Nisa Surəsi 77-80

15- Ey Ehlikitap! Elçimiz sizə gəldi. Kitabdan gizlədiyiniz şeylərin

çoxunu sizə açıqlayır, çoxundan da keçir. Həqiqətən sizə Allahdan

bir nur və açıq bir kitab gəlmişdir.

16- Allah onunla, razılığına uyanları sağlamlıq yollarına çatdırar, onları

öz elmiylə qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar və dümdüz yola ilə-

Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 415

dir.

17- "Allah, Məryəm oğulu Məsihdir" deyənlər küfrə girmişlər.

Də ki: "Elə isə Allah, Məryəm oğulu Məsihi, anasını və

yer üzündə olanların hamısını həlak etmək istəsə, Allaha qarşı

kimin əlində bir şey var? Göylərin, yerin və ikisinin arasında olan

hər şeyin suverenliyi, yalnız Allahındır. O, dilədiyini yaradar

və Allahın hər şeyə gücü yetər."

18- Yəhudilər və Xristianlar; "Biz Allahın oğulları və sevgililəriyik"

dedilər. Də ki: "O halda nə üçün günahlarınızdan ötəri Allah davamlı

sizə əzab edir? Xeyr, siz də ONun varlıqlarından bir insansınız.

O dilədiyini bağışlayar/hədiyyələr, dilədiyinə əzab edər. Göylərin, yerin

və ikisi arasında olan hər şeyin suverenliyi, yalnız Allahındır.

Çevril də yalnız ONADIR."

19- Ey Ehlikitap! Bizə bir müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəlmədi, deməyəsiniz

deyə elçilərin axtarsının kəsildiyi, bir boşluq meydana gəldiyi

sırada elçimiz sizə gəldi ki (kitabdan gizlədiyiniz şeylərin çoxunu)

sizə açıqlayır. Işte sizə müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəldi. Allahın hər

şeyə gücü yetər.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Uca Allah, bundan əvvəlki ayələr qrupunda, Ehlikitabın Allah-

'ın elçilərinə köməkçi olacaqlarına, onlara hörmət göstərəcəklərinə,

özlərinə göndərilən kitabları qoruyacaqlarına bağlı olaraq verdikləri

sözü, sonra Allahın, özüylə bunları bağladığı bu sözü

bozuşlarını xatırladınca, bu ayələr qrupunda da onları, göndərdiyi

elçisinə və endirdiyi kitabına inanmağa dəvət edir. Bu məzmunda

uca Allah, elçini və kitabı onlara tanıdacaq bir dil istifadə edir. Bunun

yanında risalətin doğruluğunu və kitabın həqiqətini sübut edəcək

sənədlər ortaya qoyaraq, inanmamaq üçün irəli müddət biləcəkləri

hər cür bəhanənin önünü tıkıp hücceti onlara tamamlayır.

Kitab və elçinin təqdimatına istiqamətli ifadələr bunlardır: "Ey

Ehlikitap! Elçimiz sizə gəldi. Kitabdan gizlediginiz şeylərin çogunu

416 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

sizə açıqlayır...", "Ey Ehlikitap! ...elçilərin axtarsının kesildigi, bir

boşluq meydana geldigi sırada elçimiz sizə gəldi..."

Buna bağlı kanıtsal sənədi də bu ifadədə müşahidə edirik: "Kitab-

dan gizlediginiz şeylərin çogunu sizə açıqlayır..." Heç şübhəsiz

bu, risalətin doğruluğunun ən gözəl dəlilidir: Okumasız-yazmasız

bir adam, ancaq ilahiyyatları sahəsində mütəxəssisləşmiş bir neçə məlumatın

belə biləcəyi hadisələrdən xəbər verir. Işte bu, doğruluğunun dəlilidir.

"Allah onunla, razılığına uyanları sağlamlıq yollarına çatdırar..." ifadəsi

də elədir. Çünki həqiqətlərini pərdələyəcək bir tək ləkə ol/tapılmayan

haqqa istiqamətli ifadələr, risalətin doğruluğunun və

kitabın həqiqətinin ən gözəl dəlilləridir.

Bəhanələrin önünün tıxanmasına gəlincə, bunu bu ifadə ehtiva etmişdir:

"Bizə bir müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəlmədi, deməyəsiniz deyə...

Işte sizə müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəldi. Allahın hər şeyə gücü

yetər." Bu vaxt uca Allah, ayələrin axışı içində bir qrupun, "Allah,

Məryəm Oglu Məsihdir." şəklindəki iddialarını və Yəhudilərlə

Xristianların, "Biz Allahın ogulları və sevgililəriyik." şəklindəki

sözlərini rədd edir.

"Ey Ehlikitap! Elçimiz sizə gəldi. Kitabdan gizlədiyiniz şeylərin çoxunu

sizə açıqlayır, çoxundan da keçir." Elçinin kitabdan gizlədikləri

çox şeyi şərhindən məqsəd, onun peyğəmbərlik ayələrini,

buna bağlı müjdələri şərhidir. Necə ki uca Allah buna bir çox

ayədə işarə etmişdir: "Onlar ki yanlarındakı Tövrat və Incildə

yazılı tapdıqları o elçiyə, o ümmi peyğəmbərə uyğunlaşdırar..." (Ə'RAF,

157), "Onu ogullarını tanışları kimi tanıyarlar..." (Bəqərə, 146), "Məhəmməd

Allahın elçisidir. Onun yanında ol/tapılanlar, kafirlərə

qarşı bərk/qatı, bir-birlərinə qarşı mərhəmətlidirlər... Onların Tövratdakı

xüsusiyyətləri və Incildəki xüsusiyyətləri də belədir..." (Fəth, 29)

Eyni şəkildə Hz. Peyğəmbərin (s. a. a), onlar tərəfindən gizlənən

və gerçəyi söyləməmə barəsində böyükləndikləri recm [zina cinayət/günahını

işləyənləri daşlayaraq öldürmə] cəzasını şərhini də buna

nümunə göstərə bilərik. Necə ki irəlidə üzərində dayanacağımız bu

ayədə buna işarə edilmişdir: "Küfrdə yarış edənlər səni üzmə-

Maidə Surəsi 15-19 .............................................................. 417

sin..." (Maidə, 41) Recm hökmü, bu gün Yəhudilərin əlində olan

Tövratın Tesniye Kitabı, Bab 22də iştirak etməkdədir.

Bir çoxundan imtina etməsiylə də, kitabdan gizlədikləri bir çox şeyi

də tərk etməsi nəzərdə tutulur. Bunun göstəricisi də Tövrat və Incil

arasında mövcud olan ixtilaflardır. Məsələn Tövrat, tövhid və peyğəmbərliklə

əlaqədar elə şeylər əhatə edir ki, bunları uca Allaha isnad etmək

heç bir şəkildə doğru deyil. Uca Allah üçün cisim var saymaq, bir

məkana hülul et/ət-tiğini irəli sürmək və bənzəri şeylər, müxtəlif küfr,

günah və dolaşmalar kimi peyğəmbərlərə nisbət edilməsi ağlan təsəvvür

edilməyən şeylər də Tövratda iştirak edər. Ayrıca Tövrat, heç bir

şəkildə axirətdən danışmaz. Halbuki bir din, axirət inancı olmadan

ayaqda dayana bilməz. Bir də əllərindəki Inciller, xüsusilə Yuhanna

Incilinin bütpərəst inanclarını ehtiva etməsini də buna nümunə göstərə bilərik.

"Həqiqətən sizə Allahdan bir nur və açıq bir kitab gəlmişdir." "Sizə

Allahdan... gəlmişdir." ifadəsi, gələn şeyin bir şəkildə Allah ilə qaim

olduğunu vurğulamağa istiqamətlidir. Şərh və ya danışmanın

açıqlayan və danışanla qaim olması kimi. Bu, nur ilə Quranın

nəzərdə tutulduğu ehtimalını gücləndirir. Bu vəziyyətdə, "açıq bir kitab"

ifadəsi, şərh xüsusiyyətli bir atif olaraq əvvəlkinə matuftur. Yəni,

həm nur ifadəsiylə, həm də açıq kitab xarakterizə etməsiylə Quran

nəzərdə tutulmuşdur. Uca Allah, kitabının dəyişik yerlərində Quranı nur

olaraq adlandırmışdır: "Onunla birlikdə endirilən nura uyanlar."

(Ə'RAF, 157), "Artıq Allaha, elçisinə və indirdigimiz nura inanın."

(Təğabun, 8), "Sizə açıq-aşkar bir nur endirdik." (Nisa, 174)

Ayənin giriş qisimindəki ifadədən hərəkətlə nur anlayışıyla Hz.

Peyğəmbərin (s. a. a) nəzərdə tutulmuş olması da olabiləcəkdir. Uca Allah,

Peyğəmbəri nur olaraq təyin etmişdir: "Və işıqlandırıcı bir işıq

olaraq... göndərdik." (Əhzab, 46)

"Allah onunla, razılığına uyanları sağlamlıq yollarına çatdırar."

"Bihi=onunla" ifadəsindəki "ba" alət üçündür. Əvəzlik isə kitaba və ya

istər Peyğəmbər (s. a. a) nəzərdə tutulsun, istər Quran nəzərdə tutulsun nura

dönükdür. Bu səbəbdən hər ikisi də eyni qapıya çıxır. Çünki Depozit-

418 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

gamber hidayət mərhələsinin zahiri səbəblərindən biridir. Quran da

elə. Gerçək hidayət ONunla qaimdir. Uca Allah belə buyurmuşdur:

"Sən, sevdigini dogru yola çatdıra bilməzsən, lakin Allah diledigini

dogru yola çatdırar." (Qəsəs, 56) "Işte sənə də belə əmrimizdən bir

ruh vəhy etdik. Sən kitab nədir, iman nədir bilməzdin. Lakin biz

onu, qullarımızdan diledigimizi dogru yola ilettigimiz bir nur etdik.

Şübhəsiz sən, dogru yola aparırsan. Göylərdə və yerdə olan

hər şeyin sahibi Allahın yoluna. Iyi bilin ki, bütün işlər sonunda

Allaha çatar." (Şura, 52-53)

Bu ayələr, görüldüyü kimi doğru yola çatdırma missiyasını, həm

Qurana, həm də Peyğəmbərə (s. a. a) nisbət edir. Amma eyni zamanda,

onu mənşə etibarilə Allaha çevirir. Gerçək yol göstərici

Odur. Gerisi zahiri səbəbdir, hidayəti canlandırmaq üçün işə şərtmişdir.

Allah, "Allah onunla çatdırar." ifadəsini, "razılığına uyanları" ifadəsiylə

qeydləndirmişdir. Bu deməkdir ki, ilahi yol göstəriciliyin aktiv

hala gəlməsi, ONun razılığına təbii/tabe olmağa bağlıdır. Hidayətdən

məqsəd, arzulanan şeyə çatdırmadıyar [sırf yol göstəricilikdən ibarət

deyil]. Uca Allahın insanı sağlamlıq yollarından birinə və ya hamısına

yaxud da arxa arxaya sıralanan bu yolların çoxuna yönəldib soxması

yəni.

Ayənin axışı içində uca Allah "salam" (sağlamlıq) anlayışını mütləq

tutmuşdur. Bununla dünya və ya axirət həyatının xoşbəxtliyini

pozan hər cür bədbəxtlikdən qurtuluş və salamatlıqda meydana gəl

nəzərdə tutular. Bu baxımdan Quranın, Allaha təslim olması, imanı və təqvanı

qurtuluş, müvəffəqiyyət, təhlükəsizlik vs. şeylərlə xarakterizə etməsiylə üst-üstə düşən

bir ifadədir.

Təfsirimizin birinci dərisində, "Bizi dosdogru yola çatdır." (Fatihə, 6)

ayəsini araşdırarkən belə demişdik: Uca Allahın, qullarının fərqli

vəziyyətlərinə cavab verə biləcək bir çox yolu vardır və bunlar sonunda

gəlib bir ana yolda birləşərlər. Uca Allah bu ana yolu özünə

nisbət edər və adına da, öz kitabında "dümdüz yol" (sıratı

müstakim) deyər. Necə ki O belə buyurmuşdur: "Bizim ugrumuzda

Maidə Surəsi 15-19 ..............................................................419

cihad edənləri biz, əlbəttə yollarımıza çatdırarıq. Şübhəsiz ki Allah,

yaxşılıq edənlərlə bərabərdir." (Ənkəbut, 69), "Işte mənim dogru yolum

budur, ona yatıl; başqa yollara uyğun gəlməyin ki, sizi onun yolundan

ayırmasın." (Ən'am, 153)

Bu da göstərir ki, Allahın bir çox (yan) yolu vardır; amma bunların

bütünü bir nöqtədə birləşərlər. Bütünü, tamaşaçısını Allahın kəramətinə

çatdırar və onu Allahın dümdüz yolundan ayırmaz. Və yenə

hər yol, öz yolçusunu başqa yolların yolçusundan da

ayırmaz. Amma Allahın dümdüz yolu xaricindəki digər azğın yolların

vəziyyəti belə deyil.

Buna görə ayənin mənas(n)ı -Allah daha yaxşı bilər- budur: Uca Allah

kitabı və peyğəmbəri vasitəsilə, razılığına təbii/tabe olanı bəzi yollara çatdırar.

Bu yolların təməl xüsusiyyətləri, yola salarının dünya və axirət həyatının

bədbəxtliyindən qorunmaları, xoşbəxt həyatı kədərli bir həyata

çevirəcək mənfiliklərdən mühafizə olmalarıdır.

Bu halda sağlamlıq və xoşbəxtliyə çatma, Allahın razılığına təbii/tabe

olmağa bağlıdır. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Qulları üçün

küfrə razı olmaz." (Zumər, 7), "Allah, yoldan çıxan birlikdən

razı olmaz." (Tövbə, 96) Nəticə etibarilə sağlamlıq və xoşbəxtlik əldə

etmək, zülm yolundan qaçınmağa, zalımlarla içli xaricli olmaqdan

uzaq dayanmağa gəlib söykən/dözər. Allah, zalımlar üçün hidayətinin söz

mövzusu olmayacağını vurğulayaraq, bu ilahi möhtərəmliyə çatmaqdan

yana onların ümidlərini boşa çıxarmışdır: "Allah, zalımlar toplulugunu

dogru yola çatdırmaz." (Cümə, 5)

O halda, "Allah onunla, razılığına uyanları sağlamlıq yollarına çatdırar."

ayəs(n)i, bir istiqamətiylə "Inananlar və imanlarını bir zülmlə tapa bilməyənlər,

işdə güvən onlarındır və dogru yolu bulanlar da onlardır."

(Ən'am, 82) ayəsini xatırlatmaqda və onun mövqesinə malikdir.

"Onları öz elmiylə qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar." İfadənin axışı

içində "qaranlıqlar"ın çoxluq, buna qarşılıq "işıqlıq"ın tək tutulması,

batil yolun əksinə mövqe və duruşlar etibarilə çoxluq

ifadə etsə də, haqq yolda fərqliliyin və dağınıqlığın olmayacağına istiqamətli

bir işarədir.

420 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Qaranlıqlardan işıqlığa çıxarma hərəkəti, peyğəmbər və ya kitab

kimi Allahdan başqasına nisbət edilincə, "ONun icazəs(n)i" bu məzmunda,

icazəsini və məmnuniyyətini ifadə edər. Necə ki uca Allah

belə buyurar: "Bu, Rəblərinin icazəsiylə insanları qaranlıqlardan

aydınlıga çıxarmağın üçün sənə indirdigimiz kitabdır." (İbrahim, 1) Burada

Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) insanları qaranlıqlardan işıqlığa çıxarması

"Rəblərinin icazəs(n)i" ilə qeydləndirilmişdir. Bununla güdülən

məqsəd, hidayət faktının səbəbdənliyinin müstəqilliyi şəklindəki

bir qorxudan qurtarmaqdır. Çünki bunun gerçək səbəbi uca Allahdır.

Bir başqa ayədə isə, belə buyurulur: "And olsun biz Musanı

də qövmünü qaranlıqlardan aydınlıga çıxar, deyə ayələrimizlə birlikdə

göndərdik." (Ibrahim, 5) Burada "icazə" qeydi düşülməmiş, çünki

ifadədə keçən əmr sıygası ("çıxar"), bu mənas(n)ı da ehtiva edər.

Bunun Allaha nisbət edildiyi vəziyyətlərdə, onları icazəsiylə

çıxarmasının mənas(n)ı, elmiylə çıxarmasıdır. Izin məlumat mənasına da

gəlir. Ərəblər, "ezine bihi" yəni onu bildi, deyərlər. Bu ayələr də buna

nümunə meydana gətirməkdədir: "Allah və Elçisindən insanlara məlumatdır."

(Tövbə, 3), "De ki, mən sizin hamınıza bərabər şəkildə bildirdim." (Ənbiya,

109), "İnsanlar içində həcci elan et." (Həcc, 27) [Bu ayələrin orijinalındakı

"azan, azan idi və ezzin" ifadələri istifadə edilmişdir.] Bunun kimi

daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

"və dümdüz bir yola çatdırar." Burada bir dəfə daha "hidayət" sözcüyünün

təkrarlanması "yuhricuhum=çıkarır" ifadəsinin, "yehdi bihillahu=

Allah onunla çatdırar" ifadəsiylə bu cümlənin arasına girməsindən

ötəridir. Və çünki, Fatihə surəsini təfsir edərkən də vurğuladığımız

kimi "sıratı müstakim" bütün yollara, ona istiqamətli hidayət

də, digər tali yollara istiqamətli digər hidayət qisimlərinə suverendir.

"dosdogru bir yol" ifadəsinin naməlum (nekre) olması, məqsədin

uca Allahın Quranda özünə nisbət etdiyi tək sıratı mustakim

olmasıyla bir ziddiyyət meydana gətirməz. (Fatihə surəsindəki istifadəsi bu

ümumiləşdirmənin xaricində tuturuq.) Çünki ifadənin istifadə edildiyi yerin

xüsusiyyəti belə bir çıxarsamağı tələb etməkdədir. Bu səbəbdən burada

ifadənin naməlum buraxılmış olması, mövqesini mühümsəmək və iş-

Maidə Surəsi 15-19 ............................................................. 421

levini ucaltmaq üçündür.