Reja: Kasbiy psixologiyaning muhim va xarakterli muammolari

MAVZU:Kasbiy psixologiya fanining dolzarbligi.
Reja:
1.Kasbiy psixologiyaning muhim va xarakterli muammolari

2.Kasbiy psixologiyaning tabiiy, ilmiy asoslari

Inson psixologiyasi tabiatini tushuntirish va psixik jarayonlarini taqozo qiladi va olimlar fe’l atvor uchun xulq atvorni oʻzgartirishda xavfli qiyinchiiklar boʻlishini isbotlagan. Koʻpgina psixologik jarayonlarni izohlash uchun qayta qidirishni ishonchni ta’minlaydi ammo inson psixologiyasining boshqa nazariyalari muammolarining yechimi oʻta murakkab boʻladi va buni tushunish judayam e’tiborga molik. Bu koʻpgina murakkab jarayonlar uchun toʻgʻri ya’ni tez tez psixoterapiyaning manbasi sifatida qayd etiladi. Koʻpgina asosiy psixologik fenomenlarning tafsilotlarini tavsiflash katta hajmda qabul qilingan, lekin bu yerda postdoktoral psixologiya assosatsiyasi hamda hamkorlik markaziga doir talab qilingan soha savollari boʻyicha qat’iy pozitsiyasida qoldi va psixologik markazga hujjat taqdim etish jarayonida ularning nazariy orientatsiyasi hamda qay darajada uning konsepsiyasi va amaliyotida ta’sirini soʻraydi. Talabalarning bu judayam muhim tanlov haqida tajribalari yetarli emas.
Ulardagi ichki jihatlar farqlanishiga qaramay, asosiy darsliklar butunlay muqovasigacha hayratlanarli ravishda bir xil edi. Fakt shuki, mana shu darsliklarning umumiy katta hajmini yakka talaba yoki talabalar guruhining oʻziga xos qiziqishlari va ehtiyojlaridagi biron-bir kitobga maxsuslashtirishni qiyin qilib qoʻydi. Judayam koʻpincha darslik sotib olish faqatgina ma’lum bir qismlarini chindan oʻqishni xohlaydigan yakshanba kunidagi ulkan gazetani sotib olishga oʻxshaydi. Shu kabi sotuvdagi ta’lim psixologiyasi darsliklari odatda siz shu sohada har qachongidan-da bilishni xohlaydigan yoki muhtoj boʻlgan ma’lumotlaringizdan koʻproq ma’lumot beradi. Kitob formatiga keladigan boʻlsak, darslik individualizatsiyaga yoʻl qoʻymaydi.
Ta’lim psixologiyasi darsliklari doimo qimmat boʻlgan, ayniqsa kitoblar koʻp ishlab chiqariladigan Qoʻshma shtatlarda koʻp yillar davomida ularning narxi inflyatsiyadan tez oʻsgan. Hozirda ta’lim psixologiyasi haqidagi har bir asosiy matn $ 100 AQSh dollaridan koʻproqqa sotilmoqda. Bu narxning eng yaxshi holatlarida esa bu talabalar byudjetiga yuklama boʻladi. Narxning eng yomon holatlarida, ta’lim psixologiyasi darsliklari koʻplab erishib boʻlmaydigan holatga keltirib qoʻyadi. Narx bilan bogʻliq muammo butun dunyo boʻylab tasavvur qilganda yanada yaqqol koʻzga tashlanadi; ba’zi davlatlarda bir dona darslikning narxi fuqarolarning oʻrtacha yillik daromadiga deyarli yaqin boʻladi.
Ta’lim psixologiyasi darsliklarini sotish raqobatida, muallif va noshirlar ta’limiy qiymatdagi ma’lumotlarsiz bosqichma-bosqich xususiyatlar qoʻshib kitoblarning narxini oshirishadilar. Ta’lim psixologiyasi noshirlari oʻziga xos ravishda illyustratsiya va rasmlarning miqdorini oshiradilar, toʻliqrangli nashrlarga e’tibor qaratadilar, oʻquv qoʻllanma va yordamchi tahrirlarning miqdori va qiyinligini oshiradilar hamda faqatgina oʻzlarining kitoblari xaridorlari uchun foydali xususiy vebsaytlar yaratadilar. Bu xususiyatlar ba’zida jalb etuvchan boʻladi. Mening oʻqitish tajribam shuni koʻrsatadiki, talabalarni ta’lim psixologiyasi haqida asosiy gʻoyalarga oʻrgatishdan chalgʻitishga qaramay, koʻpincha ular talabalarga oʻqishga yordam beradi. Mana shu darslikni onlayn koʻrinishdagi Global darslik loyihasi bilan birgalikda tahrir qilishda yuqoridagi muammolarni yechadigan chora-tadbirlarni qabul qildim. Muallimlar va talabalarning oʻzlari foydali deb topgan va kerak boʻlgan joylariga istaganlaricha murojaat etishlari mumkin. Bunda ularning yumushlarining qiymati minimaldir. Pedagogik jihatlar amalda mavjud, lekin minimal miqdorda saqlangan va kitob formatga keltirilishi internetga kirgan har qanday insonning undan onson va bepul foydalanishiga imkoniyat tugʻdiradi. Kelajakda kitobni toʻldirish va oʻzgartirishni amalga oshirish nisbatan onson va tez boʻladi. Men ishonamanki, mana shular har kim uchun istalgan natija boʻladi!
Oʻzbekiston oʻz mustaqilligini qoʻlga kiritgan dastlabki kunlardan boshlab, jamiyatimizning barcha sohalari qatori, ma’naviy-mafkuraviy hayotimizda ham ulkan oʻzgarishlar roʻy bermoqda. Mustaqil taraqqiyot yillarida toʻplangan tajriba, dunyo jamoatchiligi «oʻzbek modeli» deya e’tirof etgan oʻzimizga mos va oʻziga xos rivojlanish yoʻli, kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan barcha tarixiy oʻzgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi va ongiga ulkan ta’sir koʻrsatmoqda. Hozirgi davrda iqtisodiyot hamda madaniyatni tez va uygʻun rivojlantirish, ijtimoiy munosabatlarni va siyosiy oʻzgarishlarni takomillashtirish, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va oliy boyligi boʻlmish insonning oʻzini yanada kamol toptirish manfaatlari yosh avlodlarga ta’lim va tarbiya berishga yangicha, yanada keng koʻlamda yondashishni talab qiladi. Psixologiya fani uchun eng murakkab muammolar qatoriga uning asosiy kategoriyalari boʻlgan shaxs, motivatsiya, faoliyat, muomala, ongning tavsifi, ularning takomillashuv bosqichlari, xususiyatlari, aks ettirish imkoniyatlari, hukm surish qonuniyatlari va mexanizmlari boʻyicha aniq, mezoniy, tatbiqiy fikrlarni bildirish masalalari va vazifalari kiradi. Shu munosabat bilan kasbiy psixologiya umumiy psixologiya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, tinglovchilarni, avvalo, shaxs psixologiyasi, uning faoliyati va jamoadagi munosabati haqida, uni tadqiq qilish metodlari toʻgʻrisida, ong va psixika, asosiy psixik jarayonlarning qonuniyatlari haqida tegishli bilimlardan xabardor etgan holda, ularni professional ishga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashdan iborat aniq vazifani oʻz zimmasiga oladi. U tez oʻsuvchi va psixologiyaning yangi yosh tartibini yaratish, odam psixologiyasining turli nuqtayi nazarini xilma-xillikda boshqarishdir. Kasbga doir muammolarni qayta koʻrish ushbu vaqtda amalga oshiriladi. Haqiqatdan ham, bir sabab boʻlishi kerak, ya’ni ushbu muammolarni tanqidiy rivojlanishida manzili va yechimi kerak. Odatiy asosga ega boʻlmaslik professional psixologik konseptual amaliyotga еga boʻlganlarni ham shoshirib qoʻyish uchun va talabalar uchun unumsiz, akkredatsiya va tananing kafolati, professional birlashuv, universitetlar, hukumat a’zolari, sugʻurtalar, yaxshiroq ommaviy jamoa. Katta hajmdagi sa’y- harakat koʻrsatadiki psixologiyaning ilm- fan va amaliyoti taraqqiy qilgan. Ushbu koʻrsatilgan sabab ya’ni psixologik tajribani tushunishning nazariy yechimi va oʻrni birlashgan mustahkamlikdan iboratdir. Hali bor boʻlmagan ekstensiv munozaralar ichida faoliyat bilan bogʻliq birlashmalar ya’ni ixtisoslashgan psixologlar va nazariy namoyondalar kasbiy psixologiyaning ilmiy va amaliy ustunini yarata olishgan. Natijada bu muammoni hal etishda odatiy amaliy tadbirlarni yaratishga erishildi. Qoʻshimcha qilsak bu yerdagi ikki asosiy savollarni koʻrib chiqish kerak. Aniqki ushbu faoliyat sohasiga doir savollar ahamiyatga ega. Tajribalarning qiyinchiliklari yuqorida koʻrib chiqilgan ilmi kasbiy psixologiyaning talablari ya’ni faoliyatning ushbu aniqlikdagi anglolmaslikda tabiat, imkoniyat va maqsadi psixologiyaning professional tajribasidir. Bu yerda tez-tez kelishmovchilik deb hisoblanadi klinik konsepsiyaga muvofiq va turli munosabatlarni amalga oshirishdan iboratdir. Ushbu turdagi savollarga javoblar qiyin tarzda kechiladi. Misol uchun talabalar kiruvchi qatiy dasturlarni organishadi, ya’ni ma’lum bir teoritik orientatsiyada klinik konsepsiya holatiga mos keladi. Ammo ular boshqa kirish dasturlarini ham oʻrganishadi, ya’ni boshqa teoritik orientatsiyada ba’zi turdagi holatlarni oʻrnatishga mos keladi. Boshqa talabalar kirish dasturlarini oʻrgatishda umumiy bilim va koʻnikmalarni yaratuvchanlik, mohirlik va biliming katta hajmda qabul qilish, biblioterafiyaning nanopsixoterapik qabul qilishni, yoqlangan guruhlarda qatnashish, tibbiy mashq qilish, fizik mashqlar va dinlarning birlashuvi, aqliy yoki madaniy tajribalarni oʻz chiga oladi. Natijada u rozilik deb hisoblanmaydi, ya’ni talabalar bitiruv malakalarni bajarishda yetarli ma’lumotga ega boʻlishlari kerak. Faoliyatning aniqligi murosa qilishdan oldin ushbu savollar yaratilgan boʻlishi shart. Kasbiy psixologiyaning yashirin ilmiy asosi faoliyat sohasiga oid boshqa kritik savollarni beradi. Bir qarashda ushbu savollar bajarilishini koʻrish shart emas, bu muammoning sababi shak-shubhasiz kasbiy psixologiyaning ilmiy asosi va shak-shubhasiz kasb hunar amaliyotidir. Boshqalari, har qanday holatda shunga oʻxshash gʻayri-tabiiy savollarni oshirib boradi. Haqiqatda bu yerda kichik sabab boʻlishi kerak, ya’ni biz egalik qiladigan, faqat toʻliq boʻlmagan javoblar bu nuqtada yaratilgan psixologiyaning koʻpgina muhim nazariyalaridan biridir. Hozirda, koʻpgina psixologiyaning sindromlari tushunarsiz va psixologik jarayonlarining faqatgina e’tiborga molik jarayonlari tushunarlidir.
Psixika miyaning xususiyati - maxsus tarzda tashkil topgan materiyaning oliy mahsulidir. Organik dunyoning amyobalardan to odamga qadar uzoq davom etgan evolyusiyasi davomida xulqatvor va xatti-harakatning fiziologik mexanizmlari toʻxtovsiz murakkablashib, tabaqalanib va shular tufayli organizm muhit oʻzgarishlariga tez javob qila oladigan va moslashuvchan boʻla bordi. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda a’zolarining ixtisoslashuvi ozuqani farqlash, xavf-xatarni juda tez va aniq sezish imkoniyatini beradi. Ixtisoslashuvning yakkayu-yagona funksiyasi signallarni idrok etishdan iborat hujayralarning paydo boʻlishida oʻz ifodasini topadi. Bu hujayralar ritseptorlar (tashqi muhitning ta’sirini qabul qiluvchi apparat) deb atalmish hujayralar guruhini tashkil etadi. Boshqa hujayralar mushak toʻqimalari ishini yoki turli bezlarning shira chiqarishini oʻz zimmasiga oladi. Bunday hujayralar effektorlar deyiladi. Organizmning asosiy «boshqaruv pulti» – markaziy asab tizimi hisoblanadi. Asab tizimi tuzilishining umumiy rejasi barcha umurtqalilarda bir xildir. Uning asosiy elementlari asab hujayralari yoki neyronlar boʻlib, ularning vazifasi qoʻzgʻatishdan iborat. Neyron hujayra tana va tanachaning shoxlab ketgan oʻsimtalari – qoʻzgʻalishni qabul qiluvchi dendritlardan va qoʻzgʻatishni boshqa neyronlarga oʻtkazadigan tolalar–aksonlardan tarkib topadi. Aksonning dendritlar bilan yoki boshqa neyronlarning hujayra tanasi bilan bogʻlaydigan nuqta sinaps deb ataladi. Markaziy asab tizimi ikki qismdan – bosh miya va orqa miyadan tashkil topgan. Bosh miyaning yuqori qismi olti qavat (10 milliardga yaqin) neyronlar bilan qoplangan hamda poʻstloq deb ataladigan katta yarim sharlarni hosil qiladi. Poʻstloq – psixik faoliyatning eng muhim organi. U yarim sharlardan pastroqda, ensa qismida miyada joylashgan boʻlib, uning funksiyalari hali yetarlicha oʻrganilmagan. Poʻstloqning mushaklar harakatini uygʻunlashtirishda muhim oʻrin tutishi ma’lum. Katta yarim sharlar miya naychasiga kelib taqaladi. Naychaning yuqori qismi – talamus orqa miyadan yarim sharlarga boradigan barcha asab yoʻllari uchun «oraliq stansiya» vazifasini bajaradi. Naychaning pastki qismi – gipotalamus suv almashuvi, ovqatlanish ehtiyojini va organizmning boshqa funksiyalarini boshqarib turadigan markazlardan tarkib topgan. Hozirgi zamon fanidagi mavjud tasavvurlarga qaraganda, orqa miya va miya naychasi reflektor faoliyatining asosan tugʻma (shartsiz reflekslar) hisoblangan shakllarini amalga oshiradi, katta yarim sharlarning qobigʻi esa hayot kechirish jarayonida orttiriladigan va psixika tomonidan boshqariladigan xulq-atvor shakllari organi hisoblanadi. Tananing har bir sezuvchi a’zosi (teri, koʻzning toʻr pardasi va shu kabilar) va har bir harakat a’zosi miyada oʻzining xususiy markazlariga egadir. Insondagi katta yarim sharlar qobigʻining anchagina qismini qoʻl barmoqlari, ayniqsa bosh barmoq faoliyati bilan bogʻliq hujayralar, shuningdek nutq organlari va til mushaklari funksiyasi bilan bogʻliq hujayralar egallaydi. Shunday qilib, odamning katta yarim shari qobigʻida mehnatda va muomalada asosiy funksiyani bajaradigan harakat a’zolari ancha koʻp joylashgan. Miya katta yarim sharlari ishining umumiy qonunlarini I. P. Pavlov aniqlab bergan. Psixikaning organi – bosh miya ham oʻzgardi. Uning hayvonlar miyasidan sifat jihatdan farqi yuksak bilish jarayonlari, avvalo, tafakkur mexanizmlarini oʻrganish paytida yaqqol namoyon boʻladi. Bu jarayonlar sezgi va idrok jarayonlari singari miyaning muayyan qismlari doirasida cheklanib qolmaydi. Agar odamda qobiqning ensa qismi shikastlangan boʻlsa, u koʻrish sezgilarini yoʻqotishi turgan gap. Odamning psixik hayotida katta yarim sharlar qobigʻi sirtining 30 % ni egallaydigan peshana qismlari alohida oʻrin tutadi. Peshana qismlarining (kasallik, yaralanish va shu kabilar oqibatida) shikastlanishi xulq-atvorning oddiy koʻrinishlariga emas, balki yuksak koʻrinishlariga ta’sir koʻrsatadi. Masalan, peshana qismlari shikastlangan bemorlar koʻrish, nutq, yozish qobiliyatlarini saqlab qolib, arifmetika masalalarini echgan holda, uning shartlarini tahlil etishga urinmaydi. Masalani echish rejasini tuzganlarida oxirgi savolni tushirib qoldira dilar. Ular masalaning yechimini uning sharti bilan solishtirib chiqmaydilar, oʻz xatolarini sezmaydilar va hokazo. Koʻpgina klinik faktlar shuni koʻrsatadiki, miyaning peshana qismlari shikastlanishi aqliy qobiliyatni susaytirish bilan birga, kishining shaxsiyati, uning xarakterida ham qator buzilishlarga sababchi boʻladi. Oldin xushmuomalaligi, vazminligi bilan ajralib turgan bemorlar yengiltak, qiziqqon, qoʻrs boʻlib qoladilar. Psixik funksiyalar muayyan tarzda chap va oʻng yarim sharlar oʻrtasida taqsimlangan boʻlishi aniqlangan. Har ikkala yarim shar axborotni obrazlar tarzida ham, soʻzlar tarzida ham qabul qilish va qayta ishlash qobiliyatiga ega, ammo chap va oʻng yarim sharlar u yoki bu funksiyalarning turlicha darajada ifodalanishi – bosh miyaning funksional assimetriyasi ham yuz beradi. Chap yarim sharning funksiyasi oʻqish va hisoblashdan koʻra koʻproq belgilarga asoslangan axborot (soʻzlar, belgilar, raqamlar va shu kabilar)ga tayanishdan iborat. Chap yarim shar mantiqiy tuzilishlar imkoniyatini ta’minlaydi, busiz izchil analitik tafakkur boʻlishi mumkin emas. Chap yarim shar faoliyatining izdan chiqishi, odatda nutqning buzilishiga (soʻzlash qobiliyatining yoʻqolishiga) olib keladi, normal muomala imkoniyatini yoʻqqa chiqaradi, asab toʻqimalari ogʻirroq shikastlanganda, fikrlash faoliyatida jiddiyroq nuqsonlar sodir boʻladi. Oʻng yarim shar obrazi axborotni ishga solib, boʻshliqda moʻljal olish, musiqani idrok etilayotgan va tushunilayotgan ob’yektlariga nisbatan hishayajonli munosabatda boʻlishga imkon beradi. Bosh miya yuksak taraqqiy etgan hayvonlar va odam psixikasini belgilaydigan darajada faoliyat koʻrsatadigan organ yoki, toʻgʻrirogʻi, organlarning murakkab tizimidir. Psixik va asab-fiziologik jarayonlarning oʻzaro munosabati ancha murakkab masalalardandir. Oʻrganish jarayonida psixika ning oʻziga xos jihatlari asab-fiziologik xususiyatlardan qaysi muhim belgilari bilan farq qilishini aniqlash mumkin. Psixik jarayonlar oʻzida ichki, fiziologik jarayonlarning emas, balki tashqi ob’yektlarning tavsifini (narsalarning shaklini, katta-kichikligi, oʻzaro munosabatlarini) mujassam lashtiradi. Psixik jarayonlarning oʻziga xos jihatlarini tadqiq etish psixikaning mazmuni va tuzilishida neyrofiziologik jarayonlar mavjud boʻlmagani yoki sezilmasligi sababli jiddiy qiyinchilik tugʻdiradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, psixikani fiziologik hodisa bilan va psixologiyani fiziologiya bilan almashtirishga yoʻl qoʻymasligimiz kerak.