TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 4

İKDÜ'L-CÜMÂN

Bedreddîn el-Aynî'nin (ö. 855/1451) 850 (1446) yılına kadar oelen umumi tarihi.

Tam adı Hkdü'l-cümân ü târihiehli'z-zamân olan ve Târihü 1-Bedrî olarak da bilinen eser iki bölüm olarak değerlendi­rilebilir. Birinci bölümde dünyanın yara­tılışı, coğrafyası, peygamberler tarihi, es­ki Mısır, İran, Yunan ve Arap tarihiyle hic­rete kadar gelen İslâm tarihinden bahse­dilir. Hicretten itibaren kronolojik olarak düzenlenen ikinci bölümde Hz. Peygam-ber'in hayatı. Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbasîler dönemi anlatılmış; Mısır, Su­riye. İran ve Mâverâünnehir'de kurulan İslâm devletleri hakkında bilgi verilmiştir. Eserin en önemli kısmı Memlûk tarihinin ele alındığı son ciltlerdir. Moğollar'la ya­pılan mücadeleye diğer tarihçilere oranla daha geniş yer ayıran Aynfnin İlhanlı Sul­tanı Gâzân Han dönemindeki (1295-1304) Memlûk-İlhanlı münasebetlerine dair verdiği bilgiler diğer kaynaklarda bulun­mamaktadır.

Aynî bu eserinde siyer, tarih, coğrafya, ensâb. tabakat ve terâcim, tefsir ve ha­dis kitabı türünde 100'ü aşkın eseri kay­nak olarak kullanmıştır. İbn Zûlâk ve İbn Dokmak'ın günümüze ulaşmayan eserle­rinden. Ebû Saîd İbn Yûnus'un Târihu Mışrve Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî'nin Unvânü 's-siyer'i gibi yi­ne zamanımıza ulaşamamış kitapların­dan, Yûsufî'nin Nüzhetü'n-nâzır gibi çok az bir kısmı elde bulunan eserlerden nakiller ihtiva etmesi kitabın önemini art­tırmaktadır. Ancak müellifin ulaşamadığı bazı kaynaklan da kullanmış gibi göster­diğine ve son yıllarında hafızasında bazı karışıklıklar olduğuna dikkat çekilmiştir.²⁷⁷ İbnü's-Sayrafîel-Hatîb. İbn Tağrîberdî, Sehâvî ve İbn İyâs gibi tarih­çiler 'İkdü'l-cümân'dan büyük ölçüde is­tifade etmişlerdir.

İkdü'l-cümön, Burcî Memlükleri dö­nemi için en önemli kaynaklardan biri ol­masının yanı sıra Anadolu coğrafyası hak­kında da geniş malûmat içermektedir. Eserde siyasî olaylardan başka ekonomik, sosyal ve kültürel konulara da yer veril­miş, Nil nehri ve taşkınları, güneş ve ay tutulması, veba, kıtlık ve deprem gibi ta­rihte iz bırakan hadiseler de ayrıntılı bi­çimde anlatılmıştır. Kitabın son kısımla­rında para ve fiyatlar hakkında verilen bilgiler iktisat tarihi açısından önemlidir. 'İkdü'i-cümân'da hicretten itibaren ve­fat eden meşhur şahsiyetlerin biyografi­lerine de yer verilmiştir. Eser ayrıca, ihti­va ettiği orijinal kayıtlar ve asılları günümüze ulaşmamış belgeler sebebiyle de­ğerli bir kaynaktır.

Aslı yirmi cilt civarında olan 'İkdü'1-cü-mân'm çeşitli kütüphanelerde dağınık halde pek çok nüshası vardır. Tam nüsha­ları ile kısmen eksik olan bazı nüshaları Topkapı Sarayı Müzesi ²⁷⁸ ve Beyazıt Devlet ²⁷⁹ kütüphanelerinde bulunmaktadır.²⁸⁰ Eserin 648-707 (1250-1307) yıllarını içeren kıs­mını Muhammed Muhammed Emîn dört cilt (Kahire 1407-1412/1987-1992), 815-880 (1412-1446) yıllarını içeren kısmını da Abdürrâzık et-Tantâvî el-Karmût iki cilt (Kahire 1405-1409/1985-1989) halinde neşretmiştir.

'İkdü'l-cümân, müellifi ve kardeşi Şe-hâbüddin Ahmed tarafından Törîhu'ş-Şihâbî adıyla sekiz cilt. ayrıca müellif ta­rafından Târîhu'1-Bedr fî evşâfi ehli'l-'aşr adıyla üç cilt olarak ihtisar edilmiştir. Bu ihtisarda eserin aslında bulunmayan bazı bilgilere de yer verilmiştir. Nevşehirli Damad İbrahim Paşa'nın kurduğu bir he­yet, eseri III. Ahmed adına bazı kısımla­rını atlayıp bazı kısımlarını da özetlemek suretiyle Türkçe'ye çevirmiştir.²⁸¹ Bu arada Aynî'nin Osmanlı tarihine dair verdiği yanlış bilgiler düzeltilmiş, gerekli görülen yerlere ilâveler yapılmıştır. ²⁸²Kâzım Yaşar Kopraman, ei-Aynî'nin İkdü'l-cümân'mda XV. Yüz­yıla Ait Anadolu Tarihi ile İlgili Ka­yıtlar adlı bir doktora tezi hazırlamıştır.

Bibliyografya :

Aynî. 'Ikdü'l-cümân (nşr. Muhammed Muham­med Emîn), Kahire 1407/1987; ayrıca bk. neş-redenin girişi, I, 11-12; a.e. (nşr. Abdürrâzık et-föntâvîel-Karmût), Kahire 1409/1989, neşrede-nin girişi, s. 41-52; Sehâvî. ed-Dav'ü't-lâmic, X, 134-135; Karatay, Arapça Yazmalar, M, 392-400; D. P. Little, An Introductıon to Mamtuk Historiography, Wiesbaden 1970, s. 80-87; Sa­lih Yûsuf Ma'tûk, Bedrüddîn el-'Aynî ve eşeru-hûftllmi'l-badtş, Beyrut 1407/1987, s. 98-99; Mehmet İpşirli. "Lâle Devrinde Teşkil Edilen Tercüme Heyetine Dair Bazı Gözlemler", Os­manlı İlmî oe Mesleki Cemiyetleri (haz. Ekme-leddin İhsanoğlu). İstanbul 1987, s. 33-43; Talat Sakallı. Bedruddin Aynî, Ankara 1995, s. 73-80; Âdile Âbidin, "Aynînin İkdü'l-cümân fi Ta­rihi Ehlİzzeman Adlı Tarihinde Osmanlılar'a Ait Verilen Malûmatın Tetkiki", Tarih Semineri Defgisi,\\, İstanbul 1938, s. 134-215; Salim Ay­düz, "Lâle Devrinde Yapılan İlmî Faaliyetler", Diuan, 11/3, İstanbul 1997, s. 143-170; Marçais, "Aynî", Kil, 72.

el-İKDÜ'I-FERÎD

İbn Abdürabbih'in (ö. 328/940) ansiklopedik eseri.²⁸³

el-İKDÜ'I-MANZÛM

Taşköprizâde Ahmed Efendi'nin eş-Şekâ 'iku'n-nu'mâniyye adlı eserine Hısım Ali Çelebi (ö. 992/1584) tarafından yazılan zeyil.²⁸⁴

el-İKDÜ’S-SEMÎN

Takıyyüddin el-Fâsî'nin (Ö. 832/1429) Mekke'ye dair eseri.²⁸⁵

İKFÂR ²⁸⁶

İKİNDİ DİVANI

Osmanlılar'da sadrazam divanına verilen ad.

Bu divanın İlk defa ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı tam olarak bilinmemekte, bazı kaynaklarda vezîriâzamlık makamı­nın ihdasına kadar götürülebileceği belir­tilmektedir. Ancak bir müessese haline gelişi XV. yüzyıl sonları ve özellikle XVI. yüzyılda olmuştur. Gelişmiş haliyle ikindi divanı, Osmanlı devlet teşkilâtında sad­razamın başkanlık ettiği dört ayrı divan­dan doğrudan kendisine ait yegâne divan olup İstanbul'da olduğu zaman Paşakapı-sı'nda, serdâr-ı ekrem olarak seferde bu­lunduğunda kendi karargâhında toplanır­dı. XVI. yüzyılın ikinci yarısında Âlî Mus­tafa sadrazamın, kendi sarayında hafta­nın dört gününde tezkireciler ve selâm çavuşu ile "muhtâc-ı arz" olmayan işler İçin hüküm buyurulmak üzere ikindi di­vanı akdettiğini belirtirken ²⁸⁷ Tevkiî Abdurrahman Paşa. salı ve perşembe günleri dışında ikindi vakti divan akdedilip halkın işlerinin şer' ve kanun üzere görüldüğünü, anlaşmazlıkların çözüldüğünü, isteyenlerin eline ahkâm verildiğini belirtir. XVII.²⁸⁸ yüzyıl tarihçilerinden Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi, ikindi vakti ezan okunup nevbet dövüldükten sonra farz namazın eda edildiğini ve di­van ferman olunduğunu, burada önce halkın işlerinin görüldüğünü, ardından sefer mühimmatının müzakere edildiği­ni kaydetmektedir.²⁸⁹

Divan üyelerinin kimler olduğu ve bu­raya kimlerin katıldığı açık olarak kaynak­larda belirtilmemekle birlikte sadrazama doğrudan bağlı reîsülküttâb, çavuşbaşı, büyük ve küçük tezkireciler ve Türkçe bil­meyen müracaat sahiplerine yardımcı ol­mak üzere bir tercümanın toplantıya ka­tıldığı; kapıcılar (bevvâbân), selâm çavuş­ları, müteferrikalar, çaşnigîr ve muhzır­ların da diğer hizmetleri gördükleri bilin­mektedir.²⁹⁰ Divana muhtemelen sadâret kethüdası da katılmaktaydı. Ayrı­ca mülâzemetle İstanbul'da bulunan bazı beyler beyi ler, sancak beylerinin divana gelip dava dinlemede yardımcı oldukları bildirilmektedir. Ancak muhtemelen bu husus süreklilik arzetmeyip davanın özel­liğine bağlı bir durumdu. Kubbe vezirleri ve nişancı, sadrazamın herhangi bir ma­zereti dolayısıyla katılamadığı zamanlar­da ikindi divanına başkanlık edebilmek­teydiler. Fakat bunlar devamlı üye duru­munda değildi.

Bu divana getirilen meseleler ve dava­ları özellikle padişaha arzı gerektirmeyen veya Dîvân-ı Hümâyun'a intikal ettiği hal­de orada görüşülmesine lüzum olmayan konular oluşturuyordu. İlgi alanlarına gö­re ikindi divanı, kazasker veya defterdar divanlarına havale edilen davalar, bura­larda görüldükten sonra nihaî karar için yeniden Dîvân-ı Hümâyun'a gelirdi. Böy­lece kesin olarak sınırları belli olmamak­la birlikte ikindi divanı ile Dîvân-ı Hümâ­yun arasında bir iş bölümü bulunmakta­dır. Dîvân-ı Hümâyun'un ehemmiyetini kaybettiği dönemde önemli bazı yargıla­malar, bazı askerî zümrelerle ilgili dava­lar ikindi divanında görülürdü.²⁹¹

İkindi divanında meselenin nasıl ele alındığı hususunda uygulamadan bazı so­nuçlar çıkarmak mümkündür. Telhis uy­gulaması ile ikindi divanı arasında bir bağ bulunmakta olup sadrazam ikindi diva­nında verdiği bazı kararlar için telhis usu­lünden yararlanmaktadır. Bu divanda ba­kılacak davalara ait evrak sıraya konur, iddia sahibinin iddiasının okunması veya şifahen ifade edilmesiyle başlanır, iki ta­rafın İddia ve cevaplan dinlenirdi. Divan bürokrasisini yürüten görevliler davayı özetler, şer'an ve örfen ne yapılması ge­rektiğini teklif ederler, sadrazam bunu uygun görürse arzuhal üzerine yazılır ve sadrazam buyruldusu ile tasdik edilir­di. Arzuhalin bir tarafına karan içeren i'lâmın yazılması usuldü.²⁹²

İkindi divanına bürokratik açıdan bakıl­dığında burada çeşitli defterlerin tutul­duğu anlaşılmaktadır. Nitekim XVI. yüz­yılın özellikle ikinci yarısında bu divanda tutulduğu çeşitli kayıtlardan anlaşılan ru-ûs defterleri bulunmakta, bunlardan ba­zılarının halen arşiv tasnifinde yanlışlıkla mühimme defterleri serisi içerisinde yer aldığı bilinmektedir. Bu defterlerde yer alan hükümlerin sonlarının sadrazam bu-yuruldusu ile bitmesi dikkati çekmek­tedir. Bazan ikindi divanı akdi İçin, "Yevmü'l-cum'a, fi 26 şehr-i mezbûr, bu gün paşa hazretleri ikindi divanı eylediler" şeklinde açık tarih de verilmektedir.²⁹³

XVI-XVII. yüzyıllarda düzenli bir şekil­de çalıştığı arşiv ve Osmanlı tarihlerinde­ki kayıtlardan anlaşılan ikindi divanının daha sonraki seyri hakkında bilgi yoktur. Muhtemelen XVIII. yüzyılda Babıâli'nin tedricen belirgin hale gelmesi, vezîriâza-ma bağlı reîsülküttâb, çavuşbaşı ve ket­hüda beyin her birinin bürolarının teşek­kül etmesiyle bu divan klasik görüntüsü dışında farklı bir şekil kazanmış, Tanzi­mat döneminde ise tamamen unutulmuştur.

Bibliyografya :

BA, KK, nr. 7501, s. 2; BA. MD, XXV, nr. 252; Âlî Mustafa. Künhü'l-ahbar, İÜ Ktp., TY, nr. 2290, vr. 89"; Selânikî. TârıVı (Ipşirlı), bk. İndeks; Hasan Beyzade Ahmed, Târih (haz. Nezihi Aykut, doktora tezi, 1980), İÜ Ed.Fak. Tarih Semineri Kitaplığı, nr. 3277, s. 751-752; Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi, Târih (haz. Ziya Yılmazer, doktora tezi, 1990), İÜ Ed.Fak. Genel Kitaplık, nr. TE 80, s. 373, 395, 525, 610; Naîmâ, Târih, 1, 325, 445; Th. Thornton, Etatactuetde la Tur-quie, Paris 1812, II, mahkeme kısmı; D'Ohsson. Tableau general, VII, 225; Tevkii Abdurrahman Paşa, Kanunnâme, MTM, 1/3 113311 İçinde, s. 499-500; Uzunçarşılı, Merkez-Bahriye, s. 138; Ahmet Mumcu. Osmanlı Devletinde Sİyaseten Kati,Ankara 1963, s. 103;a.mlf.. Hukuksalve Siyasal Karar Organı Olarak Diuan-ı Hüma­yun, Ankara 1986, s. 142-146; Midhat Sertoğ-lu, Osmanlı Tarih Lügati, İstanbul 1986, s. 190; Nejad GÖyünç, "XVI. Yüzyılda Ruus ve Önemi", TD, XXII (1968). s. 17-34; TayyibGök-bilgin, "Babıâli", M, M, 174.