Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 4,06 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əfsanə Məmmədova
- Həsənağa NƏCƏFOV (Əlyazmalar İnstitutu) Hafİz Hüseyn Kərbəlayİnİn təzkİrəsİ Məğrİbİ Təbrİzİ haqqında
- Nəzakət Məmmədlİ (Əlyazmalar İnstitutu)
Lalə Əlİzadə (Ədəbiyyat İnstitutu) Fələkİ Şİrvanİ dİvanının əlyazma nüsxələrİ və nəşrİ tarİxİndən Klassik Azərbaycan ədəbiyatında önəmli yerlərdən birini tutan, XII yüzil korifey sənətkarları sırasında dəsti–xətti ilə seçilən Məhəmməd Müəyyəddin Fələki Şirvani irsindən dövrümüzədək cüzi bir hissə gəlib çatmışdır.Ümumiyyətlə, XII əsr Azərbaycan mədəni həyatında tutduğu mövqeyi,onun ictimai – siyasi tarixinin bir sıra səhifələrini özündə əks etdirmək baxımından bu şeir nümunələrinin əhəmiyyəti misilsizdir. Fələki Şirvani irsindən təşkil olunmuş divan iki dəfə nəşr olunmuş, bir dəfə isə elektron kitabxana seriyasından – disk formasında işıq üzü görmüşdür. İlk dəfə Hind alimi Hadi Həsənin təşəbbüsü ilə Londonda iki cilddə nəşr olunan “Falaki – i Shirwani : his times, life, and works” adlı kitab dünyanın müxtəlif kitabxanalarında, şəxsi fondlarda saxlanılan 12 əlyazma nüsxəsi, təzkirə və cünglərə əsasən tərtib olunmuşdur. Həmin əlyazma nüsxələrindən dördü Britaniya muzeyinin kitabxanasına, ikisi Münhen, biri Leninqrad (Sankt – Peterburq), biri Hindistan, biri Paris, ikisi şəxsi fond, biri İran kitabxanalarına məxsusdur. Hadi Həsən haqqında söz açılan kitabının birinci cildində Şirvanşahlar dövrünə ekskurs etmiş, şairin şeirlərindən gətirdiyi nümunələrlə Fələki dövrünü işıqlandırmışdır. (1) Həmin əsərin I cildi 5 bölmədən ibarətdir. Bölmələr aşağıdakı təsnifatdadır: Şirvanın şahları (səh. 1 – 3) Hicri VI əsrdə Şirvanşahlar (səh.4 40) Fələki Şirvaninin həyatı (səh.41 – 66) Fələki Şirvaninin divanı (səh. 67 – 94) Əlavələr (səh. 95 – 96) Birinci fəsildə şirvanşahların nəsil şəcərəsini göstərən cədvəl də Hadi Həsən tərəfindən tərtib olunmuşdur. Şirvanşahlar dövlətinin coğrafi arealını təqdim edən alim hökmdarların hakimiyyət illərini, qohumluq əlaqələrini də açıqlayır. Əsərdə I Fəriburz, I Mənuçehr, I Fəridun (bəzi mənbələrdə Afridun), II Mənuçehr, onun bacısı İsmətəddin, I Axsitan haqqında məlumat verilmişdir. Hadi Həsən I Fəriburzun Fələkinin məmduhu II Mənuçehrin babası olduğunu qeyd edir. (1,12) Mənbələrdə Fələkinin məmduhu kimi III Mənuçehr göstərilsə də, bunu şairin divanındakı qəsidələrin ünvanı təsdiqləsə də, nədənsə H.Həsənin əsərində II Mənuçehr kimi qeyd olunmuşdur. Hadi Həsən heç III Mənuçehrdən öz əsərində bəhs etmir, onun dövründə olmuş hadisələri II Mənuçehrin adı ilə əlaqələndirir. İkinci fəsil nisbətən geniş həcmə malik olub, 36 səhifədən ibarətdir. Bu fəsil sonraki dövrlərdə bir sıra tarixçi alimlərin tədqiqlərində sıx olaraq müraciət olunan mənbə rolunu oynamışdır. O çümlədən, Sara Aşurbəyli “VI – XVI əsrlər Şirvanşahlar dövləti” adlı fundamental monoqrafiyasında Hadi Həsənin gətirdiyi faktlara söykənir.(3) “Fələki Şirvaninin həyatı” adlı III bölmədə Hindistanlı alim əldə etdiyi sənədlərə əsasən şairin həyatını, onun anadan olduğu və vəfat etdiyi tarixləri dəqiqləşdirməyə səy etmişdir. Alim, eyni zamanda, tarixdə Fələki təxəllüsü ilə tanınan üç nəfərin mövcudluğunu, onlardan birincisinin hicri 429 – cu ildə vəfat etmiş, “Muntahal – kamal fi marifati –r Rical” adlı kitabın müəllifi Əbülfəzl Əli bin Hüseyn Fələki olduğunu qeyd edir. Adı çəkilən kitabın ənənəvi motivləri əks etdirərək Əskalaninin “Nuzhatu – l əlbab fi- l əlqab” əsərinin üslubunda olduğu da vurğulanır (1,41). Alim, tarixdə mövcud olan ikinci Fələki kimi Şirvanşah III Mənuçehrin (Hadi Həsənin tədqiqində II Mənuçehrin - L.Ə.) məddahı Fələki Şirvanini qeyd edir (1,41). Nəhayət, Fələki imzası ilə tanınan üçüncü şəxsin Mövlana Musa Fələki olduğunu, əsərinin Britaniya muzeyində saxlandığını, “Mövlana Cəmaləddin ibn Hüsama cavab” başlıqlı müstəzadın müəllifi kimi tanındığını qeyd edir və həmin şeiri tam şəkildə misal gətirir (1,43).Alimin fikrincə, şərti olaraq üçüncü adlandırılan Fələki hicri VIII əsr şairi olmuşdur. Hadi Həsən bu mülahizəsini Britaniya muzeyi kitabxanasında saxlanılan or 4110 şifrəli naməlum müəllifin əlyazma nüsxəsi əsasında irəli sürmüşdür. “Fələki Şirvaninin həyatı” adlı bölmədə H.Həsən əlyazma və mənbələrə əsaslanaraq şairin doğum və ölüm tarixini də müəyyənləşdirir. Şairin vəfat tarixinə toxunarkən Xaqaninin Fələkinin ölümünə həsr etdiyi aşağıdakı beytləri sitat kimi göstərir: عطسه سحر حلال من فلکی بود بود به ده فن ز راز نه فلک آگاه زو د فرو شد که عطسه دیر نماند آه که کم عمر بود عطسه من آه جانش یکی عطسه داد و جسم پرداخت هم ملک الموت گفت بر حمد الله (1, 44)
(Mənim sehrimin asqırığı Fələki idi. On fənn və doqquz fələk sirrinə bələd idi. Tez keçib getdi, çünki asqırıq uzun (müddət) qalmır. Ah! Mənim asqırığım az ömürlü oldu, ah! Canı bir asqırıq ilə cismini tərk etdi. Ölüm mələyi də “ona Allahın həmdi olsun!” –dedi.) Şairin anadan olduğu ili müəyyənləşdirmək üçün Hadi Həsən aşağıdakı beytləri şairim divanından önə çəkir: روزطرب رخ نمود روزه بپایان رسید رایت سلطان عید بر سر میدان رسید دیده ابر آب ریخت چهره آبان بشست تاب مه آب رفت تری آبان رسید چون فلکی در جفا با فلکی طرفه نیست گر فلکی را ز درد بر فلک افغان رسید (1,45) (Şadlıq günü üz göstərdi, orucluq sona çatdı. Bayram sultanının bayrağı meydan başına çatdı. Buludun gözü su tökdü, Abanın üzünü yudu. Ab ayının istisi getdi, Abanın nəmliyi yetişdi. Fələki cəfada fələk ilə həmfikir deyil, (ona görə) Fələkinin dərdindən fələyin üzərinə əfqan (göz yaşı) çatdı.) Fələki divanından aşağıdakı beytləri nümunə gətirərək müqayisəli şəkildə hər iki sitatda adları çəkilən ayları Yəzdigird təqviminə əsasən müəyyənləşdirir: رایت عید شد عیان موکب روزه شد نهان سنت عید فرض دان فرض صیام نافله گر چه بصحن گلستان از پی نزهت روان نیست صفیر بلبلان هست صفیر بلبله عید و خزان و مهرگان هر سه شدند هم قران گشت میان هر سه شان بندگی تو واصله هر سه بشکل صوفیان خرقه نهاده در میان پیر تویی بکن بیان مشکل این مشاکله... (1,45-46) (Bayram bayrağı göründü, müşaiyət edənlərin orucu aşkar oldu. Bayram adətini fərz bil, orucluğun fərzi qənimətdir. Baxmayaraq ki, ruhunu təzələmək üçün getdin, bülbüllərin cəh-cəhi yoxdur, bülbülənin (şərab kuzəsinin) səsi orada var. Bayram, xəzan və mehriqan, hər üçü yaxınlaşdı. Onların hər üçünün ortasında sənə qulluq bir vasitədir. Hər üçü sufilər sayağı xirqələrini ortaya qoymuşlar, yol göstərən sənsən, bu oxşarlıqların çətinliyini söylə). Əsərinin 47-48-ci səhifələrində həmin təqvimə əsasən ab, aban, şəvval aylarının şairin yaşadığı dövrdə hansı günə, aya, ilə təsadüf etməsini təyin edərək miladi təqvimlə ekvivalentini təqdim edir. Əlbəttə, bu alimdən böyük hövsələ tələb edirdi. Beləliklə, Hadi Həsən birinci şeirin hicri 523, ikincinin isə hicri 525 – ci ildə, müvafiq olaraq miladi 1129 və 1131-ci illərdə yazıldığı qənaətinə gəlir. (1,48-49). Alimin qənaətincə, bu qəsidələrin qələmə alındığı vaxt Fələkinin, heç olmasa, 20 yaşı olmalı idi. Buna əsasən də şairin təqribən 1108 – 1110 – cu illər arasında anadan olmasını əsaslandırır. (1,52) Dördüncü bölmədə Hadi Həsən “Fələki Şirvaninin divanı”nın tərtib prinsiplərindən bəhs edir. 12 əlyazma nüsxəsinə, təzkirə və cüngə müraciət etdiyini, həmin mənbələrin saxlandığı ünvanların siyahısını təqdim edir.(1,67) Həmin bölmədə “Fələki divanının orijinalı” sərlövhəli yazıda, alim, Təğiəddin Kaşinin “Külliyyati əşar və zübdətül əfkar” (“Şeirlərin külliyyatı və fikirlərin ən seçılmişi”) təzkirəsində getmiş bir fikrə diqqəti yönəldir: “Deyilənə görə, Fələki divanındakı şeirlərin sayı 7000 beytə yaxın olub, qəzəl,qəsidə, rübailəri əhatə edir. Lakin nadir, tapılmaz nüsxədir. Katib çox zəhmətdən sonra ondan bir neçə qəsidə toplayaraq bu “xülasə” yə artırmışdır. Inşallah, o divanı tapdıqdan sonra, yerdə qalan şeirlər də seçilərək bu vərəqlərə artırılacaq” (1,67). Doğrudan da, Fələki şeirlərinin nə üçün tarixin keşməkeşlərindən qorunaraq tam şəkildə əldə olunmaması təəssüf doğurur. Hadi Həsən XVI yüzildə Təğiəddin Kaşinin qələmə aldığı sözlərə əsasən, həmin divanın sorağını bir sıra kitabxana fondlarında, əlyazma xəzinələrində axtardığına diqqəti yönəldir, lakin şairin divanı kimi təqdim edilən kataloqlarda çox cüzi sayda beytləri əhatə edən material ilə üzləşir. Bu nümunələri toplayıb, müqayisəli təhlil apararaq şairin yalnız 1197 beyt şeirini əldə edə bilir ki, kitabın ikinci cildi də həmin şeirlərin təqdimindən ibarətdir. Şairin divanı ikinci dəfə də çap olunmuşdur. Onu İran alımı Tahiri Şəhab hicri 1345-ci (miladi 1966) ildə Tehranda nəşr etdirmışdir. Tahiri Şəhabın təşəbbüsü ilə nəşr olunmiş “Divan”a Fələkinin 1193 beyt şeiri toplanmışdır. Şairin məşhur qəsidəsindən bir parça olan 4 beytlik “Kür çayı üzərindəki Baqilani körpüsünün yenidən qurulması ilə bağlı mədhiyyə” bu divana salınmamışdır. Kitab 6 əlyazma nüsxəsi əsasında tərtib olunmuşdur. Divanın müqəddiməsində Fələkinin adı, ləqəbi, künyəsi, təxəllüsü, doğulduğu yer, təhsili, ustadları,şerinin üslubu, elmi biliyi, məzhəbi,ailə vəziyyəti, müasiri olduğu şairlər, müasiri olduğu hökmdarlar haqqında 16 səhifəlik xülasə verilmişdir.(2) Həmin xülasəni qısa şəkildə oxucuların diqqətinə yetiririk. Alim şairin qəsidələri içərisindən aşağıdakı beytə əsasən adının Məhəmməd olduğunu göstərir:
(Ey şah! Sənin mədhində bəndən Məhəmməd dəri şeirində söz quyunu (quy - çovqan oyunundakı topu nəzərdə tutur- L.Ə.) apardı . (Yəni dəri şeirində uğur qazandı – L.Ə.) Tahiri Şəhab müxtəlif məxəzlərdə şairin adının fərqli göstərilməsinə diqqəti yönəldir. Belə ki, “Reyhanətül ədəb” adlı təzkirənin müəllifi Məhəmməd Əli Müdərris Təbrizi Fələkinin adının Məhəməd Mömin, Rzaquluxan Hidayət və Əmin Əhməd Razi Nəcməddin və ya Əfsəhəddin, Xaqani divanının tədqiqatçısı Əbdülvahab Hüseyni isə Müəyyəddin olduğu qənaətindədirlər. Yeri gəimişkən, Mücirəddin Beyləqaninin Fələkinin ölümünə həsr etdiyi mərsiyənin sərlövhəsində də şair Müəyyəddin kimi xatırlanır. Lakin şairin ən doğru təxəllüsünü əlbəttə ki, onun öz şeirlərindən süzülüb gələn məlumat təsdiqləyir. Şair divanı boyu bir neçə yerdə öz təxəllüsünü qeyd etmişdir . Tahiri Şəhab da onlardan bəzilərini misal kimi göstərir. Aşağıdakı beytlər bu baxımdan səciyyəvidir: چه زادی ای فلکی زین نوایب ایام که در سخن سیم بو تمام و نواسی ( 2.2) (Ey Fələki, bu əyyamda katib kimi niyə doğuldun?! Ki,sən söz yaratmaqda Bu Təmmam və Nüvasdan sonra üçüncüsən.) ای فلکی زآن دو لبش بوسه جوی تو باری ز چه غم میخوری( 2.2) (Ey Fələki, onun iki dodağından öpüş axtar. Sən bir daha niyə qəm çəkirsən? افغان و ناله فلکی بیتو بر فلک چندان رسید کز فلک افغان بر آمده( 2.2) (Sənsiz Fələkinin fələyə doğru (çəkdiyi) nalə və əfqanı fələyə elə çatdı ki ,fələk əfqana (ağlamağa) başladı). “Fələkinin doğum yeri” sərlövhəli yazıda Tahiri Şəhab onun tam adını və künyəsini belə verir: “Şəmsüşşüəra, Məlikülfüzəla, Əbunizam Həkim Cəlaləddin Məhəmməd Fələki. Alim, şairin hicri VI yüzildə Şamaxı qəsəbəsində anadan olduğunu, yaradıcılığında Şirvanşahlardan başqa kimsəyə həsr etdiyi şeirin mövcud olmadığını xüsusi vurğulayır. ( 2.3) Tahiri Şəhab Fələkinin təhsili ilə bağlı müxtəlif tədqiqatçıların fikrindən iqtibas edir. Belə ki, o, Rzazadə Şəfəqin İran ədəbiyyatı tarixi kitabına əsasən, şairin təhsilinin ardıcıl olması və astronomiya elmi sahəsində püxtələşdiyini yazır (2.3) Lütfəli bəy Azərin təzkirəsindən belə bir sitat verir: “Cavanlığında ... nücum elmi sahəsində təhsil alaraq dövrünün birincisi olmuşdur. Fitri istedadı sayəsində şeir deməyə başlamış, Fələki təxəllüsünü də həmin elmə əsasən təxəllüs kimi seçmişdir. Həkim Xaqani ilə nəzmin incəliklərinə Əbüləla Gəncəvinin yanında dərs almış, az bir zaman ərzində dünyanın məşhuru olmuşdur.”( 2.3) Əmin Əhməd Razinin “Həft iqlim” təzkirəsinə istinadən Tahiri Şəhab onun şair haqqında söylədiyi bu fikri önə çəkir: “Fəzlin dəryası onun təbi qədər fələklərə məxsus olmayıb, fazillər onun elminin dənizini (çoxluğunu L.Ə.) etiraf etmişlər” ( 2.3). Tahiri Şəhabın tərtib etdiyi kitabın “Fələki şeirinin üslubu” adlı bölməsində şairin bədii irsi haqqında fikir yürüdən müxtəlif müəlliflərin mülahizələrindən seçmələr təqdim olunur. Dövlətşah Səmərqəndinin, Rzazadə Şəfəqin, Zəbihullah Səfanın, Həsən Sadat Naserinin, Bədiüzzaman Foruzanfərin və başqa ünlü alimlərin Fələki Şirvani haqqında fikirləri maraq doğurur.(2.4-6) Fələkinin bilik dairəsinin genişliyini Tahiri Şəhab da yüksək dəyərləndirir, onun ərəb dili və ədəbiyyatından bəhrələndiyini, hətta özünü “şeir aləmində Əbu Nüvas və Əbu Təmmamdan sonra üçüncü” adlandırdığını,heyət, nücum elmlərini, riyaziyyatı, botanikanı dərindən bildiyini nəzərə çatdırır ( 2.7). Şairin etik görüşlərindən bəhs edərkən, tərtibçi – alim, onun o qədər də zöhdə maraq göstərmədiyini, “dikbaşlıq edərək dünyanın bütün genişliyini özünə dar etməsini” – həbsə düşməsini də qeyd edir ( 2.7). Fələkinin ailə vəziyyətinə də T.Şəhab diqqət yetirmiş, onun həyat yoldaşını, qohum - əqrəbasını itirərək təkcə bir oğlu ilə qalmasını əks etdirən beyti nümunə gətirmişdir: کز نر و ماده جز من و طفلی هیچکس زنده در تبارم نیست ( 2.8) (Kişi və qadın (cinsindən) məndən və bir körpəmdən başqa Nəslimdə heç kəs sağ deyil. ) Şairin məzhəbi haqqında verdiyi məlumatında Şirvan şahlarının sünni məzhəbinə, onun isə şiə məzhəbinə meyl göstərməsinə, imam Əlini öyməsinə diqqəti çəkən müəllif, Fələkinin zindana salınmasının şiəliyə meylli olmasından da irəli gələ bilməsini ehtimalının mümkünlüyünü qeyd edir ki, ( 2.9) bu da az inandırıcı görünür. Sonrakı səhifələrdə Tahiri Şəhab Fələkinin müasiri olduğu şairlər və şahlar haqqında məlum həqiqətləri açıqlayır ( 2.9-16). Tahiri Şəhab Fələki divanının mətnindən sonra kitabın sonunda “Birinci haşiyə” və “İkinci haşiyə” sərlövhəli iki hissədən ibarət şərh xarakterli yazısını da oxuculara təqdim edir. “Birinci haşiyə”də on üç xüsusi ad haqqında,”İkinci haşiyə”də isə Şirvanşahlar dövlətinin tarixini qısa şəkildə diqqətə çatdırır, hicri 6 – cı əsrdə Xaqani, Fələki, İzzəddin Şirvanilərin, hicri VII yüzildə Seyid Zülfəqar Şirvaninin, hicri 13-cü əsrdə Bahar Şirvaninin,Təmkin ləqəbi ilə məşhurlaşan,sufi şair və səyyah Hacı Zeynalabdin Şirvaninin bu torpağın yetirməsi olduqlarını xüsusi vurğulayır. Tahiri Şəhab, eyni zamanda, tarixən Şirvan adlı üç coğrafi məkanın mövcudluğunu, birinin Xorasanın məşhur “Qoçan vilayətinin şalı ilə şöhrət tapmış kəndi”, ikincinin “İndiki Lorestanda kiçik bir yaşayış yeri olduğunu”, üşüncünün isə “Aran, Azərbaycanla bağlı”lığını qeyd edir. O, Şirvan toponimində “Ş” hərfindən sonra “i” hərfinin işlənməsini kobud səhv adlandırır və fikrini Xaqani, Fələki şeirlərində “Şərvan” şəklində ifadə olunmuş beytlərlə əsaslandırır, həmin sözün “Şirvan” şəklində işlənməsini monqol hücumlarından sonra rəvac tapmasına işarə edir (2.129-131). Yaqut Həməvinin “Möcəm əl Buldan” əsərində öz ifadəsini tapmış belə bir fikrə diqqəti yönəldir: “...oranı Ənuşərvan (Ənuşirəvan - L.Ə.) saldırdığından onun adı ilə “Şərvan” kimi tanınmışdır ( 2.131). Tahiri Şəhab isə bu fikirlə razılaşmır, Ənuşirəvan kəlməsinin iki hissədən “Ənuş” və “rəvan”-dan ibarət olmasını, mənasının isə “asudə ruha malik” anlamına gəlməsinə fikri yönəldir, “ənuş” –sözündən “ş” hərfinin heç bir vəchlə “rəvan” kəlməsinə artıraraq toponim formalaşdırmağın mümkün olmamasını söyləyir. “Şərvan” toponimi ilə bağlı mötəbər orta əsr coğrafiya kitablarına müraciət edən T.Şəhab fikrini o mənbələrə əsasən sübuta yetirərək toponimin “Şərvan” şəklində yazılması və oxunmasını vacib sayır ( 2. 132-133). Kitabın sonunda Tahiri Şəhab “Tamamlama” başlıqlı üç səhifədən ibarət yazısında Şirvanşahlar dövləti haqqında Bartold, Minorskinin tədqiqlərinə söykənərək bu diyarın hakimlərinin növbə ilə adlarını qeyd edib, onların şahlıq etmə tarixlərini göstərir ( 2.137-139). Kitabın sonunda ədəbiyyat siyahisi, xüsusi və coğrafi adların göstəricisi də təqdim olunmuşdur ( 2.140-148) Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi şairin divanının elektron kitabxana seriyasından – disk şəklində hazırlanaraq işüq üzü görməsi də təqdirəlayiq bir hadisə kimi qeyd olunmalıdır. Fələki Şirvani divanının bu versiyası üzərində qeyd edilməsə də Tahiri Şəhabın tərtibi ilə nəşr olunmuş divan əsasında hazırlanmış, şeirlərin ardıcıl sırasında qəzəllər və tərkibbəndlər bölmələrinin yeri dəyişdirilmişdir ( 3).
2.دیوان فلکی شیروانی . به اهتمام طاهری شهاب .تهران 1345 3. کتابخانه الکترونیک شعر فارسی . درج 3 ، یک میلیون بیت شعر ، تهران 1387
(Şərqşünaslıq İnstitutu) Tanınmayan müəllİf Əhməd İbn Məhəmməd əş-Şİrvanİ haqqında İlkİn bİlgİlər İslamın təşəkkülündən sonra vahid ərəb mədəniyyəti anlayışı ümummüsəlman mədəniyyəti anlayışı ilə əvəz olundu. Müxtəlif xalqların səyi ilə yaradılan ərəbdilli mədəniyyəti məfhumu formalaşdı ki, onun təşəkkülündə ərəblərlə yanaşı, digər xalqlar, o cümlədən azərbaycanlılar da aktiv iştirak etmişdilər. Ərəb Xilafətinin hakimiyyəti illərində ərəb dilinin vahid dövlət dili kimi təsdiq edilməsi elmi və bədii nümunələrin ərəb dilində qələmə alınmasına və yayılmasına imkan verdi. Ərəb dilində formalaşmış Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatı zəngin maddi mədəni irs kimi xalqımızın mədəni inkişaf tarixini formalaşdırdı. Hər bir xalq, hər bir sivilizasiya əsrlər boyu yaranan milli dəyərləri əsasında tanınır, tarixini, mənsubiyyət və kimliyini formalaşdırır. Azərbaycan xalqı zəngin tarixi və mədəni keçmişi olan, dünya mədəniyyətinə qiymətli töhfələr vermiş qədim xalqlardandır. Tək ədəbiyyat sahəsində deyil, müxtəlif elmlər, oz cümlədən, ilahiyyat, riyaziyyat, həndəsə, arxitektura, tibb, astronomiya, fəlsəfə və digər sahələrə dair yaradılan dəyərli əsərlər müəlliflərinə tək Şərqdə deyil, bütün dünyada geniş şöhrət qazandırmışdır. Seyyid Yəhya Bakuvi, Şihabəddin Sührəverdi, Bəhmənyar ibn Mərzban, Xətib Təbrizi, Füzuli, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nəsimi, Nəsirəddin Tusi və başqa görkəmli adlar mənşəcə Azərbaycanlı olub, İslam tarixində özlərindən sonra zəngin irs qoyub getmiş tanınmış simalardır. Ərəb, fars və türk dillərində yaratdıqları əsərləri ilə nəinki Azərbaycan, dünya mədəniyyəti və tarixi səhifələrinə adlarını qızıl hərflərlə yazmış bu ustadlar əsrlər boyu alim və tədqiqatçıların maraq dairəsində olmuşdular. Lakin hələ tədqiq olunacaq onlarla və hətta yüzlərlə müəlliflər var ki, haqlarında məlumat çox azdır. Bizim bir azərbaycanlı kimi ən ümdə vəzifəmiz öz milli maddi mənəvi irsimizə sahib çıxmaq, tariximizi və mədəniyyətimizi layiqlincə tanıtdırmaq və təbliğ etməkdir. Ərəb dilində yazıb yaradan azərbaycan əsilli müəlliflərə bağlı apardğım araşdırmalar da məhz bu müqəddəs amala xidmət edir. Qeyd edim ki, ilk belə təşəbbüslə fil.e.d., prof. Malik Mahmudov çıxış etmişdir. Onun VII-XII əsrlər ərəbcə yazmış Azərbaycanlı şair və ədiblər adlı monoqrafiyasında İsmayıl ibn Yəssar, Musa Şəhəvat, Eynəl-Qüzat, Şihabəddin Sührəverdi, Yusif Tahir oğlu Xoylu və yüzlərlə tanınmayan azərbaycan müəllifinin adlarına rast gəlmək olar (bax: 1). Malik Mahmudovla yanaşı, Həmid Araslı, Əkrəm Cəfər, Əbdülkərim Əlizadə, Məmmədağa Sultanov, Ziya Bünyadov, Cahangir Qəhrəmanov, Zakir Məmmədov, Tahir Məhərrəmov, Ə.Rəhimov, Cənnət Nağıyeva, Azadə Musabəyli, Kamandar Şərifov, Nəsib Göyüşöv (2) və b. ərəb, fars və türk dillərində yazıb-yaratmış azərbaycanlı müəlliflərin həyat və yaradıcığı ilə bağlı bir sıra dəyərli tədqiqat işləri ortaya çıxarmışdılar. Haqlı olaraq deyə bilərəm ki, bu yaxınlarda işıq üzü görən prof. Azadə Musabəylinin tərtib etdiyi 3 cilddə toplu kataloq xarici ölkələrdəki kitabxana və fondlarda saxlanılan azərbaycan müəlliflərinə aid örnəkləri üzə çıxarmaqla ədəbiyyatşünaslığımıza gözəl töhfə vermişdir. Kataloqla tanışlıqdan sonra Avropa və Amerikanın Nyu-York, Kembric, Harvard, Filadelfiya universiteti, Paris, Britaniya, Bodlean, İndia Office, Kembric, Leyden, Roma, Vatikan, Drezden, Marburq, Berlin, Münxen, İsveç Upsala, Vyana, Hamburq və d. nüfuzlu kitabxanalarında saxlanılan azərbaycan əsilli müəlliflərə aid olan çox sayda əsərlərin olduğunu gördüm. Təəssüflə qeyd edim ki, bunların çoxu Azərbaycan Respublikası Əlyazmalar Fondunda yoxdur. Kitabdakılar Arthur Arberry, Barbara Flemming, Blochet E., Charles Rieu, Hanna Sohrveide, Hermann Ethe, Leon Nemoy, Manfred Götz, Ludvig Feket kimi Avropalı şərqşünas alimlərin kataloqları əsasında toplanmışdır (bax: 3). Kataloqla tanışlıq zamanı XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəllərində yaşamış və Azərbaycanlı olduğu güman edilən Əhməd ibn Məhəmməd əl-Ənsari əl-Yəməni əş-Şirvani adlı müəllif marağımı çəkdi. Sözügedən kataloqun birinci cildində ədibin müəllifi olduğu “Töhfət əl-Yəmin” əsərinin h. 1201, 1235, 1246 tarixli nüsxələrininin və tarixi qeyd edilməmiş digər iki nüsxənin Məşhədin Astane Qüds və Tehranın İlahiyyat fakültəsi kitabxanalarında saxlandığı göstərilir (3, c. 1, səh. 110-111). Lakin ilkin araşdırmalarım nəticəsində əş-Şirvaninin əlyazma və çap nüsxələrinin tək Məşhəd və Tehranda deyil, Amerika və Avropanın London, Bodlean, Yel, Britaniya muzeyi, Edinburq, Oslo, Vaşinqton, Kolumbiya və bir sıra digər nüfuzlu kitabxanalarda saxlanıldığı məlum oldu (bax: 4; 5; 6) Müəllifin əsərlərinin köçürülərək bir neçə nüsxədə yayılması faktı onun öz dövrünün tanınmış ədiblərindən olmasına dəlalət edir. Qeyd edim ki, Əhməd əş-Şirvaninin yuxarıda adı çəkilən “Töhfətül-Yəmin” (əsərin tam adı belə səslənir: “Kitəb Nəfəhət al-Yəmən fī-mə yəzūlu bi-zikrihi əl-şəcən”) əsərinin h. 1304-cü ilə aid olan bir nüsxəsi Azərbaycan Respublikası Əlyazmalar Fondunda saxlanılır (bax: 7). (Burada eyni zamanda, ədibin redaktoru olduğu Kəab ibn Züheyrə aid olan “Burdə qəsidəsi”nin şərhi də var (bax: 8). Əminliklə deyə bilərəm ki, nə Şərqdə, nə də Qərbdə Əhməd əş-Şirvani haqqında geniş tədqiqat işi aparılmışdır. Belə bir ehtimal ola bilər ki, müəllif səhvən başqa biri ilə qarışdırılmış, yaxud fərqli adla tanınmışdır. Belə ki, araşdırdığım əksər mənbələrdə onun adı tam olaraq verilmir: Şeyx Əhməd Ərəb, Şeyx Məhəmməd Abbas, Məhəmməd əl-Yəməni və s. Ədibin həyat və yaradıcılığı barədə nisbətən dolğun məlumatı XX əsrin görkəmli alimi Məhəmmədəli Tərbiyət özünün “Danişməndani - Azərbaycan” adlı əsərində verir. Müəllif görkəmli elm və sənət adamları içərisində adını çəkdiyi əş-Şirvaninin hicri qəməri tarixi ilə 1200 (1785)-cü ildə Yəmən şəhərinin Hədidə kəndində anadan olduğunu və burada oxuyub bilik əldə etdikdən sonra Hindistana köçdüyünü bildirir (9, səh. 143). Bir çox müəlliflər Şeyx Əhmədin Yəməndə anadan olmasını və Hindistanda yaşamasını əsas götürərək, onu ərəb və hindli kimi qələmə verirlər (məsələn, Tomas Roebuk onu ərəb əsilli müəllif (10, səh. 41), İntizar Huseyn isə müsəlman hindli (bax: 11) kimi qələmə verir). Lakin yuxarıda səsləndirilən iddialar elmi əsası olmayan fərziyyələrdir. Belə ki, ədibin mənşəyi onun elə öz adında əksini tapıb. Ərəb adlarında sonuncu isim – nisbə, şəxsin qəbiləsinə, soyuna, doğulduğu yer və mənsubiyyətinə dəlalət edir – Şirvani, yəni, soyu və kökü Şirvan mahalından gəlmə anlamına gəlir. Türk dünyası ədəbiyyatının müəllifi Halik Açıkgöz bəzi azərbaycanlı ədiblərin Hindistana köç etməsi faktını doğrulayır. Müəllif onların içərisində Məsihi, Saib Təbrizi, İbrahim Ordubadi, Məhməd Sadiq Təbrizi və b. xatırlayır (12, səh. 157). Şeyx Əhmədin mənşəyi və mənsubiyyəti ilə bağlı fərqli mülahizə ilə Dehli universitetinin professoru Çandra Şikhar çıxış edir. Belə ki, müəllif ədibin Cabir ibn Abdullah Ənsari nəslindən törəməsini və əcdadlarının İraqdan Həmədana köçürüldüyünü deyir (13, səh. 15). Çox güman ki, onlar Səfəvilərin hakimiyyətinin zəifləməsindən sonra Osmanlı dövlətinin hakimiyyəti altına keçən ərazilərdən köçmək məcburiyyətində qalmışlar. Hind tədqiqatçısının sözlərinə görə Şeyx Əhmədin babası Mirzə Məhəmməd İbrahimin h. 1147-1160-cı illərdə (təxmini olaraq m. 1735-1747-ci illər) Nadir xan Əfşarın yanında vəzirlik etmişdir (13, səh. 15). Lakin bilinməyən səbəblərə görə Mirzə Məhəmməd vəzifəsindən kənarlaşdırılmış və Nəcəfə qaçmışdır. Burada o, Nadir xanın əmri ilə qətlə yetirilmişdir. Məhz bu hadisədən sonra Şirvanın nüfuzlu şəxslərindən olan Mirzənin oğlu və Əhmədin atası Mirzə Məhəmməd Tağı xan Mustafa Əlmülk Nadir şahin qorxusundan Yəmənə qaçmış və orada öz adına şeyx ünvanı əlavə edərək, bir müddət burada qalmışdır. Daha sonra o, Hindistana yola düşmüş, ilk öncə Benaresdə (Varanasi) yaşayan qardaşı Mirzə Məhəmməd Həsənxanın yanına getmiş (14), lakin onun acil ölümündən sonra yenidən Yəmənə geri qayıtmış və burada yaşayan bagdadli tacir Seyyid Heydərin qızı ilə evlənmişdir. Əhməd də burada dünyaya gəlmiş, ilk təhsilini də elə burada alımışdır (13, səh. 15). Hind tədqiqaçısı ötəri olaraq, Əhmədin müəllimlərini də qeyd edir, ədəb elmini Şeyx Möhsün ibn İsa ən-Nəcəfi və Şeyx Bəhaəddin ibn Qazi, fiqh elmini Əli bin Yəhya Əfif Yəməni və Seyyid Zeynalabdin Ələvidən öyrəndiyini, şiəlik haqqında atasından eşitdiyini deyir. Ədibin şiəlik təriqətinə mənsubluğu danılmazıdır. Bu faktı Seyyid Möhsün Əmin də təsdiqləyir. O, “Ə`ayan əş-şiəti” (Tanınmış şiə xadimləri) adlı əsərində Şeyx Əhmədin şiəliyin zeydi qoluna mənsub olduğunu bildirir (15, səh. 130). Seyyid Möhsünün digər maraqlı mülahizəsi şiə təriqətinin başqa nümayəndəsi Mirzə Əhməd ibn Məhəmməd Əli ibn İbrahim əl-Həmədani əş-Şirvani ilə bağlıdır. Belə ki, Şeyx Əhmədlə adlarında oxşarlığın olduğunu söyləyən tədqiqatçı birincinin sonuncudan fərqliliyini “Şirvani” adında “i” hərfinin olub-olmaması ilə izah etməyə çalışır və buna əsasən Şeyx Əhmədi ərəb, Mirzə İbrahimi isə əcəm adlandırır (15, səh. 130). Lakin sonradan ölüm tarixlərinin və əsər adlarının (“Cəvahiri-vəqqad”, “Bənət Suəd” qəsidəsinin şərhi) eyni olmasını yəqin edən müəllif onların eyni adam olması ehtimalını irəli sürür. Möhsünün sözlərinə görə, Mirzənin babası Mirzə İbrahim Xan Həmədani Nadir şahın vəzirlərindən idi. Ahıl çağlarında istefa etmiş və Nəcəflə sərhəd olan ərazilərə köçmüşdür. Müəllif Şihabəddin əl-Hüseyni əl-Mur`işidən gətirdiyi istinadda mütərcim, ədib və şair kimi vəsf etdiyi Mirzə İbrahim Xan əl-Həmədanini Şeyx Əhməd əş-Şirvaninin babası adlandırır və hər ikisinin nisbəsinin “Şiirvani” yox, “Şirvani” olduğunu bildirir (15, səh. 130). Şeyx Əhmədin vəfatına gəlincə, araşdırdığım bütün mənbələr yekdilliklə ədibin h.1256 (miladi 1840) – cı ildə Puanda vəfat etdiyini söyləyir (9, səh. 143). Qeyd edim ki, yuxarıda səsləndirilən bütün fikirlər əş-Şirvaninin həyatı və əsil-nəcabəti haqqında əlimdə olan yeganə istinadlardır. İlkin mənbələr kimi çox faydalı olan bu məlumatları gələcək tədqiqatlarımda daha əsaslı şəkildə araşdırmağı düşünürəm. Beləliklə, Yəməndə təhsilini aldıqdan sonra Hindistanın Kəlküt şəhərinə gedən Əhməd əş-Şirvani burada fəaliyyət göstərən Britaniya yönlü Fort Viliam kollecində ərəb dilindən dərs demişdir (16, səh.14-15). Fort Viliam kolleci ingilis şərqşünas alim və linqvisti Gilxrist Con Bortvikin təşəbbüsü ilə Britaniya təbəəliyində olan Hindistanın general-qubernatoru Uels lordu Riçard Koli Vesli tərəfindən m.1800-ci ildə Şərq tədqiqatları mərkəzi və akademiyası olaraq təsis edilmişdir (bax: 17). Kollecin rektoru ilk ingilis şərqşünas alim Viliam Cons idi (1746-1794) (bax: 18). Təhsil mərkəzinin yaradılmasından məqsəd East-İndia kompaniyasında çalışan britaniyalı işçilərə və Hindistanda hərbi xidmət keçən əsgərlərə hind, sanskrit, eləcə də fars və ərəb dillərini öyrətmək və bununla da, G.C.Bortvikin dediyi kimi “Hindistanın adət-ənənələrinə və qanun-qaydalarına daha yaxından bələd olmaqla daha yaxşı iqtisadi və siyasi nəticələrə nail olmaq” idi (19, c. 1, səh. 9). Məhz bu mərkəzin təşəbbüsü və səyi ilə ərəb, sanskrit, urdu, fars və benqal dillərində olan minlərlə Şərq mədəniyyəti nümunələri tərcümə edilərək Qərb oxucularına tanıtdırılmışdır. Fort Viliamın zəngin irsini təşkil edən bu abidələr hazırda Kəlküt Milli Kitabxanasında qorunub saxlanılır (bax: 20). Şeyx Əhmədin Kəlkütdən sonra Şimalı Hindistanın müsəlman vilayətlərinin hökmdarı Qaziəddin Heydərin dəvətiylə Lakxnauya getdiyi və onun “Mətbəə-Sultan” nəşriyyatında redaktor və naşir kimi çalışdığı məlumdur. Bu fikirlə ilə Pakistanda Beynəlxalq İslam Universitetinin professoru Muniddin Aqil çıxış edir (16, səh. 14). Tədqiqatçının sözlərinə görə Q.Heydərin təşəbbüsü ilə 1818-ci ildə təsis edilən bu mətbəənin yaradılmasında ingilis şərqşünas alim, Fort Viliam kollecinin aparıcı müəllimi C.Gilxristin çox böyük rolu olmuşdur. Mətbəədə Şeyx Əhmədlə yanaşı, dövrünün digər tanınmış ziyalıları – Maulvi Bilqrami, Qazi Məhəmməd Sadiq Axtar və b. redaksiya heyətində çalışırdılar (16, səh. 15). Muniddin Aqil bu illər ərzində Şeyxin rəhbərliyi altında ərəb, fars və urdu dillərində silsilə kitabların çap olunduğunu bildirir; onların sırasında “Zaad əl-Məad”, “Həft əl-Gülzəm”, “Tac əl-Luğa” və b. göstərmək olar. Çap üsulu ilə nəşr olunan ilk kitab isə Əhməd əş-Şirvaninin özünün müəllifi olduğu Qaziəddin Heydərə ithaf etdiyi ərəbcə yazılmış “Mənaqibu-l-Heydəriyyə” adlı əsər idi (16, səh. 14). Əl-Həriri məqamələri üslubunda qələmə alınmış bu əsərin ərəbcə yazılması təsadüfi deyildi, belə ki, ümummüsəlman mədəniyyətinin başlıca dili olan ərəb dili o dövrdə çox böyük nüfuz qazanmışdır. Mətbəəyə gəlincə, onun fəaliyyəti uzun sürmədi, belə ki, çap üsülu xaqlın zövqünü oxşamadığından nəşrlərin ardı tezliklə kəsildi. Digər bir versiyaya görə mətbəənin fəaliyyətini dayandırmasına səbəb Qaziəddin Heydərlə Şeyx Əhməd arasında yaşanan xoşagəlməz hadisə və sonuncunun işini buraxması olmuşdur (21, səh. 161). Qeyd edim ki, pedaqogika və naşirlik ədibin tək fəaliyyət sahələri deyildi. Məhəmmədli Tərbiyət Şeyx Əhmədin bəlağətli dil və səlis yazı üslubuna işarə edərək, ədibin qələmindən çıxan bir neçə əsərin adını çəkir: “Nəfəhatu-l-Yəmən” (Yəmən töhfəsi), “Hadiqatu-l-əfrah” (Sevinclər bağı), “Bəhru-n-nəfais” (Qiymətli şeylər dənizi), “Cəvarisut-təfrih” (Şənlik arıları), “Mənhəcu-l-bəyan” (Aydınlaşdırmaq metodu), “Cəvahiri vəqqad” (Parıldayan incilər), “Əcaibul-əcaib əs-sami fi-l-əruz va-l-qafiyə” (Əruz və qafiyə elmlərində ən qəribə şeylər), “Mənaqibu-l-heydəriyyə” (Heydərə xas olan üstün xüsusiyyətlər), və “Tacu-l-iqbal” (Bəxtiyarlıq tacı). Müəllifin sözlərinə görə bu əsərlərin hamısı Hinsdistanda çap edilərək yayılmışdır (9, səh. 143). Bahauddin Zəkəriyyə Universitetinin dosenti Məhəmməd Fəruq 19-cu əsrədək Pakistan və Hindistan ərazilərində ərəb dilində yaradılan ədəbiyyatın dini yox, daha çox dünyəvi mahiyyət daşıdığını və orta əsr ədəbi-bədii ənənələri təbliğ etdiyini söyləyir. Şeyx Əhməd əş-Şirvaninin əsərləri də bu kateqoriyadan idi. Məhəmməd Fəruq ədibin “Nəfəhat əl-Yəmən” əsərinə istinad verir (bax: 22). Tələbələr üçün nəzərdə tutulmuş sözügedən əsərdə ərəb ədəbiyyatından seçmə irili-xırdalı çox sayda hekayə toplanmışdır. Tədqiqatçı bu əsərin 20-ci əsrədək Dərsi-Nizami və Deobandi mədrəsələrində dərs vəsaiti kimi istifadə olduğuna, lakin sonradan dilinin İslam dəyərlərinə və mənəviyyatına zidd olduğunu əsas gətirərək onu Məhəmməd Əziz Əlinin (?-1955), əş-Şirvaninin əsərinə cavab olaraq İslam ruhunda qələmə aldığı “Nəfəhat əl-Ərəb”lə əvəz olunduğunu bildirir (23, səh. 21). Müəllifə aid olduğu güman edilən digər bir əsər “Tərix əl-Usmən” (Osmanlı tarixi) adlı əsərdir. Bu haqda Möhsün Əmin qeyd edir. Çox güman ki, bu əsər Hakim İbrahim Əfəndiyə aid olan “Tərix Qeysər ər-Rum” əsəridir (24, səh. 23). Türkiyədə sultanlıq tarixini XIX əsrədək olan dövrünü işıqlandıran müəllif Suriya tarixinə də nəzər salır, Misir və Avropaya etdiyi səyahətlərdən qısa qeydlər verir. Ərəbcə qələmə alınan əsərin orijinalda adı “Misbah əl-sari va nuzhat əl-qari” (Yolçunun çırağı və oxucunun uzaq yolu) olub fars dilinə Şeyx Əhməd əş-Şirvani tərəfindən tərcümə edilmişdir. Onun əlyazma nüsxəsi Özbəkistan Respublikası Əbu Reyhan əl-Biruni İnstitutunun Əlyazmalar Fondunda (Inventory No. 2672/I, fol. 2' şrifti altında) (bax: 24), çap variantı isə Londonun Britaniya Muzeyində ('8, f. 14773) saxlanılır (bax: 25). Şeyx Əhmədə məxsus olan digər bir əsər “Hadiqatu-l-əfrah” əsəridir. Seçmə poeziya nümunələrinin toplandığı bu əsər bir neçə başlıqdan ibarətdir: Yəmən, Hicaz, Misir, Şam və Əcəm, İraq, Rum və Məğrib, Hind, Bəhreyn və Oman əhli şairlərinin şeirləri. Burada eləcə də nadir hekayələr və məzəli əhvalatlar toplanmışdır. Sözügedən əsər əş-Şirvaninin tək yazıçı kimi deyil, şair kimi də bacarığına dəlalət edir. Çox güman ki, bu əsərə müəllifin öz şeirləri də salınmışdır. Təsadüfi deyil ki, Şeyxin müasiri olan Məhəmməd Sadiqxan Əxtər özünün “Afitabe-aləmtab” əsərində ədibin Novruzla bağlı bir şeirindən qısa parça verir (9, səh. 143): Novruz yeli əsdi, dünyanı cavanlatdı, Bağda çiçəkləri çıraq kimi parlatdı. Gözəl yaz fəslində bülbüllərin nəğməsi, Dilbərə çatmaqçün bizdə həvəs oyatdı... (tərcümə edən: İsmayıl Şəms) Şeyx Əhməd əş-Şirvani ilə bağlı apardığım ilkin araşdırmalar onun pedaqoq, mütərcim, naşir, yazıçı və şair kimi zəngin və çoxşaxəli yaradıcılığa sahib tükənməz istedad olduğuna dəlalət edir. Qeyd edim ki, yuxarıda sadalananlardan ziyadə ədib şərhçi və redaktor kimi də fəaliyyət göstərmişdir. Onun redaktə etdiyi əsərlər içərisində “1001 gecə” nağılları ilə yanaşı, “Töhfətü-l-kəsir” (müəllifi Şirvanlı Mahmud), “Tərix Timur” (müəllifi İbn Ərəbşah) (32, səh. 398), “Qamusu Firuzibadi”, Mütənəbbi divanı, İxvani-Səfa, Kəab ibn Züheyrin “Bənət Suəd” qəsidəsinin şərhi və s. göstərmək olar. Şeyx əş-Şirvani şərhində olan bu əsərlərin çoxu bir neçə nüsxədə çoxaldılmış və hazırda Avropa və Amerikanın nüfuzlu kitabxanalarda qorunub saxlanılır (bax: 26; 27; 28; 29). Qeyd edim ki, tədqiqata cəlb etdiyimiz mənbələrdə Şeyx Əhmədin redaktoru olduğu “1001 gecə” nağılları iə bağlı çox sayda maraqlı məlumatlara rast gəldim. İngilis tədqiqatçılarının dediyinə görə Avropanın Şərq mədəniyyətinə duyduğu hədsiz maraqdan dolayı “1001 gecə” nağıllarının ilk çap mətninin hazırlanması qərara alınmışdır ki, bu da Şərqi Hindistan Təşkilatının (East-India) himayəsi altında Fort Viliam kollecində Şeyx Əhməd əş-Şirvaninin rəhbərliyi altında həyata keçirilmişdir (30, səh. 222; 35, c. 3, səh. 4). Şərq mədəniyyətinə dair bir sıra əsərlərin tərcümə və nəşr edilməsi Britaniya hökumətinin Hindistanda həyata keçirdiyi siyasətin əsasında dururdu. 1814-18-ci illərdə 2 cilddə buraxılmış Kəlküt nəşrinə 200 hekayə daxil edilmişdir. Ümumilikdə, əsərin ərəbcə 4 çap versiyası hazırlanmışdır: Kəlküt I (1814-18), Breslau (1824-43), Bulaq (1835) və Kəlküt II (1839-42) (bax: 31). Bu 4 mənbə sonrakı tərcümələr üçün əsas olmuşdur. Əsərin müqəddiməsində Şeyx Əhməd orijinalın primitiv və qaba bir dillə yazıldığını və müəllifinin tanınmayan Suriyalı ərəb oldğunu etiraf edir. Əsərdən anlaşdığı kimi o, orijinalın dilinə xeyli dəyişikliklər etmiş, əsəri üslub baxımından daha gözəl, məzəli və bəlağətli, bədii dil cəhətdən daha mükəmməl tərtib etmişdir (33, səh. 68-69) Şeyx Əhmədin etdiyi digər bir dəyişiklik hekayələrin məzmununa uygun olaraq, onlara başlıqlar qoyması və “1001 gecə” nağıllarına aid olmayan bəzi hekayələri də buraya əlavə etməklə, nəsihətamiz yönlü geniş metodik vəsait hazırlaması olmuşdur (34). Təəssüf ki, bu nüsxə natamam olmuşdur. Yekun olaraq qeyd edim ki, yuxarıda səsləndirilən bütün fikirlər dövrünün nüfuzlu şəxsiyyəti və ziyalısı olaraq tanınan Əhməd ibn Məhəmməd əş-Şirvani haqqında ilkin araşdırmalarımın nəticəsi olub, geniş tədqiqata ehtiyac duyur. Azərbaycan əsilli müəllifləri tanıtdırmaq və onların yaradıcılığını tədqiq etmək alim və tədqiqatçılarımızın qarşısında duran ən ümdə vəzifələrdən biri olub, dövlətçilik maraqlarımıza xidmət edir. Azərbaycan mədəniyyətinin sərhədləri tək Azərbaycanla məhdudlaşmır. Bu mədəniyyət tək bizim şanlı keçmişimi, milli-mədəni tariximiz deyil, həm də zəngin adətləri və dərin kökləri olan gələcəyimizdir. Keçmişimizə sahib çxaq ki, gələcəyimizi sağlam zəminlər üzərində qura bilək! Qaynaqlar:
http://books.google.az/books?id=EmoBAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false
http://kashmirmonitor.org/09182011-ND-the-garb-of-a-storyteller-11599.aspx
http://en.wikipedia.org/wiki/Hyderabadi_Muslims#Sherwani
http://shiaonlinelibrary.com/%D8%A7%D9%84%D9%83%
http://nationalarchives.nic.in/writereaddata/html_en_files/html/Pub_Sec_C.html
http://www.nihcr.edu.pk/Latest_English_Journal/2.%20Objectification%20of%20islam,%20M%20Farooq.pdf
http://www.archive.org/details/catalogueofpersiOObrituoft
http://www.wollamshram.ca/1001/Payne/tnon/p09_essay.htm
http://www.lexic.us/definition-of/sherwani
https://mospace.umsystem.edu/xmlui/bitstream/handle/10355/4943/research.pdf?sequence=3
http://www.wollamshram.ca/1001/Payne/tnon/p09_essay.htm
http://www.fullbooks.com/Supplemental-Nights-Volume-31.html Həsənağa NƏCƏFOV (Əlyazmalar İnstitutu) Hafİz Hüseyn Kərbəlayİnİn təzkİrəsİ Məğrİbİ Təbrİzİ haqqında Klassik irsin öyrənilməsində lazım olan məlumatlar ilkin qaynaqlardan əldə edilir. Buraya ədib və şairlər, onların əsərləri haqqında ümumi və yığcam məlumat verən müxtəlif ədəbi təzkirələr, toplular, şəxsiyyətlər barədə soraq kitabları, tarixə aid əsərlər və s. daxildir. Süfi şairlərin haqqında isə çoxsaylı təzkirələr və başqa qaynaqlardan məlumat almaq mümkündür. Belə qaynaqların çeşidi müxtəlif olmaqla yanaşı, burada toplanan məlumatlar öz həcmi və əhəmiyyəti baxımından da fərqlənir. Bəzən isə ilkin qaynaqlarda yanlışlıqlar və qeyri-dəqiq məlumatlar da olur. Ona görə də araşdırıcılar ayrı-ayrı mənbələrdən aldığı materialları saf–çürük etməli, dəyərləndirməli və müqayisəli təhlil əsasında daha mötəbər məlumat verməli olurlar. Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı sənətkarların haqqında xüsusi araşdırma aparmayan, ümumi ədəbiyyat tarixindən bəhs edən tədqiqatçılar onlar barədə yığcam məlumat verməklə kifayətlənir, yalnız əldə etdiyi tək-tək ilkin qaynaqlar əsasında ümumi fikir söyləyirlər. Ona görə də klassik ədiblərin dövrü, həyatı və yaradıcılığını ayrıca elmi araşdırma mövzusu kimi qarşıya qoyduqda, burada bütün qaynaqlar diqqət mərkəzində dayanır. XV əsrdən başlayaraq yazılan müxtəlif qaynaqlarda – təzkirə, cüng, tarixi mənbə, biblioqrafiya, ensiklopediya və əlyazma kataloqlarında Məhəmməd Şirin Məğribi Təbrizi haqqında müəyyən məlumat verilmiş, şeirlərindən nümunələr göstərilmişdir. Bunlardan başqa, İran, Türkiyə, Hindistan, Orta Asiya, Avropa və Rusiya şərqşünasları Məğribinin həyat və yaradıcılığı haqqında çox qısa məlumat vermiş, şeirlərindən nümunələr gətirmişlər. Məğribi Təbrizi haqqında məlumat verən mənbələrdən növbəti əsər Hafiz Hüseyn Kərbəlayi ibn Kərbəlayi ibn Dərviş Həsən Baba Fərəcinin «Rövzatül-cinan və cənnatül-cinan» adlı kitabıdır. Bu əsər üzərində xüsusi dayanmaq lazımdır. Çünki bu qaynaq istər özündən əvvəlki, istərsə də özündən sonra yazılan təzkirə və digər qaynaqlarla müqayisədə həm Məğribi Təbrizi, həm də başqa şəxsiyyətlər haqqında daha ətraflı və daha mötəbər məlumatlarla zəngindir. Əvvəla, əsərin müəllifi haqqında bir neçə söz demək lazım gəlir. Belə ki, Azərbaycanın XVI əsr məşhur sufi təriqətinə mənsub olan bu alim və şair haqqında heç bir məlumat gəlib bizə çatmamışdır. Müəllif Əmir Səfiyəddin Şah Müctəba bin Əmir Bədrəddin Əhməd Laləvinin (h.892-983/m.1486-1575) müridlərindən olmuşdur. Onun təriqət silsiləsi Əmir Səfiyəddin vasitəsilə Əmir Seyyid Abdullah Bərzeşabadiyə, Əmir Seyyid Əli Həmədani (vəf. h.786/m.1384) və Əlaüddövlə Simnani (h.659-736/m.1260-1335) vasitəsilə məşhur sufi Nəcməddin Kübraya (h.540-618/ m.1145-1221) çatır. Kitabı çapa hazırlayan Cəfər Sultanül-Qurrai əsərin məziyyətlərindən bəhs edərkən qeyd edir ki, burada Təbrizin görkəmli memarlıq abidələri, məscidləri, məbədləri, tarixi şəxsiyyətlər, məşhur şeyxlər, üləmalar, şairlər, xəttatlar, incəsənət xadimləri və s. haqqında geniş məlumat verilmişdir. Əsərin mötəbərliyinə dəlalət edən cəhətlərdən biri də budur ki, müəllif burada bəhs olunan şəxsiyyətlər haqqındakı məlumatları ixtiyarında olan mənbələrdən başqa mürşid və müridlərindən, o cümlədən mürşidi Səfiyəddin Şah Müctəba, onun qardaşı Əmir Şihabəddin Abdullah Laləvi (h.886-947/ m.1481-1540) və Səfiyəddinin oğlu Əmir Xəlilullahın (vəf. h.955/ m.1548) dilindən, onlar isə ataları Əmir Bədrəddin Əhməd Laləvidən (h.840-912/m.1436-1506) eşitmişlər (1, 9). Məğribi Təbrizi haqqında bəhs olunan hissənin ilkin təhlili göstərir ki, müəllif onun haqqında olan məlumatları həm Caminin «Nəfəhatül-üns», Seyyid Məhəmməd Nurbəxşin «Silsilətül-övliya» əsərlərindən, həm mürşidi Əmir Səfiyəddin, həm də onun atası Əmir Bədrəddinin qeyd və söhbətlərindən götürmüşdür. İndi isə həmin məlumatların təhlilinə keçmək lazım gəlir. Yuxarıda göstərilən məlumatdan aydınlaşır ki, Məğribinin adı müəllif tərəfindən Mövlana Məhəmməd Şirin əl-müştəhər bil-Məğribi, mənşə və doğulduğu yer isə Təbrizin Rudəqat mahalının Ənbənd (Əmmənd) kəndi göstərilmişdir. Kərbəlayi Hüseyn şairi «qüdvətül-arifin» (ariflərin rəhbəri) və «zübdətül-vasilin» (ən yaxşıların cövhəri) kimi epitetlərlə adlandırmışdır. Müəllif bu arif şairə qiymət verərkən qeyd edir ki, onun fəzilət və kamalının zahiri və mənəvi zənginliyi məşriq və məğribi bürümüşdür. O, zahiri və batini elmlərə yiyələnmiş, lətif şeirlər və qiymətli əsərlər yaratmışdır. Kərbəlayi Hüseynin verdiyi məlumatdan bəlli olur ki, şair təhsilini Təbrizdə məşhur şeyxlərin və alimlərin yanında almış, təsəvvüfün seyr və sülukundan (mürşidin rəhbərliyi altında keçirilən təriqət mərhələləri) də bəhrələnmişdir. Müəllif tərəfindən Məğribi Təbrizinin aşağıdakı əsərlərinin adı çəkilir: 1. Divan. 2. «Əsrari-Fatihə» («Fatihənin sirləri»). 3. «Cami-cahannüma» 4. «Dürərül-fərid fi mərifətit-tövhid» («Tövhidi tanımaqda yeganə dürr»). 5. «Nüzhətüs-Sasaniyyə» («Sasanilər hərəkatı») və s. (1, c.1, 67). Kərbəlayi Hüseyn Seyyid Nurbəxşin «Silsilətül-övliya» əsərinə istinad edərək göstərir ki, Məhəmməd Şirin Məğribi Təbrizi böyük övliyalardan olmuş, tövhid həqiqətlərinə yiyələnmiş, təsəvvüfün kəşf və şühud (daxili işıqlanma və mistik hal) anlamlarından bəhrələnərək bu mövzuda əsərlər yazmışdır. Onun təsəvvüf və tövhid mövzusunda yazdığı şeirləri incə mətləblərdən soraq verir. Həmin əsərə əsaslanan Kərbəlayi Hüseyn Təbrizi Məğribinin şeirlərini hirzi-can (canın tilsimi) və təvizi-rəvan (ruhu əvəz edən) adlandırmışdır. Məğribinin təsəvvüf yoluna düşməsindən bəhs edən bu qaynaq onun Şeyx İsmayıl Sisinin müridi olması, Məğrib diyarına səfəri və İbn Ərəbi təriqətinə mənsub olan bir şeyxin əlindən xirqə geyməsi haqqında məlumat verir. Bəlli olduğu kimi, təsəvvüfün təşkilatlanma prosesində təriqətlər və silsilə önəmli yer tutur. Bu prosesdə böyük təriqətlər çoxlu şöbə və şaxələrə də ayrılır. Adətən, silsilə dedikdə bu və ya digər təriqətə mənsub olan sufilər öz şəcərə silsiləsini Həzrəti-Məhəmmədə (s.ə.) (570-632) bağlayırlar. Əsərin dəyərli cəhətlərindən biri də Məğribi Təbrizinin təriqət silsiləsinin Kərbəlayı Hüseyn tərəfindən müəyyənləşdirilməsidir. O, Əmir Səfiyəddinin öz əlilə yazdığı qeydə əsaslanaraq şairin mənsub olduğu təriqət silsiləsini tam ardıcıllıqla aşağıdakı kimi açıqlamışdır: 1. Şirin adı ilə məşhur olan Məhəmməd ibn İzzəddin ibn Adil ibn Yusif Təbrizi elm və təlqini Şeyx Bəhaəddin əl-Həmədani, o isə öz növbəsində Şeyx Qütbəddinin atası və ustadı Şeyx Ziyaəddindən, o da İzzəddin Tavusidən, o, Şeyx Sədəddin əl-Həməvi əl-Cüveyni, o, Şeyx Nəcməddin Əhməd əl-Kübra, o, Şeyx İmar Yasir əl-Bidlisi, o, Şeyx Əbin-Nəcib (Əbdülqahir) əs-Söhrəvərdi, o, Şeyx Əhməd əl-Qəzali, o, Şeyx Əbi Əli əl-Katib, o, Şeyx Əbi Əli ər-Rudbari, o, Şeyx Cüneyd əl-Bağdadi, o, Sirri Səqtadan, o, Şeyx əl-Kərki, o, imam Əli ibn Musa ər-Riza (ə), o, atası Musa əl-Kazimdən(ə), o, atası Cəfər Sadiqdən (ə), o, atası Məhəmməd əl-Baqir (ə), o, atası Zeynalabidindən (ə), o, Hüseyni-Şəhiddən (ə), o, atası Əli ibn Əbi Talibdən (ə), o da Rəsulallah Məhəmməd ibn Abdullahdan (s.ə.) əxz etmişdir. Mövcud təzkirə və tarixi mənbələrdə Şeyx Bəhaəddin Həmədani haqqında heç bir məlumat yoxdur. 2. Həmçinin Qütbəddin Əbil-övliya Şeyx Mühyəddin əl-Ərəbi, o isə Əbil-Abbasdan, o da öz növbəsində Əbil-Həsən Əli ibn Əbd ibn Came, o da Xızr Əlidən bəhrələnmişdir. Kərbəlayi Hüseyn Təbrizinin Məğribinin Mühyəddin ibn Ərəbinin müridi olması haqqındakı qeydi isə tarixi gerçəkliyə uyğun deyildir. Caminin yazdığı kimi şairin h.809/m.1407-ci ildə 60 yaşında vəfat etməsini nəzərə alsaq, Məğribinin doğum tarixinin h.750/m.1350-ci ilə təsadüf etdiyini təxmin etmək olar. İbn Ərəbi isə h.637/m.1240-cı ildə vəfat etmişdir. 3. Həmçinin Şirin adı ilə məşhur olan Şeyx Məhəmməd Şeyx Sədəddindən, o, atası Mahmud əz-Zəfəranidən, o, Əli ibn Əbibəkr əs-Sivasi, o, Şeyx Sədrəddin əl-Qunyəvi, o, Şeyx Mühyəddin Ələvi, o, Şeyx Əvhədəddin (Hamid) əl-Kirmani, o da Şeyx Rüknəddin əs-Səcaci, o da Şeyx Qütbəddin (Əhməd) əl-Əbhəri, o da Əbin-Nəcib əs-Söhrəvərdidən öyrənmişdir. Şeyx Sədəddinin dövrü və tərcümeyi-halı haqqında isə heç bir mənbədə məlumat yoxdur. Kərbəlayi Hüseyn «Rövzatül-cinan» əsərinin I cildində Məğribinin müridi Əbdürrəhim Xəlvəti və onun ustadlarından bəhs edərkən Mövlana Sədəddin Təbrizinin adını çəkir. Məğribinin mürşidləri sırasında adı çəkilən Şeyx Sədəddinin, Əbdürrəhim Xəlvəti Məşriqinin Təbrizdə xəttat müəllimi olan Şeyx Sədəddinlə eyni şəxs olmasını təxmin etmək olar, çünki onların hər ikisi təbrizli olmuşdur. Buna görə təsəvvür etmək olar ki, Məğribi Əbdürrəhim Xəlvətinin xəttat müəllimi olan həmin Şeyx Sədəddindən xirqə alıb geymişdir (2, 14). 4. Həmçinin adı çəkilən Şeyx İsmayıl Sisidən, o, Şeyx Bürhanəddin əs-Sağərçi, o, Şeyx Əlaüddovlə əs-Simnani, onların hər ikisi Bağdadi adı ilə məşhur olan Şeyx Nurəddin Əbdürrəhman əl-Əsfərayini, o, Şeyx (Cəmaləddin) Əhməd əl-Curfani, o, Şeyx Rəziyəddin Əli əl-Lalə, o, Şeyx Məcdəddin Şərəf əl-Bağdadi, o, Şeyx Nəcməddin Əhməd əl-Kübradan əxz etmişdir. Kərbəlayi Hüseynin Məğribinin kübrəviyyə təriqətinə mənsub olan İsmayıl Sisinin müridi olması haqqında təzkirələrdə yetərincə məlumat vardır. 5. Həmçinin adı çəkilən Şeyx Əbdülmömin əs-Səravidən, o, İzzəddin ət-Tahir əs-Səravidən, o, Şeyx Mahmud əl-Məkkidən, o, Şeyx Şihabəddin əs-Söhrəvərdi, o, Şeyx Əbin-Nəcib (Əbdülqahir) əs-Söhrəvərdidən (Allah onların hamısından razı olsun) əxz etmişdir (3, 71). Qaynaqlara görə, Məğribi bir neçə silsiləyə mənsubdur ki, bu da qəribə deyil, çünki sufilər bir şeyxdən iradət xırqəsi aldıqda, başqa şeyxlərdən də təbərrük xırqəsi ala bilmişlər (3, 327). Beləliklə, Məğribi bir yolla Sədəddin Həməvi (vəf. h.665/ m.1266), onun vasitəsi ilə Nəcməddin Kübra, başqa bir yolla Sədrəddin Konyəvi (vəf. h.671-673/m.1272-1276-ci illər arasında), onun vasitəsi ilə Şeyx Mühyəddin ibn Ərəbi məktəbinə, Əvhədəddin Kirmani (h.673-739/m.1274-1338) vasitəsi ilə Əbu Nəcib Söhrəvərdi (h.490-563/m.1096-1167), nəhayət, Sisi və Şihabəddin Ömər Söhrəvərdiyə (h.539-632/m.1144-1234) mənsubdur. Əbdürrəhman Cami onu söhrəvərdiyyə təriqətinə mənsub bilmişdir, yəni o, əsl xirqəsini Söhrəvərdidən almışdır, qalan xirqələr isə təbərrük xirqəsi sayılır. Məlum olduğu kimi, İsmayıl Sisi onun əsas mürşidi olmuşdur. O isə kübrəviyyə təriqətinə mənsubdur. Bu təriqətin banisi Nəcməddin Kübra özü də Əbu Nəcib Söhrəvərdinin şagirdi Ruzbehan əl-Vəzzan əl-Misrinin (vəf.h.584/m.1188) yanında mistik təcrübə keçmişdir. O, sonra öz təriqətini yaratmışdır. Bu təriqətin qollarından biri əs-Simnaninin (vəf.736/m.1335) şagirdi Nurəddin Əbdürrəhman Əsfəraini (vəf.h.712 / m.1312), o birisi isə Məhəmməd ibn Abdullah Nurbəxş tərəfindən yaradılmışdır (4, 55). Sonra müəllifin Əmir Səfiyəddinin atası Əmir Bədrəddinə isnad edərək verdiyi məlumata görə Məğribinin bir şeyx və sufi kimi kəramətləri də olmuşdur. Onun həyatı ilə bağlı müəyyən hadisələr, bəzən qəribəlik hiss olunan məqamlar da nəzərə çarpır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlər sufi ənənələrində bu sayaq qəribəliklər, kəramətlər, röyalara inam və s. adi bir hal kimi qəbul edilirdi. Fəridəddin Əttarın «Təzkirətül-övliya» («Övliyalar haqqında təzkirə») əsərində də ayrı-ayrı şeyxlər və sufilər haqqında bu cür maraqlı əhvalatlar çoxdur. Məğribi haqqında bu kitabda bəhs olunan maraqlı bir hadisəni qeyd etmək lazım gəlir. Çünki bu hadisədə müəyyən kəramət məqamlarına işarə olunsa da, Məğribinin bir sufi şeyxi kimi nə dərəcədə ehtirama malik olması qənaətinə gəlmək olur. Başqa bir tərəfdən şairin ölüm tarixi ilə həmin dövrün tarixi hadisələri arasında eynizamanlılıq və uyğunluq da tarixi həqiqətdir. Yenə də Əmir Səfiyəddinin dilindən nəql olunur ki, bir dəfə Məğribi bir məclisə dəvət olunmuş, içəri daxil olarkən məclisdəkilər ehtiram əlaməti olaraq ayağa durmuş və ona təzim etmişlər. Lakin rəsmi din xadimlərindən biri cahillikdən yerindən qalxmamış, şairə etinasızlıq göstərmişdir. Məğribi ondan soruşmuşdur ki, nə üçün dərvişlərin və fəqirlərin ehtiramını saxlamır və ayağa qalxmırsan? O isə cavab vermişdir ki, qalxmıram. Məğribi də öz növbəsində demişdir ki, qalxma. Məclis qurtarandan sonra həmin bəxtidönmüş adam yerindən qalxa bilməmiş, onu bir kilimə büküb çaşbaş salaraq başqa bir mənzilə aparmışlar (1, c.1, 71). Ayrı-ayrı qaynaqlarda Məğribinin ölüm tarixi kimi müxtəlif illər göstərilir. Cami (158, 400), Qiyasəddin Xandəmir (5, 177), Qüdrətullah Qopaməvi (6, 616), Rzaqulu xan Hidayət (7,134; 8, 30), Seyyid Nurülhəsən (9, 99), Şəmsəddin Sami (10, c.4, 2858; 10, c.6, 4347) şairin ölüm tarixini h.809 / m.1406-cı il, Kəmaləddin Hüseyn (11, 92), Seyyid Raqim (12, 140) h.807 / m.1404-cü il, Məhəmmədəli Tərbiyət (13, 353) və Məhəmmədəli Müdərris (14, 353) h.808/ m.1405-ci il, h.809/m.1406, hətta h.819/m.1416-cı il kimi tarixləri göstərmişlər. Şairin ölüm tarixinin dəqiqləşdirilməsində Kərbəlayi Hüseynin əsərində verilən məlumat daha çox diqqətəlayiqdir. Müəllif bu tarixi həmin dövrün ictimai-siyasi hadisələri ilə əlaqələndirir. O göstərir ki, Miranşahın oğlu Mirzə Əbubəkr (öl. h.811/m.1409) Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusif (h.756-823/ m.1355-1420) tərəfindən məğlubiyyətə uğrayandan sonra yenidən qoşun toplayıb Təbrizə hücum etmişdir. Miranşah Qara Yusifi məğlub edəndən sonra Təbrizdə kütləvi qırğın törədəcəyini və şəhəri yerlə-yeksan edəcəyini söyləmişdi. Həmin dövrdə Təbrizdə taun xəstəliyi də yayılmışdı. Miranşahın bu niyyətindən təşvişə düşən Təbriz camaatı Məğribinin yanına tələsmiş və xalqın dərdini ona bildirmişlər. Şair onların iztirabını görərək təskinlik vermiş, səbrli olmağı və qəlblərini Haqqa bağlamağı tövsiyə etmişdir. Bir saat keçəndən sonra isə Məğribi onlara cavab verərək demişdir: «Mən Tanrı dərgahına üz tutdum, hadisəni danışdım. Bu bəlanın dəf olunması üçün qurbanlıq tələb etdilər. Mən özümü qurban etdim. Sabah mən bu dünyadan köçəcəyəm. Məni Surxabda Baba Məzidin qəbri yanında dəfn edərsiniz. Oradan qayıdarkən Miranşahın oğlu Mirzə Əbubəkrin qoşunlarının darmadağın edilərək pərən-pərən olduqlarının şahidi olarsınız» (1, c.1, 73). Əlbəttə, təbrizlilərin məhz Məğribiyə müraciət etmələri, onun bir övliya kimi nə qədər böyük kəramət və inam sahibi olduğunu göstərir. Həqiqətən də, hadisələr elə cərəyan edir ki, Əmir Qara Yusif, Əmir Bəstam Cagir və Azərbaycanın başqa igid sərdarları ilə birlikdə Miranşah və oğlu Əbubəkrin qoşunlarını döyüşdə məğlubiyyətə uğradırlar. Kərbəlayi Hüseynin yazdığına görə, həmin döyüş və Miranşahın öldürülməsi hicri 809/m.1407-cı ilin sonu, h.810/m.1408-ci ilin əvvəllərinə təsadüf edir. Tarixi mənbələrin göstərdiyinə görə Qara Yusiflə Miranşah arasındakı döyüş hicri 810-cu il zilqədə ayının 4-də Təbriz yaxınlığındakı Sərdrud çayı sahilində baş vermişdir ki, bu da miladi tarixlə 21 aprel 1408-ci ilə təsadüf edir (15, 134). Elə Məğribi də həmin ərəfədə vəfat etmişdir. Məğribinin müridlərindən olan Xacə Əbdürrəhim Xəlvəti (vəf.h.859/m.1454) şairin vəfat tarixini aşağıdakı maddeyi-tarixlə (xronoqramma) h.810/m.1408-ci il göstərmişdir: ﭽون مغربى از ﻤﺸﺭﻕ تن رفت به مغرب در جنت فردوس بديدم كه به سير است ﭙرسيد مش از عاقبت و سال وفاتش (1, c.1, 75) خندان و خرامان شد و ﮔفتا كه «خير» است (Məğribi can məşriqindən məğribə köçən kimi Cənnət bağında seyr etdiyini gördüm. Aqibətini və vəfat tarixini soruşdum, Güldü, sevindi, buyurdu ki, «xeyrdir»). Yuxarıdakı şeirin sonuncu misrasındakı «xeyr» sözü əbcəd hesabı ilə h.810 / m.1408-ci ilə bərabərdir. Beləliklə, Məğribinin vəfat tarixi hicri 810-cu ilin əvvəllərinə təsadüf olunur ki, bu da miladi tarixlə 1408-ci ilə bərabərdir. Qaynaqların əksəriyyəti Camiyə isnad edərək şairin 60 il ömür sürdüyünü göstərmişlər. Bu hesabla onun doğum tarixi h.750/m.1350-ci ilə təsadüf edir. Kərbəlayi Hüseyn Məğribi Təbrizi haqqında verdiyi son dərəcə qiymətli məlumatlarını şairin üç qəzəlindən (2 fars, 1 ərəb) nümunə gətirməklə tamamlayır (1, c.1, 75). Müəllifin əsərinin ayrı-ayrı səhifələrində başqa şeyxlər, sufilər və şəxsiyyətlər haqqında məlumat verilərkən Məğribi Təbrizi ilə bağlı maraqlı məqamlara rast gəlmək olur ki, bunların içərisində onun həyatı və şəxsiyyətini açıqlayan cəhətləri qeyd etmək yerinə düşər. Məsələn: Kərbəlayi Hüseyn Məğribinin müasirlərindən biri olan şeyxülislam Mövlana Kəmaləddin Əbdülqadir Naxçıvaninin (vəf.h.801/ m.1398) vəfatı haqqında bəhs edərkən göstərir ki, Məğribi ona ehtiram əlaməti olaraq yas məclisi qurmuş və ehsan vermişdir (1, c.1, 60). Məlum olduğu kimi Məğribi bir sufi şeyxi mərtəbəsinə yüksəlmiş və onun özünün də müridləri olmuşdur. Məğribinin müridlərindən biri onun ölümünün maddeyi-tarixini verən Xacə Əbdürrəhim Xəlvətidir. Maraqlıdır ki, Xəlvətinin atası Şəmsəddin Məhəmməd (vəf. h.812 / m.1409) də onun müridlərindən olmuşdur. Müəllif göstərir ki, Xəlvəti həm atasından, həm də Məğribidən faydalanmışdır (1, c.1, 83). Kərbəlayi Hüseynin sözü gedən təzkirəsində daha bir maraqlı məsələ diqqəti cəlb edir. Kərbəlayi Hüseyn göstərir ki, Əbdülhəy h.825/m.1421-ci ildə Qara Yusifin oğlu İskəndərin (öl. h.841 / m.1437) səltənətinin əvvəllərində vəfat etmiş və Məğribinin məzarının yanında dəfn olunmuşdur. Məğribi onu öz övladı adlandırırmış (1, c.1, 85). Əsərin başqa bir yerində isə Əmir Bədrəddin Laləvinin öz əli ilə yazılmış qeydlərdə ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin doğulduğu yerlərin adları qeyd olunmuşdur ki, burada Məğribinin Ənbənd kəndindən olduğu təsdiqlənir (1, c.1, 272). Əsərin bir yerində isə görkəmli Azərbaycan şairi Əssar Təbrizinin Şeyx Kamal Xocəndi və Mövlana Məhəmməd Məğribi ilə müasir və həmsöhbət olması göstərilmişdir (1, c.1, 361). Məğribi ilə əlaqədar daha bir şəxsiyyətin bu əsərdə xatırlanması diqqəti cəlb edir. Bu, Mövlana Əbu Məhəmməd Nurəddin Əbdürrəhim əl-Bəzzazinidir. Kərbəlayi Hüseyn göstərir ki, o, Ziyaəddin Bəzzazininin oğlu və Məğribinin müridi olmuşdur. Onun yazdığı bir qeyddə Məğribininin epitetləri belə sadalanır: Əbu Abdullah Məhəmməd ibn «əş-şeyxül-abidün-nasiküz-zahid» («mömin şeyx, dindar zahid») Şeyx İzzəddin ibn Adil ibn Yusif ət-Təbrizi müvəttənən, əl-Məğribi məzhəbən, əl-müştəhər bi Mövlana Məhəmməd Şirin. Həmin qeyddən bəlli olur ki, Məğribinin atası İzzəddin şeyx olmuş, «əş-şeyxül-abidün-nasiküz-zahid» adlandırılmışdır (1, c.1, 336). Bu məsələyə toxunan müasir İran alimi Əbdülhüseyn Zərrinkub Məğribinin atasının onun təlim-tərbiyəsində rolu olduğunu qeyd etmişdir (16, 151). Nurəddin Əbdürrəhim Məğribiyə qarşı son dərəcə səmimi olmuş və öz mürşidi Məğribiyə olan iradətini ifadə etmək üçün bir dəfə Təbrizdə yaşadığı Bəttalabad küçəsindən Məğribinin yaşadığı Ətku küçəsinədək mayallaq aşa-aşa getmişdir (1, c.1, 336). Bu qeyddə hətta şairin Təbrizdə yaşadığı küçənin də adı çəkilmişdir. Kərbəlayi Hüseyn «Rövzatül-cinan» əsərinin II cildində də Məğribi ilə bağlı bəzi məqamlara toxunur, onun müridlərindən Xacə Müin, Xacə Məşayix Bənisi və həmçinin Şeyx İsmayıl Sisinin də müridlərinin adlarını çəkmişdir (1, c.2, 48). Kərbəlayi Hüseynin sözü gedən əsərindən sonra yazılan mənbələrdə, demək olar ki, Məğribi haqqında olduqca qısa və əvvəlki mənbələri təkrar edən məlumatlar verilmişdir. ƏDƏBİYYAT:
Nəzakət Məmmədlİ (Əlyazmalar İnstitutu) Yüklə 4,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|