250 yaşlı İnsan Böyük Rəhbərin on dörd məsumun siyasi həyat və mübarizələrinə dair çıxışlarından seçmələr

Şiə fiqhinə uyğun din hökmlərinin təbliği

Bu da İmam Sadiqin (ə) həyatında görünən aydın bir işdir. Bunu digər imamlardan daha fərqli, daha açıq və düzgün formada görmək olar. Belə ki, Şiə fiqhi Cəfəri fiqhi adlandırılmışdır. İmamın siyasi fəaliyyətini görməzdən gələnlərin hamısı İmam Sadiqin (ə) öz dövrünün ən böyük elm və fiqh mərkəzinə, yaxud belə mərkəzlərdən birinə malik olmasında yekdildirlər. Bu arada imamın həyatının əksər tədqiqatçılarına gizli qalan nüans onun siyasi və etirazçı mənasıdır. Biz indi bu haqda danışacağıq.

Öncə bilmək lazımdır ki, İslamda xilafət institutu bu baxımdan bütün üsul-idarələrdən fərqlənir, yalnız siyasi bir təşkilat yox, siyasi-dini rəhbərlikdir. İslam hakiminə xəlifə titulunun verilməsi onun yalnız siyasi rəhbər yox, həm də Peyğəmbər canişini olmasını göstərir. Peyğəmbər isə bir dinin banisi, əxlaq müəllimi və təbii ki, eyni zamanda siyasi hakim və rəhbərdir. Deməli, İslamda xəlifə siyasətdən əlavə, həm də xalqın dini işlərini idarə edir və dini rəhbər sayılır.

Bu qəti məsələ ilk İslam xəlifələrindən sonra hakimiyyətə gələn, dini məlumatları çox zəif olan, bəzən isə ümumiyyətlə olmayan hakimlərin bu boşluğu özlərinə bağlı dini şəxsiyyətlər vasitəsi ilə doldurmaq, öz saraylarına muzdur fəqih, təfsirçi və hədisşünaslar gətirməklə din və siyasəti yenidən sintezləmə cəhdlərinə səbəb oldu.

Hökumətdə şəriətə bağlı qüvvələrin çalışmasının başqa bir faydası bu idi ki, onlar zalım hakimin istəyinə və fərmanına uyğun olaraq din hökmlərini asanlıqla dəyişdirə, Allah hökmünü adi və avam insanlar tərəfindən ayırd edilməyən ictihad pərdəsi altında padşahların xeyrinə təhrif edə bilirdilər.

Ötən əsrlərin tədqiqatçı və tarixçiləri əksərən siyasi iradənin göründüyü saxta hədis və təfsirlərə dair dəhşətli nümunələr qeyd etmişlər. Hicrətin birinci əsrinin sonlarına qədər daha çox hədis və rəvayət formasında görülən bu iş yavaş-yavaş fətva formasına da düşmüşdü. Bəni-Üməyyə hakimiyyətinin sonlarında, Bəni-Abbas hakimiyyətinin əvəllərində Qiyas və İstehsan kimi bidətçi üsullardan istifadə edib İslam hökmlərini əksərən hakim qüvvələrin istəyinə uyğunlaşdıran çoxlu fəqihlər olmuşdur. Bu iş eynilə Quran təfsirində də həyata keçirdi. Təfsirçinin Quranı şəxsi fikrinə uyğun təfsir etməsi Allahın hökmünü asanlıqla dəyişib xalqı təfsirçinin, daha doğrusu, əksərən hakim qüvvələrin fikrinə inandıra bilirdi.

Beləliklə qədim İslam dövrlərindən fiqh, hədis və təfsir sahələri iki ümumi cinaha bölündü: biri qəsbkar hakimlərə bağlı olan, əksər hallarda həqiqəti hökumətlərə qurban verən və dəyərsiz sərvət qarşılığında Allahın hökmünü təhrif edən, digəri isə heç bir məsləhəti düzgün ilahi hökmlərdən önə keçirməyən, buna görə də hər bir addımda hökumətlə və onun muzdur fəqihləri ilə üz-üzə gələn ortodoks və düzgün cinah. İkinci cinah o zamandan əksər hallarda məxfi və qeyri-rəsmi fəaliyyət göstərirdi.

Deyilənlərə əsasən, aydın şəkildə başa düşmək olar ki, Cəfəri fiqhi İmam Sadiq (ə) dövrünün rəsmi fəqihlərinin fiqhi qarşısında yalnız bir fikir ayrılığı deyildi, eyni zamanda iki etirazçı məzmunu da ehtiva edirdi. Bunların birincisi və daha mühümü hakim qüvvələrin dini məlumatsızlığının, xalqın düşüncə idarəsinə acizliyinin - yəni əslində xilafət məqamı üçün səlahiyyətsizliyinin isbatı, digəri isə rəsmi fəqihlərin öz xeyirlərini güdmələrindən, hakim qüvvələrin istək və əmrlərinə tabe olmalarından doğan təhrif nümunələrini bəlli etmək idi. İmam Sadiq (ə) hakimiyyətə bağlı alimlərdən fərqli şəkildə elm mərkəzi yaratmaqla, fiqh, İslam təlimləri və Quran təfsiri dərsləri deməklə faktiki olaraq rejimə qarşı çıxırdı. O həzrət bununla xəlifələrin hakimiyyətinin mühüm bir təməli sayılan bütün rəsmi din və fiqh təşkilatının yanlışlığını üzə çıxarır, hökumətin dini legitimliyini sarsıdırdı.

Bəni-Üməyyə hakimiyyətinin İmam Sadiqin (ə) elm və fiqh fəaliyyətinin etirazçı cəhətinə nə qədər diqqət yetirməsinə dair aydın və qəti sənəd yoxdur. Lakin böyük ehtimal budur ki, Bəni-Abbas, xüsusən də güclü istedadı, bacarığı, həm də xilafətdən qabaqkı bütün ömrünü Əməvilər əleyhinə mübarizədə keçirdiyinə görə Əli (ə) övladlarının mübarizə taktikalarından dəqiq məlumatı olan Mənsurun dövründə xilafətin bu dolayı mübarizənin rolundan xəbərdar olduğunu söyləmək olar.

Mənsurun İmam Sadiqin (ə) elmi fəaliyyətlərinə qarşı sonsuz təzyiq və təhdidləri bu məlumatdan irəli gəlmişdir. Hicazın və İraqın məşhur fəqihlərini öz hakimiyyətinin paytaxtına toplamaqda çox israrlı olması da həmin ehtiyacdan irəli gəlmişdir. İslama görə elmdən uzaq bir şəxsin xəlifə və hakim olmağa haqqı yoxdur. İmam Sadiqin (ə) öz tərəfdarları və yaxınları ilə müzakirə və dərslərində bu amildən istifadə etməsi aydın görünür. Yəni imam özünün fiqh və Quran dərslərində olan etirazçı məzmunu açıq şəkildə də söyləmişdir.

O həzrətdən nəql olunan bir hədisdə buyurur ki, biz Allah tərəfindən itaəti vacib buyurulanlarıq; halbuki siz elə adamlara itaət göstərirsiniz ki, insanlar onların cahilliyinə görə Allah yanında üzürlü olmayacaqlar.¹ Yəni yanlış rəhbərlərin cəhaləti səbəbindən yoldan çıxanlar, Allah yolundan yayınanlar Allah yanında belə bir bəhanə gətirə bilməzlər ki, biz öz seçimimizlə yanlış yolu getməmişik, rəhbərlərimiz bizi bu yola sövq etmişlər. Belə rəhbərlərə itaət etməyin özü düzgün olmadığına görə sonrakı yanlış işlərin gühanını da götürə bilməz.

İnqilabi İslam cəmiyyətində siyasi və inqilabi rəhbərliyin zəruri olaraq dini-ideoloji rəhbərliklə eyniliyi İmam Sadiqdən (ə) öncəki və sonrakı imamların təlimlərində də açıqca görünür. İmam Əli ibn Musa Rza (ə) babası İmam Məhəmməd Baqirdən (ə) nəql etdiyi rəvayətdə imamlarda olan silahı keçmiş Bəni-İsrail tayfaları arasında olan tabuta bənzədir: "Bizim silahımız Bəni-İsrailin tabutu kimidir. Tabut kimdə olsaydı, nübüvvət – bir rəvayətdə isə hökumət – ona məxsus idi. Bizdə də silah kimdə olsa, rəhbər və başçı odur". Bu sözün çox dərin məfhumuna və simvolik formasına diqqət yetirin. Rəvayətçi soruşur ki, silahın elmsiz bir şəxsdə olması mümkündürmü? İmam cavab verir ki, xeyr.¹ Yəni müsəlman ümmətin inqilabi və siyasi rəhbərliyi silaha və elmə sahib olana məxsusdur.

Deməli, imam bir tərəfdən imamətin şərtini din elmi və Quranın düzgün dərki bilir və digər tərəfdən elm mərkəzi yaratmaqla, din elminə maraq göstərən çoxlu insanları ətrafına toplamaqla, fiqh, hədis və təfsir elmlərinin ümumi vəziyyətindən, xilafətə bağlı alim, hədisşünas və təfsirçilərdən fərqli şəkildə din öyrətməklə əməli olaraq öz dinşünaslığını, xilafətin isə bütün muzdur və adlı-sanlı alimləri ilə birgə dinşünas olmadığını isbatlayır, bununla davamlı, güclü və sakit hücuma keçib mübarizəsinə yeni istiqamət bəxş edir.

Qeyd etdiyim kimi, hakimiyyətdən öncə özləri illərlə Əli (ə) övladlarının apardığı mübarizələrdə iştirak edən, Əli (ə) ailəsinin tərəfdar və ardıcıllarının kənarında yaşayan və onların bir çox sirlərinə vaqif olan ilk Abbasi hökmdarları bu hədis və təfsir dərslərinin siyasi əhəmiyyətini öz Əməvi sələflərindən yaxşı anlayırdılar. Bəlkə elə buna görə Mənsur Abbasi İmam Sadiqlə (ə) məkrli çəkişmələri əsnasında uzun müddət ona xalqla ünsiyyəti, onlara din öyrətməyi, xalqa da onun yanına get-gəl etməyi və bir şey soruşmağı qadağan etdi. Məşhur Şiə şəxsiyyətlərindən olan Müfəzzəl ibn Ömərin dediyinə görə, evlilik, talaq və digər bu kimi məsələlər qarşıya çıxanda insanlar o həzrətin cavabını asanlıqla əldə edə bilmirdilər.² (Sadiq rəhbər: səh: 88-95)