16- lekciya. Kóllerdiń geografiyalɪq hám gidrografiyalɪq ózgerisleri. Suw saqlaǵıshları hám kóldiń suw almasıwı

16- lekciya. Kóllerdiń geografiyalɪq hám gidrografiyalɪq ózgerisleri. Suw saqlaǵıshları hám kóldiń suw almasıwı
Reje:

1. 
   Suw bazalarınıń gidrologik rejimi
   
2. 
   Suw júzesi rejimi
   
3. 
   Suw balansı
   

Suw bazalarınıń gidrologik rejimi olardıń suw júzesi, suw teń salmaqlılıqı, temperaturası, gidrokimyoviy hám gidrofizik kórsetkishleriniń waqıt boyınsha ózgeriwinde sawlelenedi. Tómende olardıń hár biri ústinde toqtalıp ótemiz.
Suw júzesi rejimi. Suw bazalarınıń suw júzesi insan tárepinen (belgili maqsetlerdi gózlegen halda) basqarib turıladı jáne onıń waqıt boyınsha ózgeriwi tómendegi faktorlarǵa baylanıslı:
- suw bazası keseleriniń ólshemlerine hám formasına;
- dárya aǵımın tártipke salıw boyınsha qaysı túrge tiyisliligine;
- suw bazasınıń suwǵa tolıw hám suwdan bosanıw tezligine;
- suwǵarıwǵa hám basqa maqsetler ushın alınatuǵın suwdiń az yamasa kópligine;
- gidroelektr stanciyalardıń islew rejimine;
- bógettiń tómen bóleginde sanitariya jaǵdayın saqlaw ushın, keme qat-novi ushın zárúr bolǵan tereńlikke hám taǵı basqa.
Joqarıda sanap ótilgen faktorlarǵa baylanıslı halda suw bazalarında suw júzesiniń udayı tákirarlanatuǵın ózgeriwi túrlishe boladı.
Hár qanday suw bazasın proektlestiriwde hám olardan ámelde paydalanıwda bir qansha xarakterli suw ústi názerde tutıladı. Olar tómendegilerden ibarat :
1) norma daǵı suw júzesi;
2) paydasız kólemdiń suw júzesi. Salıstırǵanda iri bolǵan suw bazalarında belgili muǵdardaǵı suwdan ámelde paydalanıw múmkinshiligi bolmaydı. Bul suw muǵdarı paydasız suw kólemi dep ataladı ;
3) jumısshı suw ústi - norma daǵı suw júzesi menen paydasız kólemdiń suw júzesi aralıǵına tiyisli bolıp tabıladı;
4) eń joqarı proekt suw júzesi. Suw bazasında tóplanǵan suw sol júzege yetguncha onıń bógetine hesh qanday zıyan jetpeydi.
5) jol qoyılıwı yamasa eliriwi múmkin bolǵan ( tasqında ) suw júzesi. Bul suw júzesin uzaq saqlaw oǵada qáwipli bolıp, bógettiń bekkemligine ziyan jetkeredi.
Suw ústine baylanıslı halda suw bazalarınıń tolıq suw sıyımlılıqı paydalı hám joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, paydasız kólemlerden ibarat boladı. Paydasız kólemdiń suw júzesi hár eki bólekti bir-birinen ajıratıp turadı. Dáryalar aǵımın basqarıwda paydalı suw sıyımlılıqı tiykarǵı orın tutadı.
3. Suw balansı. Suw bazalarında suw kólemi mudam birdey muǵdarǵa iye bolmaydı. Ol túrli jollar ( suw bazalarında suw maydanınan bolatuǵın puwlanıw, suw bazası kesesi tubiga sorılıw ) menen azayıp tursa, bul azayıwdı suw bazasına qosılatuǵın suw ( suw baza -lariga dáryalardan kelip qosılatuǵın suw, jawınlar ) toltırıp turadı. Áne sol sarplanıwshı hám tolıqlawısh elementlerdi esapqa alıw menen suw bazalarınıń suw teń salmaqlılıqitenglamasi dúziledi. Sonday eken, usı teńlemelerde qatnasuvshı elementlerdi eki gruppaǵa ajıratıw múmkin:
1) tóyintiruvchi elementler toparı. Bul gruppaǵa tómendegiler kiredi:
a) suw bazası maydanına túsetuǵın jawınlar - X;
b) suw bazasına dáryalardan kelip qosılatuǵın suw - Uk;
v) suw bazasına qosılatuǵın jer astı suwi ( sizot suw)- Uer;
g) suw bazası maydanında suw puwining kondensatsiyalanishi- K.
2) sarplanıwshı elementler toparı, tómendegi qurawshılardan ibarat :
a) suw bazası daǵı suw maydanınan bolatuǵın puwlanıw - Z;
b) suw bazasınan oqib shıǵıp ketetuǵın suw - Úsh;
v) suw bazası kesesi tubiga shimiladigan suw - Ush;
g) suw bazasınan xalıq xojalıǵı maqsetlerinde paydalanıw ushın alınatuǵın suw - q.
Joqarıdagilarni bilgen halda belgili waqıt ( ay, jıl, kóp jıl ) ushın suw bazalarınıń suw balansı teńlemesin tómendegishe jazıw múmkin:
X + Uk + Uer + K = Z + Úsh + Ush + q  W,
teńleme degi W - úyrenilip atırǵan waqıt ( ay, jıl, kóp jıl ) dawamında suw bazası daǵı suw kóleminiń normaǵa salıstırǵanda ózgeriwin ańlatadı. Teńleme degi barlıq ańlatpalardı kólem birligi ( m3, km3) de ańlatpalaǵan maqul.
A. M. Nikitin suw bazaları ushın suw balansı teńlemesin tómendegi kóriniste usınıs etken:
Po+ Pb + Pkol + Pgr + O-( S + Z + I + F) + ( Av+Ap+Ag) =  N,
teńleme degi: Po - maydan ( dárya ) aǵımın ; Pb - janbawırlar aǵımın ; Pkol - kollektor - salma tarmaqları arqalı quyılatuǵın aǵımdı ; Pgr - grunt suwining suw bazası kesesi tubi hám jaǵalawlannan qosılatuǵın aǵımın ; O - suw bazası maydanına túsetuǵın atmosfera jawınların ; S - qurılıs bógetinen oqib ótetuǵın suwdı ; Z - kanallarǵa, nasos stanciyalarına suw alınıwın ; F - qıraqlar hám ózenlerge sorılıwdı ; I - suw maydanınan bolatuǵın puwlanıwdı ; Av - akkumlyatsiya ( suw bazası kosasida suw zashira- larining ózgeriwin ); Ap - dáryalardıń ózen hám qayırlarda suwdiń toplanıwın ( gidrometrik stvorlarning tómen bóleginde); Ag- suw bazaları kosasidagi grunt qatlamlarında suw toplanıwın ; N - aqaba suw sıyımlılıqı arttırıwın ańlatadı.
Tómendegi 10 - kestede mısal jol menende Shordara suw bazasınıń suw balansı keltirip ótemiz. Kesteden kórinip turıptı, olda, suw bazasına bolatuǵın tabıs hám shıǵın bólimleri muǵdarı mart ayınan iyul ayına shekem bolǵan dáwirde eń úlken boladı. Bunnan kelip shıǵıp aytsa boladıki, Shordara suw bazası báhár hám jaz aylarında suw menen toldırılıp, basqa aylarda xalıq xojalıǵı mápi ushın xızmet etedi.
4. Temperatura rejimi. Suw bazalarınıń temperatura rejimin eki bólekke bolıp, yaǵnıy suw maydanı hám tereńlik boyınsha úyreniw talay qolaylı esaplanadı. Daslep suw maydanı temperaturası ústinde toqtalıp ótemiz.
F. Forel klassifikaciyası boyınsha Orta Aziya suw bazaları temperaturasınıń ózgeriwine baylanıslı halda ólik túrdegi suw háwizleri toparına kiritiledi. Bunıń mánisin túsiniw ushın Ózbekstandaǵı ayırım suw bazaları temperatura rejiminiń jıl dawamında ózgeriwin analiz qilaylik.
Suw bazalarınıń suw maydanı temperaturası báhár aylarından baslap kóterile baradı. Suw maydanı temperaturasınıń jıllıq ózgeriwi suw bazasına kelip túsip atırǵan suwga hám de suw bazasınıń tólib barıw sharayatlarına baylanıslı. Ózbekstan suw bazalarınıń derlik hámmesinde suwdı toplaw aprel -iyul aylarına tuwrı keledi. Suw bazaları suw maydanı temperaturasınıń jıl ishinde ózgeriwin ańlatiwshı grafiktan kórinip turıptı, olda, barlıq suw bazaları maydanı temperaturası iyun -iyul aylarında eń úlken bahaǵa erisedi, avgust ayınan baslap taǵı suw maydanı temperaturası tómenlep baradı.
Suw bazalarınıń kópshiliginde jıl dawamında túrli qatlamlar daǵı suw massaları jaqsıaralashib turǵanlıǵı sebepli olardıń temperaturası suw bazası tubiga tárep júdá kem ózgeripboradi. Tek ǵana báhárning aqırı - jazdıń baslarında, yaǵnıy suw júzesi eń bálent bolǵanvaqtlardagina Ózbekstan tawlıq aymaqlarındaǵı derlik barlıq suw bazalarında temperaturaningchuqurlik boyınsha ózgeriwin baqlaw múmkin. Qıs aylarında bolsa tawlıq aymaqlardaǵı suvomborlari temperaturası tereńlik boyınsha artıp baradı, biraq bul artısh onsha úlken bolmaydı.
Ózbekstan suw bazalarında temperaturanıń tereńlik boyınsha bólistiriliwiniń jıllıqózgarishi ayriqsha bolıp, salıstırmalı tereńlikke, odan paydalanıw sharayatına, ashıqligigabog'liq. Kópshilik suw bazaları temperaturasınıń qáliplesiwinde suw teń salmaqlılıqınıń tabıs -shıǵın bólegi elementleri, anıqlaw etip aytqanda maydan ( dárya ) suwi tiykarǵı rol' oynaydı.
Dárya suwining aǵımı tásirinde hám usı waqıtta suw bazaları tolǵanda olardan suvmassalarida báhárgi-jazǵı suw jılıwı gúzetiledi. Vegetatsiya dáwirinde suw bazası daǵı suvhajmining azayıwı odaǵı temperatura bólistiriwine de, ıssılıq rezerviniń azayıwınaham tásir kórsetedi.
Suw bazasına quyilayotgan dárya suwi temperaturası suw bazaları suviga salıstırǵanda suwiq boladı. Usınıń sebepinen de suw bazasına dáryalardan kelip quyilgan suw onıń tubine tusedi. Sol sebepli de báhár - jaz aylarında suw bazaları túbindegi suw temperaturası suw jujesinen 8-10⁰ C gradusqa shekem parıq etedi. Gúz-qıs aylarında bolsa, kerisinshe, quyılatuǵın dáryalar suwı keskin azayadı. Nátiyjede suw bazası maydanınan tubine qarab suw temperaturası kóterilip baradı. Buǵan mısal etip Shorbog' suw bazasın kórsetip ótemiz. Shorbog' suw bazasına kelip quyılatuǵın dáryalar suwı suw bazasınıń tubine, 10 - 30 metrge shekem tómenge túsedi hám 5 - 6 metr qalıńlıqta suwıq suw massasın saqlap turadı. Noyabr aylarina kelip tereńlik boyınsha temperaturalar ayırmashılıǵı 4-5⁰ C, qıs aylarında bolsa 1-2⁰ C átirapında bóladi. Shorbog' suw bazasında ulıwma suw massasınıń ortasha temperaturası 1,5⁰ C dan tuspeydi.