Universitet …ning falsafa fanidan

Universitet …NING FALSAFA FANIDAN ,,Din, dinshunoslik, din falsafasi,teologiya, teosofiya, hudojo’ylik tushunchalarning ma’nosi va ularning o’zaro aloqasi’’ MAVZUSIDA TAYYORLAGAN

MUSTAQIL ISHI

Tayyorladi;
Qabul qildi;

Din falsafasi- tafakkur shakllaridan bo‘lgan tushunchalar matn va maqsad mohiyatidan kelib chiqib, turlicha mazmun kasb etishi, keng va tor ma’nolarda qo‘llanilishi mumkin. “Din falsafasi” tushunchasi haqida ham shunday deyish mumkin. Xususan, keng ma’noda u din haqidagi falsafiy qarashlarni anglatadi. Bunday talqinda din falsafasi falsafa kabi qadimiy ildizlarga ega bo‘lib, asrlar davomida din, uning mohiyati, inson va jamiyat hayotidagi o‘rni haqida shakllangan xilma-xil falsafiy qarashlar, yondashuvlar va ta’limotlarni qamrab oladi. Tor ma’noda esa, din falsafasi falsafiy usullar va tushunchalar apparatini ishga solgan holda dinni o‘ziga xos ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida o‘rganuvchi mustaqil fanni anglatadi.

Din din falsafasining bilish predmeti hisoblanishi, ya’ni “din o‘zi nima?” degan savolga javob izlashi bir qarashdayoq aniqdek tuyulsa-da, ammo ushbu hodisaning talqini hamma vaqt ham bir xil emasligini qayd etish lozim. Zero, din, bir tomondan, umuman, o‘zining mohiyati nuqtai nazaridan, ya’ni mavhum, metafizik ma’noda, ikkinchi tomondan, o‘zining konkret namoyon bo‘lish shakli,xususiy holatida tadqiq etilishi mumkin. Ushbu ikki yondashuv ma’lum ma’noda bir-birini to‘ldiradi. Zero, birinchi holatda dinning mohiyati haqida yaxlit tasavvur hosil qilinsa, dinga xos bo‘lgan xususiyatlar hamisha konkret shakl, ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishini inobatga olsak, ikkinchi holatda umuman dinga xos xususiyatlarni chuqurroq anglash mumkin bo‘ladi.
Din falsafasi o‘z predmetini o‘rganishda tayanadigan metodologiya konkret falsafiy tizim, ta’limotning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Shunday ekan, dinning falsafiy talqinini mantiqiy asoslash bilan birga bilishning adekvatligini ta’minlash ham alohida ahamiyat kasb etadi.
Bilishning haqiqiy (adekvat)ligini ta’minlashda olingan natijalarning mantiqiy va nazariy jihatdan ziddiyatli bo‘lmasligi gnoseologiyaning muhim qoidalaridan biri hisoblanadi. Ammo umuman to‘g‘ri bo‘lgan mazkur qoida konkret falsafiy tizim, ta’limot doirasida yaratilgan va unga zid bo‘lmagan, uning asosiy talablaridan tashqariga chiqmaydigan din haqidagi qarashlarni adekvat deb hisoblashga zamin yaratadi.Zero, bunday holatda biz din haqidagi bilimlardan ko‘ra ushbu konkret falsafiy tizim,ta’limot va uning dinga bo‘lgan munosabati haqida ko‘proq bilimga ega bo‘lamiz. Chunki tadqiqotchining shakllanib bo‘lgan qarashlari va yondashuvlari ta’sirida dinning o‘zi emas, balki unga bo‘lgan munosabat yoritiladi. Demak,din falsafasida mantiqiy ziddiyat yo‘q bo‘lgan xulosa,qarashlarni haqiqat, deb qabul qilish yetarli emas.Haqiqat deb qabul qilingan bilimlarda dinning mohiyati aks etishi lozim. Shundagina din falsafasidan din haqidagi ahamiyatli natijalarni kutish mumkin. Bunda obyektivlik tamoyiliga rioya qilish nihoyatda muhim.
Obyektivlik tamoyili din falsafasini o‘z predmetiga real mavjud hodisa sifatida qarashni, tan olishni talab etadi. Biroq obyektivlikni xolislik bilan chalkashtirish kerak emas. Xolislik tadqiqotchining o‘rganayotgan predmetidan muayyan darajada begonalashuviga va shu tufayli uning yetarlicha anglanmay qolishiga zamin yaratishini inobatga olsak, din falsafasi nuqtai nazaridan obyektivlik va xolislik bir xil mazmunga ega emasligi oydinlashadi. Bilish predmetini tushunishda subyektivlik tamoyili ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu tamoyil bilish predmetiga u yoki bu shaklda daxldorlikni talab etadi va unga nisbatan yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan noxolis munosabatning oldini olishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, o‘rganilayotgan predmetning realligi obyektivlikni, uni tushunish zarurati subyektivlikni talab etadi. Ammo ushbu ikki tamoyildan faqat biri ustuvor ahamiyat kasb etmasligi lozim. Xususan, tarix va zamonaviy voqelik obyektivlik tamoyilining mutlaqlashtirilishi dinga salbiy munosabatni, uning ashaddiy tanqidini keltirib chiqarishini ko‘rsatadi. Subyektivlik tamoyilining ustuvorligi esa dinning muayyan shakliga alohida e’tibor tufayli umuman din fenomeniga xos xususiyatlarning nazardan qochirilishiga va bilish natijalarining bir yoqlama bo‘lib qolishiga olib keladi. Demak, ikkala tamoyilning ham o‘z holicha qo‘llanilishi dinni adekvat anglash jarayoniga ziddir. Bundan din falsafasi haqiqatan ham din fenomenini bilishga harakat qilar ekan, u tom ma’noda dindan tashqarida bo‘lishi mumkin emasligi haqidagi xulosa kelib chiqadi. Chunki din falsafasining maqsadi dinni obyektiv ham, subyektiv ham talqin etish emas, balki uni adekvat nazariy tadqiq etish, taxdil qilish va tasvirlashdan iborat. Bu oxir-oqibatda falsafiy-diniy tadqiqotlar natijalarining umuman va barcha uchun tushunarli hamda ahamiyatli bo‘lishiga zamin yaratadi. Yagona falsafiy tilning bo‘lishi ehtimoldan nihoyatda uzoq bo‘lsa-da, bilish natijalarining boshqalar uchun ham tushunarli bo‘lishini ta’minlash nihoyatda muhimligini ta’kidlash zarur.
Din falsafasining asosiy muammolari. Din falsafasining dinshunoslik fanlari tizimidagi o‘rni, dinni falsafiy tadqiq etishning usullari masalasini hal etish u o‘rganadigan muammolar ichida alohida ahamiyatga ega. Zero, ushbu masalaning muvaffaqiyatli yechimi uning maqomi va o‘ziga xos xususiyatlarini aniq belgilab olishga yordam beradi.
Bugungi kunda dinning mohiyatiga turlicha yondashuvlar va ularga asoslangan turfa ta’riflar mavjud. Bu tadqiqot metodologiyasi xilma-xilligining tabiiy hosilasidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, dinning ijtimoiy hodisa sifatidagi o‘ziga xosligini ko‘rsatuvchi falsafiy ta’rifni ishlab chiqish va uni shakllantirishga yondashuv tamoyillari mazmunini aniqlash ham din falsafasining dolzarb muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Shuningdek, dinning ontologik va gnoseologik asoslari va manbalarini tadqiq etish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarda umume’tirof etilgan metodologik bazani shakllantirish ham din falsafasi oldida turgan muhim muammolar sirasiga kiradi.
Dinning mohiyatini anglash unga xos xususiyalarning tizimli taxdil qilinishi bilan uzviy bog‘liq. Shu ma’noda diniy dunyoqarash, ontologiya, gnoseologiya, tafakkur va tilning o‘ziga xos xususiyatlari tadqiq etish, bu borada mavjud bo‘lgan qarashlar va yondashuvlarda yakdillika erishish ham din falsafasining muhim muammolaridan hisoblanadi. Din falsafasi uchun ulkan ahamiyatga ega muammolar qatorida xudo haqidagi teistik ta’limotlarning mazmuni, ularning yuzaga kelish sabablarini tadqiq etish, diniy falsafaning mazmuni va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash,mazkur yo‘nalishdagi qarashlarni qiyosiy o‘rganish bilan bog‘liq masalalar mavjudligini ham qayd etish zarur. Din falsafasining falsafiy va dinshunoslik fanlari tizimida tutgan o‘rni. Ilm-fan rivojlanishining ilk bosqichlarida dinshunoslik alohida va mustaqil fan sifatida rivoj topgan. Ammo uzoq taraqqiyoti davomida dinshunoslik sertarmoq sohaga - din fenomenining xilma-xil qirralarini tadqiq etadigan fanlarni o‘zida birlashtirgan tizimga aylandi. Bugungi kunda mustaqil maqomga ega bo‘lgan dinlar tarixi, din sotsiologiyasi, din psixologiyasi kabi fanlarning mavjudligi bunga dalil bo‘la oladi. Bu dinshunoslikning yaxlit tizim sifatidagi rivoji konkret fanlar taraqqiyoti bilan uzviy bogliq holda kechayotganini, ular o‘rtasida integratsiyalashuv mavjudligini ko‘rsatadi. Dinshunoslik doirasida fanlarga xos differensiallashuv ham davom etmoqda. Bu dinshunoslik tarkibida dinning konkret namoyon bo‘lish shakllarini tadqiqot predmetiga aylantirgan va ko‘plab mustaqil fanlarni o‘zida birlashtirgan yo‘nalish (tarmoq)larning yuzaga kelishiga zamin yaratmoqda. Masalan, bugungi kunda Qur’onshunoslik, hadisshunoslik, fiqh kabi bir qator fanlarni o‘ziga qamrab olgan islomshunoslik dinshunoslikning alohida tarmog‘iga aylanib ulgurgani fikrimizning isboti bo‘la oladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, din falsafasining mustaqil fan sifatida shakllanishi bir tomondan, falsafiy bilimlar, ikkinchi tomondan, dinshunoslik fani tarmoqlashuvi va mazkur jarayonda yuzaga kelgan integratsiyaning hosilasi hisoblanadi. Falsafa va dinshunoslik munosabatlari doirasida dinni falsafiy anglashning o‘ziga shakli diniy falsafa (falsafiy teologiya) shakllanganini ham ta’kidlash zarur.
Diniy falsafa diniy dunyoqarash tamoyillaridan kelib chiqadigan tasavvurlar, g‘oyalar, Yaratuvchi va olam (ontologiya va metafizika), inson (antropologiya), jamiyat (sotsiologiya, istoriosofiya), bilish jarayoni (gnoseologiya va epistemologiya), qadriyatlar (aksiologiya) haqidagi qarashlar tizimini o‘z ichiga oladi. Sodda qilib aytganada,u din kompetensiyasiga kiradigan ontologik, antropologik,gnoseologik muammolarni falsafiy tushunchalar va usullardan foydalangan holda tadqiq etadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, diniy falsafa, bir tomondan, falsafiy bilimlarning, ikkinchi tomondan, ilohiyotning tarkibiy qismi hisoblanadi. Diniy falsafa din falsafasi kabi dinning mohiyatiga e’tibor qaratadi.U falsafiy tafakkur natijalariga tayangani uchun o‘zida e’tiqod va ratsionallik, dogmatika va hurfikrlilikning birligini namoyon etadi, dinning mohiyatida yashiringan donishmandlikning ma’nosini anglash uchun imkoniyat yaratadi.
Din falsafasi rivoji dinlar tarixi, din sotsiologiyasi va din psixologiyasi kabi fanlar taraqqiyoti bilan ham uzviy bog‘liq.Xususan, dinlarning o‘tmishini uning konkret shakllarida tiklashga, diniy e’tiqodning turli ko‘rinishlari haqidagi ma’lumotlarni to‘plash, saqlash va izoxdashga xizmat qilar ekan dinlar tarixi fani konkret dinlar va umuman dinning ijtimoiy hodisa sifatidagi rivojining u yoki bu davriga xos xususiyatlarni chuqurroq anglashga yordam beradi. Din falsafasi din va ijtimoiy voqelik o‘rtasidagi aloqadorlikni ham nazariy, ham empirik darajadao‘rganuvchi din sotsiologiyasi fani bilan ham uzviy bogliq. Xususan, din sotsiologiyasi tomonidan din va jamiyat hayotining turli sohalari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va aks ta’sirga xos xususiyatlar, dining paydo bo‘lishi va mavjudligining ijtimoiy asoslari bilan bog‘liq masalalarni o‘rganish jarayonida to‘planadigan empirik materiallar va unga tayangan nazariy umumlashmalar din va diniy hayot rivojiga xos qonuniyatlarni tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. Din falsafasi o‘z rivojida diniy ongning o‘ziga xos xususiyatlari, strukturasi va funksiyalarini belgilab beruvchi psixologik va ijtimoiy-psixologik omillarni o‘rganuvchi din psixologiyasi fani yutuqlariga ham tayanadi.Jumladan, dindorlar ongi va hissiyotlarining konkret ijtimoiy muhit va sharoit bilan bog‘liqligi, diniy marosimlarning inson ruhiyatiga ta’siri hamda diniy jamoalarning ijtimoiy-psixologik strukturasi, muloqot, ishontirish va ta’sir o‘tkazish mexanizmlarini o‘rganish bilan bogliq holada to‘plangan materiallar shaxs va jamiyat ma’naviy hayotida dinning o‘rni va rolini tushunishga xizmat qiladi^[1].
Din falsafasi tabiatan dogmatik va me'yoriy xarakterga ega bo'lgan dinshunoslik va diniy tadqiqotlar deb nomlanuvchi empirik fanlarning o'rtasida turadi: din psixologiyasi, din sotsiologiyasi, din tarixi va boshqalar. Birinchisidan farqli o'laroq, din falsafasi ma'lum bir e'tiqodlar to'plamini himoya qilish yoki tushuntirishni o'z oldiga maqsad qilib qo'ymaydi. Ikkinchisidan farqli o'laroq, u dinni tashqi hodisa sifatida tasvirlash va tahlil qilishdan ko'proq narsani qilishga intiladi.

Din falsafasi zamonaviy fan sifatida

Zamonaviy fan sifatida din falsafasini, umuman olganda, noto'g'ri tushunilgan, umuman din haqidagi falsafiy mulohazadan ajratish kerak. Bu shaxsiy e'tiqodidan farqli o'laroq, din haqida umumiy tasavvurni talab qiladi, faqat G'arbda yaqin tarixda, xususan XVIII asr ma'rifat davridan beri mavjud bo'lgan narsa. G'arbiy din tushunchasining paydo bo'lishi ikki plyuralizm va sekulyarizatsiya tushunchalari bilan chambarchas bog'liq. Diniy tomondan qiyinchilik Ko'p dindorlar uchun, dinni haqiqatga aylantiradigan narsani o'ldirmaguncha, uni falsafa qilish mumkin emas. Dinni muhokama qilish uni g'oya, nazariyaga aylantiradi va bu aslida shunday emas. Dinning yadrosi - bu ruhga bevosita ta'sir qiladigan narsa. Bu bizning shaxsiy javobimizga bog'liq. Ba'zilarga "din" so'zining o'zi yoqmaydi, chunki bu imonga tashqi tomondan, boshqa narsalar qatorida qarashni anglatadi. Ba'zilar, xuddi Vilfred Kantvell Smit singari, "din" so'zini ishlatishni umuman taqiqlamoqchi, chunki ular buni g'arbiy sun'iy inshoot deb bilishadi.
Din tushunchasiga eng jiddiy qiyinchilik fundamentalizmdan, ya'ni ma'lum bir e'tiqodni vahiy orqali berilishi va muhokama qilinmasligi kerak bo'lgan pozitsiyalardan kelib chiqadi. Yigirmanchi asrda ilohiyotshunos Karl Bartda din Masihga bo'lgan ishonchning qarama -qarshisi sifatida qaraldi. Uning neo-pravoslav harakatiga ko'ra, din-bu insoniyatning Xudoga erishish uchun behuda urinishi o'z -o'zidanMasih orqali vahiyga bo'lgan imon esa Xudoning imonini ifodalaydi bepul sovg'a. Xristianlik va boshqa dinlardagi fundamentalistlar bir -biriga juda o'xshash pozitsiyalarga ega, garchi ular tez -tez har xil yo'llar bilan ifodalansa va Bartning ilohiy bilimisiz. Masalan, fundamentalist musulmon yoki baptist dinni o'z e'tiqodidan tashqari, qonuniy global hodisa deb bilishga moyil bo'lmaydi. O'zining diniy tajribasini mutlaqo berilgan deb hisoblaydiganlar, har qanday aks ettirishdan bosh tortib, muqarrar ravishda din falsafasi kabi tashabbusni rad etishadi, chunki bu diniy hodisaning aksini aks ettiradi.

Falsafadan keladigan qiyinchilik

Boshqa tomondan, zamonaviy va zamonaviy falsafaga ko'ra, din, shubhasiz, shubhali bo'lib tuyuladi, chunki u tasdiqlanmagan da'volar va dogmalarni o'z ichiga oladi, hatto xolis, xolis tahlil ostida. Reduktsionizm "Xudo bilan gaplashish" (transsendentlar bilan bog'liq masalalarni muhokama qilish) ma'nosiz deb hisoblaydi, chunki u tekshirib bo'lmaydigan yoki soxtalashtirilmaydigan, boshqacha qilib aytganda, ratsional tarzda e'tiroz qilib bo'lmaydigan imon masalalarini o'z ichiga oladi. Dinning falsafiy muhokamasi qabul qilinganida, ko'pincha diniy tushunchalarning ichki mantig'i va ma'nosi (til falsafasi) haqida oqilona mulohazalar bilan chegaralanishi kutiladi. Analitik falsafada, masalan, umumiy qarashlar va falsafiy ilohiyot, yoki nasroniylik kabi ma'lum bir dogma yoki e'tiqodni muhokama qilish o'rtasida farq bor. Hozirgi holat Bu va boshqa qiyinchiliklarga qaramay, din falsafasi o'zini faol tadqiqot sohasi sifatida saqlab qoldi. E'tiqod haqidagi da'volar qanday bo'lishidan qat'i nazar, darhol ishoniladi. Agar bu tan olinmagan bo'lsa (masalan, fundamentalizmda), fikrlash jarayoni yashirincha va hech qanday shubhasiz taxminlarga asoslangan holda sodir bo'lishini aniqlash juda oson. Shuning uchun din, shu jumladan o'z e'tiqodlari haqida etuk mulohaza yuritish uchun da'vo qilish qiyin emas. Keyji Nishitani aytganidek, “[dinning falsafasi] dinga suv - baliq tutish; hayotning muhim sharti ».
Din falsafasi tarixi
Diniy savollar haqidagi mulohaza insoniyat madaniyati tarixi kabi qadimiydir. Imonlilar butunlay o'z diniy tajribalariga singib ketgan ibtidoiy dindorlik holati, asosan, sodda tadqiqotlarning afsonaviy tuzilishi. Tabiatiga ko'ra, inson ongi qanchalik rivojlanmagan bo'lsa ham, aks ettirish elementini o'z ichiga oladi.

Qadimgi davrlar

Diniy mavzularning falsafiy ishlab chiqilishi qadim zamonlarda, xususan, Hindiston madaniyatida mavjud bo'lgan Upanishadlarmiloddan avvalgi 800 -yillar atrofida) va Gretsiya. Ikkala madaniyatda ham ko'p xudolik bitta transsendent mavjudotning ko'p ifodalanishi bilan izohlana boshladi. Hind mistik tafakkurida, Braxman, dunyo ruhi, Atman, individual inson ruhi bilan aniqlangan. Bu din haqidagi falsafiy mulohazalarning yaqqol namunalari. Biroq, ular din falsafasini qat'iy ma'noda tashkil qilmaydi, chunki ular aniq ishlab chiqilgan din tushunchasini o'z ichiga olmaydi. Qadimgi Xitoyda ham falsafiy va diniy tafakkur yonma -yon borgan va mohiyatan ajralmas edi. Qadimgi Yunoniston diniy e'tiqoddan farqli o'laroq, falsafiy aks ettirish avtonomiyasining eng yaxshi namunasidir. Sokratik davrgacha bo'lgan davrdan boshlab, yunon faylasuflari narsalarning yakuniy kelib chiqishini ko'p xudolik dinidan aniq farq qiladigan tarzda izlaganlar. Ksenofan (miloddan avvalgi 570-480 yillar)) odamlar xudolarni o'z qiyofasida yasashini aytdi. Aytishlaricha, agar u ho'kizlarning xudolari bo'lsa, ularni ho'kizga o'xshatib yasaydilar. Qabul qilingan diniy da'volardan farqli o'laroq, bunday falsafiy pozitsiya g'arb tafakkurining asosiy asoslaridan biriga aylandi.
O'rta asrlar O'rta asrlarda g'arbda din haqidagi fikrlar monoteizmga, asosan nasroniylikka, balki yahudiylik va islomga asoslangan edi. Har uchala holatda ham, bu surishtiruv vahiyda qo'llanilgan, qadimgi yunon falsafasining qayta kashf etilgan asboblari bilan o'tkazilgan. Bu Avgustin, Anter Kanterberi, Tomas Aquinas va boshqalarning asarlarida topilgan tabiiy ilohiyot tushunchasiga olib keldi. Tabiiy ilohiyot deganda, faqat vahiy orqali olish mumkin bo'lgan bilimlardan farqli o'laroq, inson ongi uchun mavjud bo'lgan diniy bilimlar tushuniladi. Turli xil mutafakkirlar, inson aqli ilohiylik bilan bog'liq masalalarni o'z kuchi bilan tushunishga qodirligi haqida turlicha fikrlarga ega edilar. Tabiiy ilohiyotni hozirgi din falsafasining otasi deb hisoblash mumkin. Lekin farq bor. Tabiiy ilohiyot uchun savol diniy ongning tabiati yoki umuman din ob'ekti haqida emas edi. Bu ob'ekt berilgan deb hisoblanadi. Tabiiy ilohiyotda vahiyni qo'llab -quvvatlashning oddiy vazifasi bor edi, uning yordamida inson aqli uning haqiqatini qisman tushunishi mumkin edi. Shunday qilib, falsafa ko'p jihatdan ilohiyotning xizmatkori edi. Vaqt o'tishi bilan, bu aks ettirish buyuk metafizik tizimlarga aylandi, shu jumladan Dekart va Leybnits. Vaqt o'tishi bilan, shuningdek, vahiy qilingan e'tiqodning dastlabki ishonchliligi shubha ostiga qo'yildi va falsafiy mulohaza tobora avtonom bo'lib qoldi.
Hozirgi zamon: ma'rifat Din tushunchasini birinchi bo'lib o'ziga xos e'tiqodga qattiq bog'lanmaganlar ishlab chiqishgani, shuning uchun uni uzoqdan ko'rib, uni boshqa e'tiqod va ong funktsiyalari bilan taqqoslab topganlari mantiqan to'g'ri. Ma'rifat davri aynan shunday sharoitlarni yaratdi.
Devid Xyum va Britaniya empirizmi Umuman britaniyalik empirizm va Devid Xyumning shubhalanishi boshqacha yondashuvga yo'l ochdi. Sezgi idrokiga asoslangan ilmiy dalillar bilan tasdiqlanmagan dogma rad etildi. Garchi ko'pchilik empiriklar, xususan, Jon Lokk dindor odamlar bo'lishsa -da, ular jismoniy his -tuyg'ulardan oshib ketadigan dalillarga asoslangan har qanday bilimni istisno qilish uchun kelganlar. Ularning din falsafasi shu tariqa salbiy edi, chunki u diniy e'tiqodni fikr darajasiga tushirdi. Bu, boshqa tomondan, dinshunoslikning kelajakdagi rivojlanishi uchun asos bo'ldi - diniy hodisalarni empirik kuzatish.
Frantsuz ma'rifati Agar Britaniya empirizmi diniy dogma haqidagi skeptitsizmni imonga nisbatan do'stona munosabat bilan birlashtirgan bo'lsa, harakat kanaldan o'tib, XVIII asrda Frantsiyada rivojlangach, atmosfera keskin o'zgargan. Deizm birinchi marta Angliyada Cherbury lord Herbert tomonidan kiritilgan va fraktsionizmni engish uchun dinning ratsional xususiyatlarini aniqlashga mo'ljallangan edi. Boshqa tomondan, Volter kabi frantsuz deistlari dinni qo'shimcha ijtimoiy funktsiyaga ega bo'lgan intellektual mashg'ulotlarga bog'laydigan qarashlarni ishlab chiqdilar (bu dunyoda mantiqiy Birinchi Sabab bo'lishi kerak edi va ijtimoiy e'tiqodni saqlash uchun ham bunday ishonch zarur edi). Keyinchalik Denis Didro va Helvetius kabi mutafakkirlar, hatto deistlar qo'llab-quvvatlagan mantiqni ham rad etib, to'laqonli ateizmga qadam qo'ydilar. Tabiiy ilohiyot ilohiyotni qo'llab -quvvatlashdan ko'ra vahiyga asoslangan rad etish usuliga aylandi. Oxir -oqibat, u ham tashlab ketildi. Diniy tajriba va falsafiy tizimlar o'rtasidagi ajralish sifatida boshlangan narsa, haqiqatni ilmiy jihatdan o'lchab bo'ladigan hodisalarga aylantiradigan kuchli harakatni tug'dirdi va shu tariqa dinni madaniy bahslardan chiqarib tashladi. Bu harakat Ludvig Feyerbaxning asarlari bilan yakun topar edi, ular uchun din inson his -tuyg'ularining proektsiyasi edi, Karl Marks, Zigmund Freyd va boshqalar. Dinshunoslikning ilk kashshoflariga ko'pincha shu ruhiy tizim ta'sir ko'rsatgan.
Kant: Din faqat aql chegarasida Garchi u falsafiy ilohiyot yoki din falsafiy ta'limoti atamalarini ishlatgan bo'lsa -da, Immanuel Kant XVIII asr oxiriga kelib din falsafasining zamonaviy tushunchasini kiritgan deb ishonish mumkin. O'zining tanqidiy falsafasida u Xudo haqidagi nazariy bilimlarning har qanday imkoniyatini rad etdi, shu bilan empiristlar tarafdori edi, lekin ma'lum bilimlar uchun aniq mezonlarni o'rnatdi va shu bilan skeptitsizmni rad etdi. Kant transandant haqidagi bilimlarni nazariy emas, balki amaliy xarakterga ega deb hisoblagan. Shunga asoslanib, u asosan dinni axloq bilan birlashtirgan qarashlarni ishlab chiqdi. Shunga qaramay, uning ichida Din faqat aql chegarasida (1793) Kant an'anaviy xristian e'tiqodining ko'p tamoyillarini aniqlab beradi va ularda oqilona e'tiqod yoki tabiiy din deb hisoblagan narsaning kutilishini ko'radi. Shunday qilib, bu asar nafaqat ratsionalizmning tizimli ilohiyotini, balki kelajakdagi din falsafasining barcha asosiy mavzularini: Xudo haqidagi nuqtai nazar, yovuzlik muammosi va diniy amaliyotni va boshqalarni o'z ichiga oladi. Kantonatsional ratsionalistik qarashlarga va tarixiy bilimlarning etishmasligiga qaramay, muhim qadam tashladi. U bilan boshlaganimizda, din haqidagi falsafiy mulohaza, asosan, berilgan e'tiqodlarning metafizik munozarasi bo'lib qolaveradi va inson ongining eng yuqori darajaga intilishining tahliliga aylanadi.
Kantning bevosita vorisi Jakob Fridrix Fris (1773-1843) romantizmdan kelib chiqqan muhim elementni qo'shadi: bu tuyg'u yoki u aytganidek. Ahundung (kutish). Ratsional anglashdan tashqari, transsendentni intuitiv idrok etishning muhim ahamiyatini tan olib, Friz shunday qilib, ishonch va tushuncha o'rtasidagi aloqani, modernizm va ma'rifat bilan, ancha taxminiy va bo'ysungan holda, qayta tiklay boshladi.

Hegelning din falsafasi

G.W.F. Gegel (1770-1831) "Din falsafasi bo'yicha ma'ruzalari" orqali yangi intizomga katta ahamiyat berdi. U ushbu intizomning zamonaviy shaklining asoschisi bo'lgan deb ishoniladi, garchi uning nuqtai nazari biz tushunganimizdan tubdan farq qilsa. Aslida, Hegel oldingi dogmatik tizimlar kabi mutlaq, spekulyativ bilimlarni talab qilib, orqaga qadam tashlagandek tuyuldi. Uning uchun, Kessler ta'kidlaganidek, dinning ob'ekti (Xudo) "dunyoning barcha jumboqlari, fikrlarning barcha qarama -qarshiliklari hal qilinadigan va barcha qayg'ular shifo topadigan, abadiy haqiqat va abadiy tinchlik mintaqasi. mutlaq qoniqish, haqiqatning o'zi ».Shunga qaramay, Hegel an'anaviy nuqtai nazariga qaytmaydi. Uning uchun, Absolyut (Xudo) insoniyat tarixida o'zini namoyon qiladi va o'zining eng yuqori nuqtasini inson ongining ikkita vazifasida topadi: din va falsafa. Din o'xshashlik shaklida gapiradi, falsafa esa oqilona tilda gapiradi. Shunday qilib, din inson ongining muhim vazifasi sifatida jiddiy qabul qilinadi, lekin oxir -oqibat u falsafiy baholash ob'ekti hisoblanadi. Boshqa tergov sohalarida bo'lgani kabi, Hegelning eng ta'sirli (shubhali bo'lsa ham) hissasi - dinning tarixiy rivojlanishiga umumiy nuqtai nazar
. Fridrix Shleyermaxer Fridrix Schleiermacher din falsafasining buyuk kashfiyotchilarining oxirgisidir. Bu liberal ilohiyotshunos-faylasuf uchun dinning o'ziga xos xususiyati bor-u axloqqa yoki oqilona fikrga bo'ysunmaydi. Din haqida suhbatlar (1799). Dinning asosiy elementi sezgi yoki "olamni his qilish" dir. Keyinchalik u buni "mutlaqo qaramlik hissi" deb ta'riflaydi.shlechthinnige Abhängigkeit). Shunday qilib, biz u bilan diniy tajriba fenomenologiyasini taqdim etishga urinamiz. Tajriba Schleiermacher uchun dogmadan ko'ra muhimroqdir. Uning o'z tizimli ilohiyoti an'anaviy dogmatikadan ko'ra din haqidagi normativ bayonotga aylandi. Schleiermacher bilan biz zamonaviy dunyoda dinga o'z o'rnini - ratsionalizm va empirizm paydo bo'lishi bilan yo'qolgan joyni berishga harakat qildik. Bu hozirgi kungacha din falsafasining muhim qismi bo'lib qoladigan diniy elementning ichki mohiyati haqida mulohaza yuritishga olib keldi. Yigirmanchi asr va hozirgi din falsafasi. Din falsafachilarini taxminan ikkita lagerga bo'lish mumkin: qat'iyroq falsafiy va ekzistentsial yondashuvni tarafdorlari va empirik diniy tadqiqotlarga ko'proq yoki kamroq ishongan holda ko'proq pragmatik yondashuvni qo'llaganlar. Boshqalar orasida Ernst Troeltsch, Rudolf Otto va Pol Tillich vakili bo'lgan birinchi yondashuv inson ongida odatda diniy funktsiyani qidirishni anglatadi. Diniy ongni nima shakllantiradi?
Falsafiy yondashuv Rudolf Otto
Yilda Das Heilige (Muqaddaslik g'oyasi, 1917) va boshqa asarlar, Rudolf Otto (1869-1937) diniy elementni yoki Muqaddasni hech narsaga qisqartirilmaydigan asl toifa sifatida aniqlashga harakat qilgan. Uning nazarida, bu ratsional bo'lmagan elementdan (muqaddas, "raqamli" ni darhol, ta'riflab bo'lmaydigan) va bu tajribaga universal asos berib, oqilona va axloqiy elementdan tashkil topgan birlashgan toifadir. U din fenomenologiyasi usulini qo'llagan holda, muqaddaslik tajribasi dunyo dinlarida "tremendum" (ilohiylikning hayratlanarli tomoni) ko'rinishida namoyon bo'lishining chuqur tavsifini taklif qiladi. va har qanday ratsional formuladan oshib ketadigan "maftuniylar" (maftunkor jihat). Keyin u, qanday qilib, yuqori dinlarda, xristianlik bilan yakun topgan, uning fikricha, bu sirli element universal axloqiy me'yorlar va qadriyatlarning oqilona elementi bilan birlashtirilgan va shu bilan Muqaddasning etuk tushunchasiga olib keladi.
Ernst Troeltsch
Bundan yigirma yil oldin Ernst Troeltsch (1865-1923) pozitivizm va pragmatizmning cheklanishlarini rad etib, dinning "mohiyatini" qidira boshladi. Pozitivizm, frantsuz faylasufi va sotsiolog olimi Avgust Kont bilan bog'liq bo'lgan atama, XIX asrda paydo bo'lgan, barcha hodisalarni ilmiy jihatdan o'lchab bo'ladigan hodisalarga aylantirishga intilgan va shu tariqa dinni moddiy sabablarga asoslangan ruhiy jarayonlarga tushirishga harakat qilgan harakatni bildiradi. Shu ma'noda, bu reduktsionizmning bir shakli. Zigmund Freyd, Charlz Darvin, Gerbert Spenser va qaysidir ma'noda Emil Dyurkgeym bu fikrni ifodalaydi. Boshqa tomondan, pragmatizm-bu asosan ingliz-sakson tafakkurining oqimi, Uilyam Jeyms o'z asarida mashhur. Diniy tajriba turlari (1902). Troeltsch birinchi pozitsiyani diniy yondashuvga xos bo'lgan narsani tanqidiy rad etgani uchun tanqid qildi. U, shuningdek, ikkinchisini faqat tavsiflovchi yondashuv bilan cheklanib, sirtda qolgani uchun tanqid qildi. Ammo u Uilyam Jeymsga katta hayratini bildirdi va dinni qadrlashda dinshunoslikning turli sohalari hissasini qo'shish kerakligini tan oldi. Uning fikricha, din tushunchasini sof olish mumkin emas edi apriori. The posteriori Haqiqiy tajriba va hodisalarni kuzatish elementini ham hisobga olish kerak edi. Shunday qilib, Troeltsch falsafiy va pragmatik yondashuv o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalaydi.