onlardan qorxmayın, məndən qorxun." ifadəsi, yol göstərici

bir tövsiyədir, sanksiya tələb edici bir buyruq deyil. Bunun

mənas(n)ı budur: Daha əvvəl sizin üçün təhlükə meydana gətirən kafirlərin ümidsizliyə

düşmələrindən sonra qorxmanızı tələb edəcək bir şey

yoxdur. -Bilindiyi kimi insan, tamamilə ümidsizliyə düşmüş olduğu

işə yönəlməz; bütün səyinin boşa gedəcəyindən əmin olduğu işdə

səy sərf etməz. Bu səbəbdən siz kafirlərdən yana etibardasınız.

Bundan sonra dininiz üçün onlardan qorxmanız lazım deyil. Artıq onlardan

qorxmayın; məndən qorxun.

Bundan da aydın olur ki, ayənin axışının meydana gətirdiyi atmosferin

də dəstəyiylə, "məndən qorxun." ifadəsiylə bu məna nəzərdə tutulur:

Kafirlərin ümidi kəsməmələri vəziyyətində onlardan yana

qorxuya qapılacağınız barədə, yəni dininiz və onun əlinizdən alınması

barəsində indi məndən qorxmalısınız. Görüldüyü kimi bu,

Müsəlmanlara istiqamətli bir növ təhdiddir. Buna görə ayəs(n)i, lütfün vurğulanmas(n)ı

əsasına görə şərh etmədik.

Söylədiklərimizi dəstəkləyən bir xüsus da budur: Allahdan

qorxmaq hər vəziyyətdə bir zərurətdir. Bir vəziyyətdən digərinə,

bir şərtdən digərinə görə dəyişməz. Bu səbəbdən, əgər burada söz

edilən qorxudan xüsusi bir sahədə qorxma mənas(n)ı nəzərdə tutulmazsa,

"Artıq onlardan qorxmayın" ifadəsindən "məndən qorxun." ifadəsinə

vurğulu keçiş etmənin mənas(n)ı olmazdı.

Bu ayəs(n)i, "Eger inanmış kəslər sinizsə, onlardan qorxmayın,

məndən qorxun." (Al/götürü Imran, 175) ayəsiylə müqayisə etmək səhvdir.

Çünki Al/götürü Imran surəsinin əlaqədar ayəsində işarə edilən "havf=korku"

Maidə Surəsi 1-3 ......................................................... 307

iman şərtinə bağlı olduğu kimi, ayədəki xitab da mevlevi buyruksaldır.

Dolaysıyla bu mənas(n)ı ifadə edər: Möminlərin, özləri

üçün kafirlərdən qorxmaları caiz deyil. Əksinə yalnız uca Allahdan

qorxmaları lazımdır.

Bundan da aydın olur ki, ayə kafirlərdən duy/eşitdikləri, öz nəfsləri

baxımından hiss etdikləri gərəksiz bir qorxunu qadağan edir. Bu

baxımdan Allahdan qorxmalarının əmr edilib əmr edilməməsi arasında

fərq yoxdur. Buna görə Allahdan qorxmağa bağlı əmr ikinci

dəfə, xəstəliyi xatırladan bir qeydlə səbəbləndirilir. Bununla, "eger

inanırsınızsa." sözünü nəzərdə tuturuq. Amma "Artıq onlardan qorxmayın,

məndən qorxun." ifadəsi baxımından fərqli bir vəziyyət etibarlıdır.

Çünki möminlərin duy/eşitdikləri bu qorxu, dinləri baxımından hiss etdikləri

bir narahatlıqdan qaynaqlanırdı. Belə bir qorxu da Allah-

'ın qəzəbini tələb etməz. Çünki bu qorxu gerçəkdə Allahın məmnuniyyətini

qazanmağa dönükdür. Bu qadağan, qorxunu tələb edən səbəbin

-kafirlərin ümidi kəsməmiş olmaları- ortadan qalxmış olmasından,

təsirinin aradan qaldırılmasından qaynaqlanır.

Bu halda qadağan, irşadı yəni, yol göstərmə və öyüd xüsusiyyətlidir.

Uca Allahın özündən qorxmalarını əmr etməsi də yol göstərmə

məqsədlidir. Bundan bu nəticə çıxır: "Din mövzusunda narahatlığa

qapılıb qorxmanız lazımlıdır. Lakin, qorxunun səbəbi bu günə qədər

kafirlərdən qaynaqlanırdı. Siz, onların sizin dininizlə əlaqədar pis

əməllər bəsləmələrindən ötəri onlardan qorxurdunuz. Amma

bu gün onların ümidi kəsilmişdir. Səbəb artıq Allahın qatındakı

səbəblərə bağlanmışdır. Bu halda yalnız ONdan qorxun."

Oxucu bu barədə yaxşıca düşünməlidir.

Bu səbəbdən, "Artıq onlardan qorxmayın, məndən qorxun." ifadəsini

ehtiva etməsindən ötəri, ayənin təhdid və çəkindirmə, xəbərdar etmə

xüsusiyyəti də vardır. Çünki möminlər üçün hər təqdirdə və hər vəziyyətdə

zəruri olan ümumi qorxu yerinə, xüsusi bir qorxu duy/eşitmələri əmr edilir.

Elə isə, bu qorxunun xüsusiyyəti üzərində dayanmamız, onu

tələb edən və əmr edilməsini təmin edən səbəbi irdələməmiz lazımdır.

Bunda şübhə yoxdur ki, "Bu gün... ümidi kəsmişlər." cüm-

308 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lesi və "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım."

cümləsi, ayə içində bir-biriylə əlaqəli və bir hədəfə istiqamətlidir.

Daha əvvəl bu xüsusu açıqladıq. Bu səbəbdən Allahın bu gün

kamala çatdırdığı və bu gün tamamlamış olduğu nemət -ki gerçəkdə

bu ikisi eyni şeydir- kafirlərin daha əvvəl gözləməyə düşdükləri və

möminlərin onlardan qorxduqları xüsusdur. Lakin uca Allah, kafirləri

bu barədə ümidsizliyə saldı. Dinini kamala çatdırdı, nemətini

tamamladı. Möminlərin bu mövzuda kafirlərdən qorxmalarını

qadağan etdi. Bu səbəbdən özündən qorxmalarını istədiyi şey də,

kafirlərdən qorxmalarına səbəb olan şeyin özüdür. O da uca

Allahın dini əllərindən çəkib çıxarması və bu bəxş edilmiş neməti

aradan qaldırmasıdır.

Uca Allah, neməti aradan qaldırmanın tək səbəbinin nankorluq olduğunu

ifadə etmiş və nankorları son dərəcə sərt ifadələrlə təhdid etmişdir.

Necə ki belə buyurmuşdur: "Bu belədir, çünki bir millət

özlərində olan neməti degiştirmedikçe Allah onlara verdigi

neməti degiştirmez. Allah eşidəndir, biləndir." (Ənfal, 53) "Kim, Allahın

özünə gələn nemətini degiştirirse, şübhəsiz, Allahın cəzası

çətindir." (Bəqərə, 211) Ayrıca uca Allah, bəxş etdiyi nemətlərə

və bu nemətləri inkar edənlərin aqibətlərinə bağlı bütünsel bir nümunə

verməkdədir: "Allah belə bir şəhəri nümunə olaraq izah etdi: Güvən,

hüzur/dinclik içində idi, hər yerdən ruzis(n)i bol bol özünə gəlirdi.

Lakin Allahın nemətlərinə nankorluq etdi, bunun üzərinə etdiklərindən

ötəri Allah ona aclıq və qorxu paltarı daddırdı." (Nəhl, 112)

Buna görə, "Bu gün... ümidi kəsmişlər... din olaraq İslama

razı oldum." ifadəsi, Müsəlmanların dinlərinin kafirlərdən yana

etibarda olduğunu, kafirlər tərəfindən gələcək bir təhlükə qarşısında

qoruma altında olduğunu eşitdirməkdədir. Bu deməkdir ki, kafirlər

bu dini pozmağa və yox etməyə istiqamətli bir yol tapa bilməyəcəklər.

Olsa olsa bu, şəxsən Müsəlmanların əlindən olacaq. Yəni,

bu əskiksiz neməti inkar etmələri, bu razı olunmuş dini rədd etmələri

ilə dinin yox olması söz mövzusu ola bilər. Bunu etdikləri gün,

uca Allah neməti əllərindən al/götürəcək və onu cəza ilə dəyişdirəcək.

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................ 309

Onlara aclıq və qorxu paltarını daddıracaq. Necə ki Müsəlman

xalqlar İslam dinini qulaq ardı etdilər, Allah da onlara aclıq və qorxu

paltarını geydirdi.

Bu ayənin, "Artıq onlardan qorxmayın, məndən qorxun."

cümləsinin ehtiva etdiyi gələcəyə dair qeybi xəbərin nə ölçüdə doğru

olduğunu konkret nümunələriylə qavramaq istəyənlər, bu gün İslam

aləminin içində olduğu praktik vəziyyəti müşahidə etsinlər, sonra

tarixi hadisələri analiz edərək geriyə doğru getsinlər və

problemlərin təməllərinə və tarixi arxa planlarına çatsınlar.

Quranda "vəlayət"lə əlaqədar olaraq iştirak edən ayələrin, təfsirini

təqdim etdiyimiz ayənin ehtiva etdiyi xəbərdarlıq və əzab təhdidi ilə tam bir əlaqəsi

vardır. Uca Allah, kitabında yalnız "vəlayət" mövzusunda

qullarını özündən çəkindirmişdir. Bu mövzuda dəfələrlə, "Allah

sizi özündən çəkindirər." (Al/götürü Imran, 28, 30) buyurmuşdur. Bu

mövzunu ətraflıca ələ alsaq, kitabımızın təfsir üsulunun xaricinə

çıxmış olarıq.

"Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım və

sizə din olaraq İslama razı oldum." "İkmal=ol-gunlaştırma" və "itmam=

tamamlama" sözləri, məna etibarilə bir-birlərinə yaxın

anlayışlardır. Ragıp əl-Isfahani deyər ki: "Bir şeyin kemala çatması

(yetkinləşməsi), o şeylə güdülən məqsədin reallaşması deməkdir."

Və yenə belə deyər: "Bir şeyin tamamlanması da, özü xaricindəki

bir şeyə ehtiyac duymayacağı bir sərhədə gəlməsidir. Əskik, özü

xaricindəki bir şeyə ehtiyacı olan deməkdir."

Bu iki anlayışın mənasını başqa bir üsulla da diqqətə çarpanlaşdıra bilərik.

Belə ki: Fəaliyyət göstərən şeylərin təsirləri iki qisimdə araşdırıla bilər.

Bunların bir qisimi, -əgər cüzləri varsa- bütün cüzlərinin

var olması vəziyyətində o şeyə terettüp edərlər. Belə ki, bu cüzlərdən

və ya şərtlərdən biri ortadan qalxsa, bu faktlar ona terettüp

etməyəcəklər. Oruc ibadətini buna nümunə göstərə bilərik.

Çünki oruc, gündüz bir vaxtında, bir şeylər yeməklə pozular. Bu

şeyin bu xüsusiyyətdə olmasına tamamlama deyilir. Uca Allah belə

buyurur: "Də gecə olana qədər orucu tamamlayın." (Bəqərə,

310 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

187) "Rəbbinin sözü həm dogruluk, həm də ədalət baxımından

tamamlanmışdır." (Ən'am, 115)

Digər qisimi isə, bir şeyin bütün cüzlərinin meydana gəlməsinə bağlı

olmadan ona terettüp edən təsirlər/təsir edər, nəticələndirərdir. Bu səbəbdən bütünün

təsiri, cüzlərin təsirlərinin cəmi hökmündədir. Bir cüz var

olduqca, ona xas olan nəticələndirər və təsirlər/təsir edər də ona terettüp edərlər.

Bütün cüzlər var olsa, onlara da istənən bütün təsirlər/təsir edər terettüp

edər. Uca Allah belə buyurur: "Qurbanı tapa bilməyən kimsəyə üç

gün həccdə, yeddi gün də döndügünüzde oruc vardır. Işte bu, kamil=

tam on gündür." (Bəqərə, 196) "Bu, ədədi kamil etmeniz=

tamamlamanız üçündür." (Bəqərə, 185) Çünki bu ədədin bütününə

terettüp etdiyi kimi, bir qisiminə də nəticə terettüp edər. Ərəblər

deyərlər ki: "Temme li-fulanin emruhu və kemule akluhu=falanın

işi tamamlandı, ağılı yetkinləşdi." Amma, "Işi yetkinləşdi, ağılı tamamlandı."

deməzlər.

Kamala çatdırma, yetkinləşdirmə mənasını verən "ikmal" ilə

"təkmil" və tamamlama mənasını verən "itələməm" ilə "tetmim" sözləri

arasındakı fərq, if'al və tef'il qəliblərinin ifadə etdikləri mənalar

arasındakı fərqdən qaynaqlanar. Çünki if'al qəlibi, mənşə etibarilə

hərəkətin bir dəfədə oluşuna, tef'il qəlibi də peyderpey oluşuna

dəlalət edər. Ancaq danışma sənətindəki inkişaflar və dilin

tutumunun genişləməsi bu iki qəlibin mənşəyi üzərində fəaliyyətdə

ol/tapılmış, qəlibləri bir ölçüdə kökünün məcrasından ya da əsl mənasından

uzaqlaşdırmışdır. Ihsan [yaxşılıqda ol/tapılmaq] və tahsin [digərini

tərifləmək], isdak [mehir vermək] və təsdiq [təsdiqləmək], imdad

[köməyə qaçmaq] və temdid (müddəti uzatmaq], ifrat və təfrit sözlərini

buna nümunə göstərə bilərik. Bunlar, istifadə edildikləri mövzuların

xüsusiyyəti istiqamətində ortaya çıxan sonra da istifadə səbəbindən

lafızda yerləşən mənalardır.

Bura qədər edilən şərhlərdən bu nəticə çıxır: "Bu gün

sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım." ifadəsi

göstərir ki, "din" sözüylə bütün məlumatlar və qanuniləşdirilən bütün

hökmlər nəzərdə tutulur. Bu gün də bunların sayına başqa bir şey

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................... 311

əlavə olunmuşdur. Və nemət nə nəzərdə tutulsa nəzərdə tutulsun, tək bir mənəvi

fakt idi. Əskik və təsiri yox idi. Bu gün söz mövzusu nemət tamamlandı

və ondan gözlənilən təsir terettüp etdi.

"Nemət" anlayışı növə işarə edən bir qalıb/qəlib və kökdür. Bununla,

şeyin öz təbiətiylə uyğunlaşma içərisində olub təbiətinin onu özündən

itələmədiyi şey nəzərdə tutular. Varlıqlar, nizam içində olmaları baxımından

bitişik və əlaqəlidirlər, bir-birləriylə uyğunlaşma içərisindədirlər;

bunların böyük qisimi və ya bütün fərz edilən başqa bir şeyə izafə edildiyində

nemət xüsusiyyətini qazanarlar. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur:

"Eger Allahın nemətini saymaq istəsəniz saya bilməzsiniz."

(Ibrahim, 34) "Sizə zahir və qərbin nemətlərini bol bol verdi."

(Loğman, 20)

Lakin uca Allah varlıqların bir qisimini pislik, sadəlik, oyun,

əyləncə vs. tərif ifadə etməyən mənfi xüsusiyyətlərlə xarakterizə etmişdir:

"Inkar edənlər sanmasınlar ki, özlərinə möhlət və fürsət

verməmiz, onlar üçün daha xeyirlidir. Onlara sırf cinayətlər/günahlarını artırmaları

üçün fürsət veririk. Onlar üçün alçaldıcı bir əzab vardır." (Əli

Imran, 178) "Bu dünya həyatı, eglence və oyundan başqa bir şey

degildir. Axirət yurdu, işdə əsl həyat odur." (Ənkəbut, 64) "Inkar

edənlərin, (zövq içində) diyar diyar gəzib gəzmələri əsla/çəkin səni

aldatmasın! Azca bir faydalanmadıyar bu. Sonra çatacaqları yer/yeyər

cəhənnəmdir. Ora nə pis bir yurddur, yataqdır!" (Al/götürü Imran, 196-

197) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Bu ayələr göstərir ki, nemət olaraq sayılan şeylər insan üçün

yaradılışlarının gerisindəki ilahi məqsəd qoy üst-üstə düşdüklərində nemət kateqoriyasına

girərlər. Çünki bunlar, insanlara istiqamətli ilahi bir kömək

olaraq yaradılmışlar. Ki insanlar öz gerçək xoşbəxtlikləri yolunda

onlar üzərində qənaətdə ol/tapılsın. Insanın gerçək xoşbəxtliyi

də qulluq təqdim etmək və Rəbbani nüfuzuna boyun əymək surətiylə

hər cür əskiklikdən münəzzəh olan Allaha yaxınlaşmasıdır. Mövzuya

bağlı olaraq uca Allah belə buyurmuşdur: "Mən cinləri və

insanları, ancaq mənə qulluq etsinlər deyə yaratdın." (Zariyat, 56)

Bu halda insanın Allahın hüzur/dincliyinə yaxınlaşmaq və məmnuniyyəti-

312 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

nu əldə etmək məqsədiylə üzərində qənaətdə ol/tapıldığı hər şey

nemətdir. Əks halda bu nemət onun haqqında əzaba çevrilər.

Buna görə, varlıqlar öz başlarına neytraldırlar. Amma qulluq ruhunu

əhatə etdikləri zaman, bu qənaət baxımından Allahın vəlayəti altında

olduqları zaman nemət xüsusiyyətini qazanarlar. Allahın vəlayəti isə,

uca Allahın qulların işlərini ağalığıyla tənzimləməsi deməkdir.

Bu da göstərir ki gerçək nemət Allahın vəlayətidir. Bir şey, Allah-

'ın vəlayətindən təsirləndiyi təqdirdə nemət sayılar.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allah, inananların dostudur.

Onları qaranlıqlardan aydınlıga çıxarar." (Bəqərə, 257) "Bu belədir,

çünki Allah inananların vəlisidir. Kafirlərin isə vəliləri yoxdur."

(Məhəmməd, 11) Uca Allah Elçisi haqqında da belə buyurur:

"Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıqlar

barəsində səni hakim edib, sonra da verdigin hökmü, içlərində

heç bir çətinlik duy/eşitmədən, tam mənasıyla qəbul etmədikcə inanmış

olmazlar." (Nisa, 65) Bunun kimi bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Bu halda İslam, qulları ONun qaydaları istiqamətində ibadət

etsinlər deyə Allah qatından endirilən hökmlərin cəmi olması

baxımından dindir. Əməldə əsas alınması şərtiylə, Allahın,

Elçisinin və ondan sonra ululemrin vəlayətini əhatəsi baxımından

də nemətdir.

Allahın vəlayəti, yəni din vasitəsilə qullarının həyatını

idarə etməsi, ancaq Elçisinin vəlayəti vasitəsilə reallaşar. Elçinin

vəlayəti də, ondan sonra ululemr vasitəsilə reallaşar. Elçinin və

ondan sonra ululemrin vəlayəti, Allahın icazəsiylə ümmətin dini

işlərini idarə etmələri mənasını ifadə edər. Uca Allah belə

buyurur: "Ey inananlar! Allaha itaət edin, Peyğəmbərə və

sizdən olan ululemre də itaət edin." (Nisa, 59) Bu ayənin ifadə etdiyi

məna üzərində daha əvvəl dayandıq. Bir başqa ayədə də belə

buyurulur: "Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun elçisi və namaz qılan

və rüku halında zəkat verən möminlərdir." (Maidə, 55) Inşallah bu

ayənin ifadə etdiyi məna üzərində ətraflıca dayanacağıq.

Maidə Surəsi 1-3 ................................................................. 313

Bu səbəbdən təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin mənas(n)ı gəlib bu nöqtəyə

söykən/dözür: Bu gün -yəni kafirlərin sizin dininizi yox etməkdən

ümidlərini kəsdikləri gün- vəlayəti fərz etmək surətiylə, sizə endirmiş

ol/tapıldığım dini məlumatları kamala çatdırdım, üzərinizdəki nemətimi

tamamladım. Bu nemət, dini işlərin ilahi bir tərzdə idarə olunub

istiqamətləndirilməsi mənasını verən vəlayətdir. Bu günə qədər Allah və

Rəsulunun vəlayəti şəklində idi və vəhy endiyi müddətcə bu çatırdı.

Lakin bundan sonra, vəhyin eniş zamanının sona erişiyle və Allah-

'ın dininin himayəçisi və qoruyucusu mövqesindəki Rəsulun insanların

arasından ayrılışıyla birlikdə bu vəlayət çatmaz. Buna görə bu missiyas(n)ı

icra edəcək kimsənin təyin edilməsi bir zərurətdir. O,

Rəsulullahdan (s. a. a) sonra dini və ümmətin rəhbərliyini boynuna götürəcək

veliyyi əmr (əmr sahibi-idarəçi)dir.

Buna görə, vəlayət bir tək qanuni (qanuniləşdirilmiş fakt) idi,

Rəsulullahdan sonra veliyyi əmrin təyininə qədər əskik idi, tam deyildi.

Dinin yasaması kamala çatıb vəlayət neməti tamamlanınca, din

olaraq sizin üçün İslamdan razı oldum. Ki İslam, tövhid dinidir; bu

dinə görə sırf Allaha qulluq edilər, itaət (itaət ibadət deməkdir) O'-

na və itaətini əmr etdiyi Rəsula və ya veliyye edilər ancaq.

Bu baxımdan ayə, möminlərin bu gün qorxudan qurtuluş və güvənə

qovuşduqlarını, uca Allahın, tövhid dini olan İslama görə həyatlarını

tənzimləmələrindən razı olduğunu xəbər verməkdədir.

Elə isə onların Allaha ibadət etmələri, Allahdan başqasına və Allahın

itaət edilməsi lazım olduğunu açıqladığı kimsədən başqasına itaət

etmək surətiylə ONA hər hansı bir şeyi ortaq etməmələri lazımdır.

"Allah sizdən, inanıb yaxşı işlər edənlərə vəd etmişdir. Onlardan

əvvəlkiləri necə hökmran etdisə, onları da yer üzündə hökmran

edəcək və özləri üçün seçib begendigi dinlərini özlərinə

saglamlaştıracak və qorxularının ardından özlərini tam

bir güvənə çatdıracaq. Mənə qulluq edəcəklər və mənə heç bir şeyi

ortaq qaçmayacaqlar. Amma kim bundan sonra da inkar etsə,

314 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

işdə onlar yoldan çıxanlardır." (Nur, 55) ayəsini düşünüb cümlələri,

"Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər..." ayəsiylə

müqayisə etdiyin zaman, Maidə surəsindəki ayənin, Nur surəsinin

əlaqədar ayəsinin ehtiva etdiyi vədin reallaşdığının konkret ifadəsi

olduğunu görəcəksən. Çünki bizə görə, "Mənə qulluq edəcəklər və

mənə heç bir şeyi ortaq qaçmayacaqlar." ifadəsi, məqsəd bildirər xüsusiyyətdədir.

Necə ki, "Kim bundan sonra da inkar etsə, işdə onlar

yoldan çıxanlardır." ifadəsi də bunu eyham edir.

Nur surəsi, Ifk Hekayəsini, zina cəzasını, örtü vs. hökmləri ehtiva etmə-

sinin də göstərdiyi kimi Maidə surəsindən əvvəl nazil olmuşdur.

"Kim (istəklə) günaha yönəlmədən aclıq halında dara düşsə

(bunlardan yeyə bilər; çünki) heç şübhəsiz Allah bağışlayan və əsirgəyəndir."

Ayədə keçən "mahmase" sözü, "aclıq" deməkdir.

"Mutecanif" sözünün məsdəri olan "tecanuf" isə, "meyl" mənasına

gəlir. Sözün kökü olan "cenef" sözü, ayaqların xaricə

meylli olması deməkdir. Ayaqların içə meylli olması da "henef"

sözüylə ifadə edilər.

Ayənin axışı buna dəlalət edər: Əvvəlcə hökm məcbur qalma

və dara düşmə vəziyyətinə aid sanevi=ikinci dərəcədə gələn hökmdür.

Ikincisi: Caizlik və mübahlıq zəruriliyi qaldırma və aclığı

dindirmə miqdarına bağlıdır [yəni, insanı ölümdən qurtaracaq

miqdarda yalnız bunlardan yenilə bilər]. Üçüncüsü: Bağışlama və

rəhmət sifətləri cəzanı tələb edən günahlarla elin idili ola bildiyi kimi,

bunların qaynağıyla da elin idili ola bilər. Yəni müxalif çıxılması, bərabərində

cəzanı daşıyan günah xüsusiyyətini tələb edən hökmlə elin idili

ola bilər [və beləcə bu iki sifət, haram qılınan şeyin halal olmasını

tələb edir].

ÜÇ HİSSƏDƏ ELMİ ARAŞDIRMA

1- Ət yeməyə Bağlı İnanışlar

Heç şübhəsiz insan, digər canlılar və bitkilər kimi bəslənmə və

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................ 315

həzm sistemiylə təchiz edilmişdir; bu qabiliyyəti və təchizatıyla

işləyə biləcəyi, bədəninə iştirakını təmin edə biləcəyi, beləcə

varlığını davam etdirə biləcəyi maddi ünsürləri al/götürər. Diş keçirəcəyi və

mədəsinə endirə biləcəyi heç bir şeyi yeməsini maneə törədən təbii

heç bir mane söz mövzusu deyil. Yetər ki bunlar zərərli olmasın

və ya onlardan iyrənməsin.

Zərərli olması bir yeməyin, insanın yediyi şeyin bədəninə zəhər

və ya bənzəri bir şeylə zərər verdiyini fərq etməsidir. Bu vəziyyətdə

insan belə bir yeməyi yeməkdən qaçınar. Ya da bir yeməyin

mənəvi baxımdan zərərli olduğunu fərq edər. Dəyişik dinlərdə və şəriətlərdə

haram qılınan maddələri buna nümunə verə bilərik. Insanın

bu cür şeyləri yeməkdən qaçınmasına fikri xüsusiyyətli qaçınma

deyirik.

İyrənmə isə, qarşılaşılan maddənin insan təbiətinin yaxınlaşmaqdan

qaçınacağı nisbətdə murdar bilinməsindən doğan bir reaksiyamadır.

Necə ki insan murdar və iyrənc qəbul etdiyi üçün öz pisliyini

yeməz. Ancaq bu, bəzi uşaqlar və dəlilərdə görülmüşdür. Buna bir

də dəyişik insan birliklərində təsirli olan dinlərin və qanunların

nəzərdə tutduqları inançsal faktorlara söykən/dözən yanaşmaları əlavə edə bilərik.

Məsələn Müsəlmanlar domuz ətini iyrənc qəbul edərkən Xristianlar

təmiz qəbul edərlər. Qərbli cəmiyyətlər, şərqli cəmiyyətlərin

murdar qəbul etdiyi yencək, qurbağa və siçan kimi heyvanların ətlərini yeyə bilirlər.

Bu cür qaçınmağı ikincil təbiət və qazanılmış təbiət kateqoriyasında

qiymətləndirmək lazımdır.

Görüldüyü kimi ətlə bəslənmə mövzusunda insanlar mütləq sərbəstlikdən

mütləq qadağanlığa qədər uzanan geniş bir müstəvidə

fərqli meyllərə sahibdirlər və məğlub et/yeyilməsi mübah görülənlər öz təbiətə

təbii/tabe olunaraq mübah görülmüşdür. Yenə yeməkdən qaçınılanlara

istiqamətli davranışın arxa planında da ya fikri yanaşma ya

də ikincil təbiət dediyimiz müktesep xasiyyət vardır.

Buda qanunu, bütün heyvanların ətlərinin məğlub et/yeyilməsini qadağan edər.

Bu mənfi təfritin qarşısında da mənfi bir ifrat dayanır, Afrika'-

də və başqa bölgələrdə yaşayan kimi barbar qövmlər də hər cür