2-Mavzu: O'zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari (2 soat) Reja
Buyuk ipak yo'li – muloqot va hamkorlik yo'li
Yüklə 298,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
5. Buyuk ipak yo'li – muloqot va hamkorlik yo'li Eng qadimgi yo'llar. O'tgan mavzularda ta'kidlaganidek bronza, davriga kelib O'rta Osiyodagi tarixiy-madaniy taraqqiyotni tezlashtirgan bir qancha jarayonlar bo'lib o'tdi. Bronzaning kashf etilishi va jadallik bilan xo'jalik hayotiga kirib kelishi, o'troq dehqonchilik xo'jaliklarining rivojlanishi natijasida yangi yerlarning o'zlashtirilishi, qishloqlarning rivojlanib ilk shaharlarga aylanishi, boshqaruv tizimining yanada murakkablashuvi, qadimgi yo'llarning shakllanishi va nihoyat, dastlabki ulov va transport vositalarining paydo bo'lishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun ulkan ahamiyatga ega bo'ldi. Aynan bronza davridan boshlab O'rta Osiyoni Qadimgi Sharq dunyosi bilan bog'laydigan aloqa, savdo-tranzit yo'llari tizimining paydo bo'lishi va shakllanishi mintaqaning xalqaro aloqalar tizimiga qo'shilishiga asos bo'ldi.Ta'kidlash lozimki, bronza davrida O'rta Osiyoni Qadimgi Sharqning sivilizatsiya markazlari bilan bog'laydigan dastlabki savdo-tranzit yo'llarining paydo bo'lishida iqtisodiy omillar muhim ahamiyat kasb etgan. Masalan, Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi o'chog'lariga O'rta Osiyoning janubiy hududlaridan, avvalo, So'g'diyona va Baqtriyadan olib ketiladigan metall va nometall mahsulotlar, qimmatbaho toshlar va nodir minerallarga talab katta bo'lgan. Bunday mahsulotlar ichida Qadimgi Sharqda yuksak qadrlangan Badaxshon lojuvardi ayniqsa katta ahamiyatga ega edi.Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, qadimgi savdo-tranzit yo'llari bronza davridayoq paydo bo'ladi. Ko'pchilik tadqiqotchilar bu yo'lni "Lojuvard yo'li" deb ataydilar. Bu yo'l tog'li Badaxshondan boshlanib Mesopotamiya, Misr, Hindiston hududigacha yetib borgan edi. Bu davrdagi O'rta Osiyoning savdo yo'llaridan biri Baqtriya va Marg'iyonani Qadimgi Xorazm, So'g'diyona, Markaziy Qozog'iston va Ural bilan bog'lagan.Mil. avv. III ming yillikda Mesopotamiyada Badaxshon lojuvardi mashhur bo'lgan. Shumer va Akkaddagi tarixiy-arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan lojuvarddan yasalgan turli buyumlar shundan dalolat beradi. Undan tashqari Mesopotamiyaning Uruk, Ur, Kish, Lagash shaharlaridan Badaxshon lojuvardidan yasalgan turli buyumlar topilgan. Shumer sopol bitiklarida ham uzoq tog'li o'lkadan oltin, kumush va lojuvard olib kelingani haqida ma'lumot saqlangan. Demakki, bronza davridagi yana bir yo'l Badaxshondan janubi-sharqqa tomon Afg'oniston orqali O'rta Osiyoning qadimgi xalqlarini Mesopotamiyaning shahar-davlatlari bilan bog'lagan."Lojuvard yo'li"ning yana bir yo'nalishi mil.avv. II ming yillikda Amudaryoning yuqori oqimidan Eron hududi orqali Kichik Osiyoga ham kirib borgan. Kichik Osiyodagi mashhur Troya shahri xarobalaridan Badaxshon lojuvardidan tayyorlangan buyumlarning topilishi shundan dalolat beradi. Bronza davrining yana bir yo'li O'rta Osiyoning janubidagi Baqtriya va Marg'iyonani Hindistondagi Xarappa va Mohinjo- Daro, Erondagi Shahri So'xta, Afg'onistondagi Mundigak kabi madaniyat markazlari bilan bog'lagan. Tadqiqotchilarning fikricha, Badaxshondagi lojuvard konlaridan boshlangan bu yo'l, Amudaryoning chap qirg'og'ida, Ko'kcha daryosining Amudaryoga quyilish joyidan shimolroqda joylashgan Sho'rto'qay makoni orqali o'tgan va bu yerdan bir necha tarmoqlarga bo'lingan. Mil.avv. II ming yillikka kelib Farg'ona va Shosh hududlari ham Qadimgi Sharq bilan aloqalar o'rnatadi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko'ra, bu davrda Mesopotamiya shaharlaridan chiqqan savdo yo'llari Eron va Janubiy Turkmaniston orqali Baqtriya va So'g'diyonadan o'tib Farg'onaga kelgan. Bu yo'lning bir tarmog'i Farg'onadan g'arbga Qozog'iston cho'llari orqali Ural va Volga bo'yiga ketgan. Yana bir tarmog'i esa, Farg'onadan sharqqa, Dovon orqali Sintszyan, Shimoliy Xitoyga ketgan. Bu o'rinda aytib o'tish joizki, bizga ma'lum bo'lgan ma'lumotlar mil.avv. II ming yillik ohirlariga kelib O'rta Osiyo va Xitoy o'rtasida qizg'in aloqalar yo'lga qo'yila boshlanganidan dalolat beradi. Xususan, xitoylik arxeologlar Tyanshanning janubiy yonbag'irlaridagi so'nggi bronza-ilk temir davriga oid Ukunbaka (Sin`baka) makonidan O'rta Osiyodan keltirilgan temir o'roq va dastali bronza oyna kabi buyumlarni topganligi xam mintaqaning Sharqiy Turkiston bilan aloqalarining qadimiyligini asoslab berdi. Qadimgi xitoylik dehqonlarning bu makonidan naqshi va shakliga ko'ra Chust va Burgulik madaniyatlari sopol idishlariga o'xshash idishlarning topilishi esa O'rta Osiyo va Xitoyning qadimgi aloqalaridan va bu aloqalarda qadimgi Choch vohasi va Farg'ona vodiysining tutgan o'rnidan dalolat beradi.O'quvchilar e'tibor berishlari lozimki, O'rta Osiyoning Qadimgi sharq sivilizatsiyasi markazlari bilan olib borgan aloqalarida nafaqat qimmatbaho toshlar, birinchi galda lojuvard katta o'rin tutgan, balki, bu aloqalar bronza davridan boshlaboq iqtisodiy-madaniy xayotning barcha sohalarini qamrab olgan edi. Mil. avv. III-II ming yilliklarga kelib O'rta Osiyoning Xitoy, Hindiston, Eron, Mesopotamiya, Misr kabi hududlar va o'lkalar bilan turli-tuman aloqalari yanada faollashadi. Buni ko'pgina hududlardagi ibodatxonalar, shaharsozlik madaniyati, sopol idishlar va buyumlar, terrakota haykalchalaridagi o'xshashliklar misolida ham kuzatishimiz mumkin.Hindistonning O'rta Osiyo bilan aloqalaridagi yana bir muhim yo'nalish yo'li Shimoliy Afg'oniston va Surxon vohasidagi bronza davri makonlaridan - Dashli, Sopolli, Jarqo'ton kabilar orqali o'tib mintaqaning ichki hududlariga olib kelgan. Tadqiqotlarga ko'ra, bu yo'nalishdagi aloqa yo'li bo'ylab mil.avv. II ming yillikda olib borilgan iqtisodiy-madaniy aloqalarni Sopollitepa qishlog'idan topilgan tosh va metalldan yasalgan burgut tasvirli muhrlar hamda Jarqo'ton ko'hna shahridagi moddiy madaniyat buyumlari ham tasdiqlaydi.Ta'kidlash lozimki, Zarafshonning yuqori oqimidagi Sarazm madaniyatiga oid turli topilmalar ichida Hind okeanida uchraydigan chig'anokdan yasalgan taqinchok va munchoqlar, shimoli-g'arbiy Hindistondagi qadimgi sopol buyumlarga o'xshash kulolchilik mahsulotlari uchraydi. V.M.Massonning fikricha, bu topilmalar Sarazm makoni shakllanishida Hind daryosi vodiysidan ko'chib kelgan aholi ham sezilarli o'rin tutganligini, xususan bu manzilgoh xarappaliklarning O'rta Osiyo tog'larida mavjud bo'lgan polimetall rudalarni o'zlashtirishga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishda katta ahamiyatga ega bo'lganligini ko'rsatadi. Uzoq yillar mobaynida O'rta Osiyoning qadimgi yo'llari masalalari bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borgan O'.Mavlonovning tadqiqotlari xulosalariga ko'ra, eneolit va bronza davrida O'rta Osiyoda ichki va tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalarga xizmat qilgan yo'llar tizimi shakllanadi. Mintaqadagi asosiy aloqa yo'llari asosan tog' dovonlari, daryo vodiylari, dasht va cho'llar orqali o'tgan yo'llardan keng foydalanish boshlanadi. Buning natijasida qadimgi ajdodlarimizning mintaqa tabiati va geografik holati xamda joylashuvi xaqidagi, shu bilan birgalikda, qo'shni o'lkalar to'g'risidagi tasavvurlari ham kengayib bordi. Bu amaliy bilimlar o'z navbatida mahalliy, mintaqaviy va transmintaqaviy aloqa yo'llari hakllanishiga asos bo'ldi.Eng qadimgi yo'llarning birinchi guruhiga mahalliy ahamiyatga ega bo'lgan yo'llar kirgan bo'lib, ular avvalo, o'troq dehqonchilik markazlarini dehqonchilik qilinadigan yer maydonlari, ov qilinadigan hududlar, xom ashyo zahiralari mavjud bo'lgan joylar, suv manbalari va boshqalar bilan bog'lashga; yagona madaniyatga mansub makonlarning o'zaro aloqalarini ta'minlashga; chorvador qabilalar xo'jaligida muhim o'rin egallagan qishloq-yaylov-qishloq yo'nalishdagi harakatni boshqarishga hizmat qilgan.Mintaqaviy ahamiyatga ega bo'lgan ikkinchi guruh yo'llari avvalo, O'rta Osiyodagi eneolit va bronza davriga mansub turli madaniyatlarning o'zaro aloqalarini ta'minlashga xizmat qilgan. Mintaqaning ichki iqtisodiy-madaniy taraqqiyotida muhim o'rin tutgan ko'p tarmoqli bu yo'llar yo'nalishlari O'rta Osiyo o'troq vohalari o'zlashtirilishiga mos ravishda kengayib borgan. Mintaqaviy aloqa yo'llari bo'ylarida mahalliy qabilalar va xalqlar nazoratida bo'lgan turli inshootlar va tegishli infratuzilmalar shakllanib, ilk ulov va transport vositalaridan foydalanishga o'tiladi.Eng qadimgi yo'llarning uchinchi guruhi transmintaqaviy ahamiyatga ega bo'lgan yo'llardir. O'rta Osiyoning turli hududlarida metall va nometall qazilma boyliklari hamda boshqa xom ashyo zahiralarining mavjudligi va Qadimgi Sharq mamlakatlarida ularga bo'lgan katta talab, ya'ni, iqtisodiy omillar mintaqada tranzit ahamiyatga ega bo'lgan yo'llar yo'nalishlarining paydo bo'lishiga olib kelgan edi. O'rta Osiyoni Hindiston, Eron va Mesopotamiya orqali Old Osiyo, Misr, Sharqiy Turkiston va Xitoy hamda mintaqa shimolidagi dashtlar orqali Sibir va Uralorti hududlari bilan bog'lovchi tranzit yo'llar - aloqa yo'llari tizimining eng muhim qismi bo'lib, bu yo'llar orqali olib borilgan iqtisodiy- madaniy aloqalar O'rta Osiyoda sivilizatsiya markazlarining paydo bo'lishi, avvalo, ilk shahar madaniyatining shakllanishi, keyinchalik, davlatchilik jarayonlari taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan edi.Mil.avv. I ming yillikning boshlariga kelib O'rta Osiyoning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-madaniy hayotida bo'lib o'tgan yangiliklar va o'zgarishlar qadimgi savdo-tranzit yo'llari tarmoqlarining kengayishi va aloqa yo'llarining angi yo'nalishlari paydo bo'lishi uchun ham katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bu davrdagi tor doiradagi hududlarni bog'lovchi ichki aloqa yo'llaridan tashqari Dasht yo'li, "Oltin yo'li", "Shoh yuli" kabilar mintaqadagi iqtisodiy va madaniy hayot taraqqiyotini ta'minlagan edi.Ilk temir davri ichki aloqa yo'llari yo'nalishlarini aniqlashtirishda mintaqadagi bu davr makonlari joylashuvi katta ahqamiyatga egadir. Arxeologik tadqiqotlar va yozma manbalar ma'lumotlari natijalariga ko'ra, mil.avv. I ming yillikning birinchi yarmida O'rta Osiyoning janubiy va shimoli-sharqiy hududlari bir necha yo'nalishdagi aloqa yo'llari tizimi bilan o'zaro bog'langan edi. Ular orasida Parfiyadagi Ulug'depa, Ulkandepa va boshqalarni, Janubiy Turkmanistondagi Saraxs vohasidan Marg'iyona orqali Qadimgi Xorazm, So'g'diyona va Baqtriyaga eltuvchi yo'llar katta ahamiyatga ega.A.Sagdullaev va E.Rtveladzelarning fikricha, O'rta Osiyoning ilk temir davri savdo-tranzit yo'llari tizimida Marg'iyonani Qadimgi Baqtriya hududi bilan bog'lovchi yo'llar ham katta ahamiyatga ega edi. Surxon vohasi va Janubiy Tojikiston hududlarida (Shimoliy Baqtriya) bu davrdagi aholi punktlari, asosan, daryolar va ularning irmoqlaridagi bir qancha dehqonchilik vohalari bo'ylab joylashgan bo'lib, har bir dehqonchilik vohasi yirik shahar tipidagi makon atrofida joylashgan mustahkamlangan qo'rgonlar va qal'alarga ega edi. Marg'iyonani Shimoliy Baqtriya bilan bog'lagan aloqa yo'li Janubiy Baqtriya orqali (Shimoliy Afg'oniston) o'tgan. Bu hududlardagi ilk temir davriga oid Tillatepa, Maymana, Davlatobod, Shibirg'on va Oqcha makonlari mazkur aloqa yo'lining muhim oraliq punktlari hisoblangan. Shimoliy Afg'onistondan yo'l Amudaryodagi Cho'chqaguzar va Sho'rob kechuvlari orqali Surxon vohasi va Janubiy Tojikistonga o'tgan. Bu davrda Baqtriya va Marg'iyonadan, Xorazmdan kelgan yo'llar Samarqand orqali Farg'ona, qadimgi Choch vohasiga va mintaqa shimolidagi dasht hududlarga qarab ketgan. Qadimgi Baqtriya va Xorazm Amudaryoning chap qirg'og'i bo'ylab o'tuvchi aloqa yo'li orqali bog'langan. Shuningdek, bu hududlarning o'zaro aloqalari Amudaryo suv yo'li orqali ham olib borilgan. Sug'diyona va Xorazm vohasini bog'laydigan yo'llar bir nechta yo'nalishda bo'lgan. Asosiy yo'nalish Zarafshon daryosi bo'ylab joylashgan makonlar orqali Amudaryoga olib chiqqan.Ilk temir davri O'rta Osiyoning tashqi aloqalarida ham muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Bu holat avvalo, tashqi aloqalardagi iqtisodiy omillar bilan bir qatorda siyosiy manfaatdorlik bilan bog'liq edi. Chunki bu davrda qadimgi shaharlar rivojlanib, ilk davlatchilik shakllanayotgan davr edi. Bu davrdagi Dasht yo'li haqida gapiradigan bo'lsak, bu davrda O'rta Osiyo hududlari orqali o'tgan savdo-tranzit yo'llari ichida Oltoydan boshlanib Eron, Mesopotamiya, Arabiston va Shimoliy Afrikaga hamda Volga va Ural daryolari oralig'idagi dashtlardan Hindistonga olib boruvchi yo'llar muhim ahamiyatga ega edi. Qopa dengizning shimolidagi dashtlardan Oltoyga qadar cho'zilgan bu yo'l tarixiy adabiyotlarda "Dasht yo'li" deb ataladi. Bu yo'l Qora dengiz shimolidagi savdo shaharlaridan boshlanib, Don daryosining quyi oqimidan Tanais shahri, Quyi Volgabo'yi, Orolbo'yi, Janubiy Qozog'iston orqali Yuqori Irtish va Zaysan ko'li hududiga, Oltoy va Sharqiy Turkistonta olib chiqqan.Qadimgi Sharq davlatlarida qimmatbaho va nodir metallar hisoblangan oltin va kumushga bo'lgan talab Ahamoniylar davridan oldinroq, ilmiy adabiyotlarda "Oltin yo'li" deb om olgan mintaqalararo aloqa yo'li paydo bo'lishiga sabab bo'lgan edi. Tog'li Oltoydagi oltin konlaridan boshlanib O'rta Osiyo orqali Hindiston va Eronga boruvchi bu yo'l qadimgi davrning katta siyosiy va strategik ahamiyatga ega bo'lgan yo'llaridan hisoblangan. Bu davrda mintaqamiz hududlarida siyosiy birlashmalar, tarixiy- madaniy viloyatlar, ilk davlat uyushmalari shakllanib, qadimgi shaharlar rivojlanayotgan davr ekanligini hisobga olsak, bu yo'lning davlatchilik taraqqiyotidagi ahamiyati juda katta bo'lganligi kuzatiladi. A.Sagdullaevning tadqiqotlariga ko'ra, ilk temir davrida O'rta Osiyoning Hindiston bilan aloqalari davom etgan bo'lib, bu aloqalar olib borilgan yo'llar yo'nalishlarida birmuncha o'zgarishlar ro'y beradi. Bu davrda Hind daryosi vodiysini Hindiqush tog' dovonlari orqali Amudaryoning yuqori oqimi bilan bog'lovchi yo'l Xonoboddaryo va Qunduz yoki Daryoi Bangi-Panj daryolari vodiylari bo'ylab o'tgan. Bu oraliqda Kalafagan, Ko'kcha, Oyxonim, Rustak, Yangi qal'a kabi ilk temir davriga oid makonlarning topilishi bu aloqa yo'li yo'nalishlarini aniqlashda uhim ahamiyatga ega bo'ldi.Mil.avv. I ming yillikning birinchi yarmiga kelib Gretsiya va Misrdan O'rta Osiyo va Hindistonga qadar ulkan hududlarda tashkil topgan Ahamoniylar davlati ko'pgina davlatlar, xalqlar va elatlarning turli tomonlama aloqalarida muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Doro I hukmronligi davrida "Shoh yo'li" nomini olgan savdo- tranzit yo'li o'z faoliyatini boshlagan edi.Ahamoniylar davlati tarkibiga kirgan O'rta Osiyo qadimgi tarixiy-madaniy viloyatlaridagi shahar va qishloqlardan Persepol, Suza va imperiyaning boshqa shaharlariga eltuvchi savdo-llari mil.avv. VI-IV asrlarda mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo'lgan edi. Xullas, mil.avv. I ming yillikning o'rtalaridan boshlab mavjud "Dasht yo'li", "Oltin yo'li", "Shoh yo'li" kabilardan nafaqat, turli qabilalar va xalqlarning bir hududdan boshqa hududga ko'chishida, turli hududlarda yashovchi qabilalarning o'zaro madaniy va iqtisodiy aloqalarida, balki harbiy-siyosiy maqsadlarda ham izchil foydalanilgan. Bu holat avval Ahamoniylar, so'ngra esa Aleksandr Makedonskiy yurishlari yo'nalishlarida yaqqol kuzatiladi. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, eng qadimgi davrlarda savd karvonlari ming-minglab kilometrga cho'zilgan yo'llar orqali ko'zlagan manziliga o'sha davr nuqtai nazaridan yetib borgani shubhali bo'lsa-da, mahsulot ayirboshlash qabiladan qabilaga, tumandan tumanga, viloyatdan viloyatga, vohadan vohaga o'tib keng hududlarni qamrab olganligi bugungi kunda ilmiy jihatdan asoslangan. Ushbu hududlar tizimida O'rta Osiyo hududida yashagan qadimgi qabilalar ham mavjud bo'lib, ularning say'i- harakatlari va faoliyatlari natijasi o'laroq, mintaqada ilk shahar madaniyati shakllanib, dastlabki davlat uyushmalariga asos solindi. Bu jarayonda qadimgi savdo-tranzit va madaniy aloqalar yo'llarining ahamiyati beqiyosdir.Nafaqat o'zbek xalqi, balki dunyodagi ko'pgina xalqlar davlatchiligi tarixida, rivojlanish bosqichlarida Buyuk ipak yo'lining ahamiyati katta bo'lgan edi. Tadqiqotchilarning fikrlariga araganda, mil.avv. III asrning oxiri - II asrning o'rtalaridan boshlab, Xitoy sayyoxi va diplomati Chjan Szyan xitoyliklar uchun ilk marta G'arbiy o'lka - O'rta Osiyo viloyatlariga yo'l ochgan davrdan boshlab Buyuk Ipak yuli shakllanadi. "Buyuk ipak yuli" degan nom o'sha davrlarda Fapb davlatlari uchun juda qimmatbaho hisoblangan ipak mahsulotlari bilan bog'liqdir. Ammo, bu degani bu yo'ldan faqat ipak mahsulotlari olib o'tilgan, degan ma'noni bermaydi. Tadqiqortchilar ipak qurtidan ipak olish sirlarini xitoyliklar bundan besh ming yil ilgari o'zlashtirgan deb hisoblaydilar. Ayrim tadqiqotchilar ipakchilikning vatani Hindistonning tog'li tumanlari, G'arbiy Himolay va hatto, Eron deb hisoblasalarda, ipakning vatani Shimoliy Xitoy, aniqrogi, Shandun viloyati ekanligi aksariyat olimlar va xitoyshunoslar tomonidan e'tirof etilgan. Xitoy elchisi va diplomati tomonidan ochilgan bu yo'l aslida ikkita buyuk yo'lni birlashtirgan yo'l edi. Ulardan biri - G'arbdan, O'rta Yer dengizi hududlaridan O'rta Osiyoga kelgan bo'lib, Aleksandr Makedonskiy va Salavkiylar sarkardasi Demodam yurishlari davrida Yaksart - Sirdaryogacha cho'zilgan. Ikkinchisi esa, Sharqdan, Xan imperiyasidan O'rta Osiyoga yo'nalgan bo'lib, Chjan Szyan bu yo'l bo'ylab shimoldan Davan, Qang', Sug'd, Baqtriya orqali janubga chiqqan edi. Ikkita buyuk sivilizatsiya - G'arb va Sharq, sivilizatsiyalarini birlashtirishda bu yo'llar ustida joylashgan O'rta Osiyo xalqlari faoliyati katta ahamiyatga ega bo'ldi. Yüklə 298,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|