14– mavzu: kоrrеksiоn (mаxsus) pеdаgоgikа reja

Tadqiqotchilar  (G.B.Shoumarov,  K.S.Lebedinskaya)  PROqning  quyidagi  to‘rt 

variantini keltiradilar: 

1) konstitutsional kelib chiqish; 

2) somatogen kelib chiqish; 

3) psixogen kelib chiqish; 

4) serebral–organik kelib chiqish. 

Psixik rivojlanishi ortda qolgan maktabga borayotgan bolalar o‘ziga xos xususiyatlarga ega 

bo‘ladilar.  Ular  maktabda  o‘qishga  to‘la  tayyor  emaslar,  ularda  maktabda  o‘qish  uchun  zarur 

bo‘lgan  ko‘nikma  va  malakalar  shakllanmagan,  dastur  talablarini  o‘zlashtirish  uchun  layoqati 

yetarli  emas.  Ular  maxsus  yordamsiz  hisoblash,  o‘qish  va  yozishni,  shuningdek,  maktabdagi 

tartibni  o‘rgana  olmaydilar.  Faoliyatlarni  tashkil  etishda  qiyinchilikni  his  etadilar.  Ularda  ruhiy 

toliqish  kuzatilib,  tez  charchash,  ish  bajarish  qobiliyatining  pasayishi,  boshlagan  ishini 

bajarmaslik kabi holatlar kuzatiladi. Ko‘pincha boshlari og‘riydi. 

Psixik rivojlanishi ortda qolgan bolalarning xulqi ham o‘ziga xos. Maktabda ular o‘zlarini 

maktabgacha  yoshdagi  bolalar  kabi  tutishadi.  Ularda  o‘qishga  nisbatan  qiziqish  yo‘q  yoki  juda 

past bo‘liB, maktabga nisbatan ijobiy munosabat kuzatilmaydi. O‘yin ular uchun asosiy faoliyat 

bo‘lib qoladi. 

PROqli  bolalarni  ko‘pincha aqli  zaif deb  hisoblab  xato  qiladilar.  Ularni  o‘zaro farqlashda 

ayrim  omillar  qo‘l  keladi.  Chunonchi, PROq  bolalarda  oddiy  bilimlarni  o‘zlashtirish,  hisoblash 

ko‘nikmalarini  egallab  olishda  qiyinchilik  ko‘zga  tashlanishi  bilan  birga  she’r  yoki  ertaklarni 

eslab qolish qobiliyati va idrok etish faolligi ancha yuqori bo‘ladi. Bunday xususiyatlar aqli zaif 

bolalarda kuzatilmaydi.  

Ko‘pchilik hollarda PROq (ZPR) o‘quvchilar ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida 

o‘qitiladilar. Ular bilan individual korreksion ishlar olib borilmaydi, shu bois ular amalda o‘quv 

jarayonidan  chetda  qoladilar  va  predmetlarni  o‘zlashtira  olmaydigan  o‘quvchilar  qatoriga 

kiritiladilar. Ular maxsus tashkil etiluvchi korreksion-rivojlantiruvchi ta’limga muhtojlar. Ularga 

alohida e’tibor ko‘rsatish talab etiladi.  

Psixik  rivojlanishi  ortda  qolgan  bolalar  bilan  korreksion  ishlar  olib  borishning 

xususiyatlari.  O‘zbekistonda XX asrning 60-yillarida ilk bor psixik  rivojlanishdan  ortda qolgan 

bolalar bilan maxsus pedagogik ishlar amalga oshirilgan.  

Hozirgi  kunda  psixik  rivojlanishdan  ortda  qolgan  bolalar  uchun  maktab  internatlar  va 

maxsus  ta’lim  muassasalari  faoliyat  olib  bormoqda.  Shuningdek,  ular  ommaviy  umumiy  o‘rta 

---

ta’lim  maktablarida  tashkil  etilgan  korreksion-rivojlantiruvchi  sinflarda  ham  o‘qitishlari 

mumkin.  

Ta’lim jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 

1. Boshlang‘ich umumiy o‘rta ta’lim (ta’lim muddati – 4-5 yil). 

2. Asosiy umumiy o‘rta ta’lim (ta’lim muddati - 5 yil). 

Bolalarni  korreksion  muassasalarga  qabul  qilish  PTPKning  xulosasi  bo‘yicha  ota-onalari 

yoki  ularning  o‘rnini  bosuvchi  shaxslarning  roziligiga  ko‘ra  amalga  oshiriladi.  Sinf  12  nafar 

o‘quvchidan iborat bo‘ladi. Ular rivojlanishidagi nuqsonlarning bartaf etilishiga ko‘ra ommaviy 

umumiy o‘rta ta’lim muassasalariga o‘tkazilishlari mumkin. 

Ikkinchi  bosqichda  ta’lim  (V-IX  sinflar)  ayrim  o‘zgartirishlar  (muayyan  o‘quv  mavzulari 

yoki  ulardagi  materiallar  hajmini  qisqartirish)  bilan  ommaviy  umumiy  o‘rta  ta’lim 

maktablarining  dasturlari  asosida  amalga  oshiriladi.  Korreksion-rivojlantiruvchi  sinflarda, 

ta’limning 1-bosqich muddati zarur holatlarda 1 yoki hatto 2 yilga uzaytirilishi mumkin. 

Ular  bilan  ishlashda  asosiy  vazifa  -  bolalar  tomonidan  atrof-muhit  haqidagi  bilimlarni 

egallab  olinishiga  yordam  berish,  ularda  kuzatuvchanlik  va  amaliy  o‘quv  faoliyati  tajribasini 

hosil qilish, mustaqil ravishda, bilimlarni egallash va amaliyotda ulardan foydalanish malakasini 

shakllantirishdan iborat. 

Bunday  o‘quvchilar  individual  yondashishni  talab  etadilar.  Ularni  korreksion  o‘qitish 

davolash-sog‘lomlashtirish tadbirlari bilan birga amalga oshirilishi zarur. O‘quv materiali hamda 

ta’lim metodi PROq bolalarning rivojlanish darajalariga mos holda tanlanishi zarur. 

 

Aqli  zaiflikning  psixologik-pedagogik  xususiyatlari,  uning  paydo  bo‘lishi  sabablari.  Aqli 

zaiflikni  o‘rganish  bilan  bog‘liq  masalalar  korreksion  pedagogikada  (defektologiyada)  eng 

muhim masalalar qatoriga kiradi.  

Aqliy  rivojlanishi  buzilgan  bolalarni  o‘qitish,  tarbiyalash,  ijtimoiy  moslashtirish  va 

o‘rganish 

muammolari 

korreksion 

(maxsus) 

pedagogikaning 

muhim 

sohasi 

- 

oligofrenopedagogika tomonidan o‘rganiladi. “Oligofreniya” (yunoncha olygos – kam va phren - 

aql) termini XIX asrda mashhur nemis psixiatri Emil Krepelin tomonidan qo‘llanilgan.  

Oligofreniya  –  bu  natal  (tug‘ilish  payti)  yoki  postnatal  (hayotiy  rivojlanishning  erta 

bosqichi) davrlarda markaziy nerv tizimining zararlanishi natijasida yuzaga keladigan aqliy yoki 

psixik rivojlanmaslik. 

Oligofreniyaning  sabablari  bosh  miyani  buzilishiga  olib  keluvchi  ekzogen  (tashqi)  va 

endogen (ichki) omillar bo‘lishi mumkin. Ekzogen omillar sirasiga onaning homiladorlik davrida 

turli  infeksion  kasalliklar  bilan  kasallanishi  (virusli  kasalliklar,  qizilcha,  qizamiq,  kor,  Botkin 

kasalligi  va  boshqalar),  chaqaloqning  ona  organizmidagi  turli  parazitlar  bilan  zararlanishi 

(toksoplazmos) hamda turli tug‘ma shikastlar (asfiksiya) kiradi. Onaning yurak-qon tomir tizimi, 

buyrak, jigar kasalliklari bilan og‘rishi, homiladorlik davrida ruxsat etilmagan dori-darmonlarni 

qabul qilishi, homiladorlik davrida turli jismoniy va psixik jarohatlarni olishi, ayollarning zararli 

ishlab  chiqarishda  ishlashlari,  atrof-muhitning  yomon  sharoitlari,  chekish,  alkogolizm,  ota-

onalari  giyohvand  moddalarni  is’temol  qilishlari  ham  chaqaloq  bosh  miyasining  zararlanishiga 

sabab bo‘lishi mumkin.  

Aqli zaif shaxslar rivojlanish va nuqson darajasiga ko‘ra  turlicha bo‘ladi. Ularni quyidagi 

uch guruhga ajratish mumkin: 

Ona qorinidaligi miyasi shikastlangan bolalar. 

Tug‘ilishi paytida yoki tug‘ilgandan keyin uch yil davomida miyasi shikastlangan bolalar.  

Butunjahon  sog‘liqni  saqlash  tashkiloti  (VOZ)  1994  yilda  aqli  zaiflikning  quyidagi  to‘rt 

darajasini e’tirof etgan: sezilmas (kam), o‘rtacha, og‘ir va chuqur darajalar.