3 – mavzu: O‘rta Osiyo tarixiga oid qadimgi va ilk o‘rta asr yozma manbalari

3 – MAVZU: O‘rta Osiyo tarixiga oid qadimgi va ilk o‘rta asr yozma manbalari (arab yozuvigacha)
Reja:

1. 
   Qadimgi Eron manbalari.
   
2. 
   Vizantiya va yunon manbalari.
   
3. 
   Arman va Suriya manbalari.
   

Asosiy tushunchalar. Qadimgi Eron, Vizantiya, Yunoniston, Arman, Siryoniy, manbalar, katibalar.
Biz o‘rganilayotgan mintakaning faqat miloddan avvalgi VI asrdan keyingi tarixi xususidagina ozmi-ko‘pmi ma’lumotga egamiz. Bular, asosan, qadimgi Eron, Hind, Yunon va Rim imperiyasida bitilgan yozuvlar (katibalar) va kitoblardir.
1.Qadimgi Eron manbalari.
Avvalo, shuni aytish kerakki, bitiklar hamda kitoblar asosan uch tilda: yunon, paxlaviy (miloddan avvalgi 250 yildan milodning 650 yil oralig‘ida Parfiya, mil. avvalgi 250 - milodning 224 y., hamda Sosoniylar mil. 226-651 y. larning davlat tili bo‘lgan) hamda fors dariy tillarida yozilgan. Qadimgi Eron katibalari haqida gapirganda Ahamoniylarning (miloddan avvalgi 550/330 y.) qadimiy poytaxti (Persepol, Suza hamda Ekbatan (hozirgi Hamadon) va ularning tevarak-atrofidan topilgan katibalarni nazarda tutamiz. Ana shunday yozuvlardan biri Kirmanshoh shahridan 30 km yiroqda dara bo‘ylab o‘tgan katta yo‘l yoqasidagi 105 m balandlikdagi qoyaga yozilgan bitik bo‘lib, tarixda Behistun bitigi nomi bilan mashhur. Yodgorlik 1802 yili nemis olimi Grotefend tarafidan ochilgan. Unda Ahamoniylar sulolasiga mansub bo‘lgan shahanshoh Doro I (mil.av. 522/486)ning nayza tutgan ikki qo‘riqchisi bilan tasviri tushirilgan. Surat ostidagi yozuvning (u uch tilda, elam, Bobil va qad. Eron tilida) mazmuni quyidagicha: “Menkim buyuk podsho, ko‘p mamlakatlarning podshosi Doryavush, Gishtaspning o‘g‘li, Arsamning nabirasi. Ahamoniy Podsho Doro bunday deydi: mening otam Gishtasp, uning otasi Arsam, uning otasi Arparam, u Telspning o‘g‘li, Telspning otasi Ahamon. Podshoh Doryovush (yana) bunday deydi: Shu boisdan biz Ahamoniylar deb atalamiz. Biz qadimdan mashhurmiz, qadimdan bizning urug‘-avlodimiz podsho bo‘lib kelgan. Podsho Doryovush (yana) bunday deydi: mening sakkiz ajdodim podshoh o‘tgan, men ularning to‘qqizinchisiman”. Muhimi shundaki, bitikda Ahamoniylar imperiyasini larzaga keltirgan Gaumata (522 y. da halok bo‘lgan), Frada (522 yil halok bo‘lgan), Skunka boshliq Eronda, Marg‘iyonada va saklar yurtida bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘alonlar haqida ham qimmatli ma’lumotlar bor. Suzadan topilgan pishiq sopol taxtachaga bitilgan katiba ham muhim ahamiyatga ega. Unda yuqorida tilga olingan Doro I hukmronligining dastlabki yillarida Suzada bunyod etilgan saroyning qurilish tafsiloti, aniqrog‘i saroy qurilishiga ketgan qurilish materiallari qaysi mamlakatlardan keltirilgani bayon etilgan. Shunga ko‘ra, oltin Lidiya bilan Baqtriyadan, rangdor toshlar, lojuvard bilan aqiq (qizg‘ish rangli qimmatbaho tosh) Sug‘diyonadan, feruza Xorazmdan keltirilgan.
Persepoldan (Sherozning shimoliy tarafida, undan taxminan 50 km masofada joylashgan qadimiy shahar) topilgan yozuvlar va tasvirlar ham katta ilmiy qimmatga ega. Ulardan ayrim namunalar XVII/XVIII asrlarda italiyalik sayyoh Petro Della Valle va daniyalik olim K.Nibur tarafidan ochilgan. 1931/1939 yillari va hatto undan keyin ham xalqaro arxeologik ekspedisiya a’zolari (nemis E.Xersfild, amerikalik E.Shmidt, fransuz A.Godar, eronlik M.T.Mustafoviy va A.Somiy) Persepolda juda ko‘p noyob yodgorliklarni ochdilar. Ayniqsa, Apadana saroyi zinapoyalari ustiga solingan sur’atlar alohida qimmatga ega. Balandligi uch fut (bir fut - 30,479 sm) bo‘lgan suratlarda o‘sha zamonlarda Ahamoniylar imperiyasiga tobe bo‘lgan 28 satrapiyalik (mamlakat)dan shahanshohga o‘lpon olib kelgan elchilar tasvirlangan. Ular orasida turli-tuman idishlar, teri, mo‘yna va tuya bilan kelgan baqtriyaliklar, turli xil gazlamalar, teri va qo‘y yetaklagan sug‘diyonaliklar, chakmon kiyib, ot yetaklagan saklar, turli-tuman uy-ro‘zg‘or buyumlari ko‘tarib, tuya yetaklagan parfiyaliklar, ot yetaklagan va qurol-aslaha ko‘targan xorazmliklar ham bor.
Persepoldan 6 mil (5 km ga yaqin) masofada Husaynquh atalgan qoyalarda Doro I, Kserks I (mil. av. 486/465), Artakseris I (mil.av. 465/424) hamda Doro II (mil. av. 423/404)larning maqbaralari, ularning ichida va yo‘laklarida o‘yib yozilgan katibalar bor. Mazkur yodgorlik Sosoniy sarkardalardan Rustam (arablar bilan bo‘lgan urushda halok bo‘lgan) nomi bilan mashhur. Shuning uchun ham ular Naqshi Rustam deb ham ataladi. Katibalarda, ayniqsa, Doro I tasviri ostiga yozilgan katibada, uning davlati ko‘klarga ko‘tarib maqtaladi, u bosib olgan xalqlar esa itoatkorlikka va halol mehnat qilishga chaqiriladi, bo‘ysunmaganlar va shu sababdan jazoga tortilganlarning ismlari qayd etiladi. Shuningdek, Doro I ning boshqa xalqlar va mamlakatlarga qarshi olib borgan 19 urushi, u asirga tushirgan 19 podshoh nomi tilga olinadi. Muhimi shundaki, mazkur katibada o‘sha vaqtlarda Ahamoniylar imperiyasiga qaram bo‘lgan 28 satraplik va xalqlarning to‘la ro‘yxati keltirilgan. Bular orasida eronliklardan tashqari, parfiyaliklar, baqtriyaliklar, sug‘diyonaliklar va xorazmliklar ham bor. Yuqorida tilga olingan Naqshi Rustam katibalaridan biri Sosoniylardan Shopur I (mil. 241/271) maqbarasiga o‘yib yozilgan katibalardir. U mashhur nemis olimi Shprenger tarafidan 1903 y. ochilgan va Xenig uni nashr ettirgan. Katibada Shopur I qo‘lga kiritgan g‘alabalar, u chiqargan qonunlar haqida hikoya qilinadi.
Eronning qadimgi davri bo‘yicha ayrim yozma manbalar ham mavjud. Ulardan “Avesto”, “Xvaday(Xudoy)namak”, “Matakdani hazar dotaston”, “Shahristonhoyi Eron”, “Ajoyib as-Sakiston”, “Komomayi Artasher Papakan”, “Mazdaknamay” va, nihoyat, Abulqosim Firdavsiyning mashhur ‘‘Shohnoma”si shular jumlasidandir. “Avesto”. Otashparastlik (zoroastrizm) diniga e’tiqod qiluvchilarning muqaddas kitobi (mil. av. VI - mil. VI asrlar orasida yozilgan); Eron hamda Markaziy Osiyo xalqlarining qadimiy madaniyatini (e’tiqodi, tili, adabiyoti), qisman tarixini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Asarning yozilgan joyi haqida olimlar orasida turlicha fikrlar mavjud. Bir guruh olimlar (fransuz J.Darmesteter, sovet olimi - 1.A.Aliev) “Avesto” Midiyada (hozirgi Eronning g‘arbiy-shimoliy qismi va Ozarbayjon) yozilgan desalar, ko‘pchilik (V.V.Struve, S.P.Tolstov, F.Altxaym va boshq.) uni Amudaryo bo‘yida, - Balx bilan Xorazm oralig‘idagi viloyatlardan birida yaratilgan, deb hisoblaydilar. Ikkinchi fikr keyingi vaqtlarda eron olimlari (masalan, Ibrohim Nur Dovud) tarafidan ham e’tirof etiladi. Asar to‘liq tarzda saqlanmagan. Bizning zamonimizgacha uning bir qismi yetib kelgan, xolos. Ma’lumki, “Avesto” Kayyoniy sulolasidan chiqqan podsho Gishtasp (Vishtosp)ning amri bilan kitob holiga keltirilgan. Lekin, rivoyatlarga qaraganda, uning gatlar deb nomlangan asosiy qismi payg‘ambar Zardush tarafidan yozilgan. Mashhur olimlardan Mas’udiy, Tabariy va Beruniylarning so‘zlariga qaraganda asar 12.000 ho‘kiz terisidan tayyorlangan maxsus pergament (grek. Pergamenos; Kichik Osiyodagi shahar nomi)ga oltin harflar bilan yozilgan. o‘sha zamonlarda uning uchta nusxasi mavjud bo‘lgan, lekin keyincha, bir nusxasi Iskandar Zulqamaynning (mil. av. 356/323) amri bilan yoqib yuborilgan, ikkinchi nusxasi Yunonistonga olib ketilgan, uchinchisi esa otashparastlik diniga jon-dildan havas qo‘ygan odamlarning qo‘lida saqlanib qolgan. Biroq, bu nusxa ham to‘liq emas. Asarning saqlanib qolgan qismlarini to‘plash va unga tartib berib, kitob holiga keltirish ishlari mashhur Parfiya podshosi Valgash (Vologez) III (mil. 148/192) va Sosoniylar (mil. 226/651) davrida ham davom ettirilgan. Xususan, Shopur II (309/379) davrida to‘liq ravishda tartibga solingan, maxsus izohlar va qo‘shimchalar (zandlar) bilan ta’minlangan; asosiy qismlari esa pahlaviy tiliga (o‘rta fors tili; parfiyaliklar tilida “pahlav” so‘zidan) tarjima qilindi. Bu kitob “Zand Avesto” (“Yangi Avesto”) deb ataladi. Lekin, afsuski, “Zand Avesto” ham to‘la shaklda bizning zamonamizgacha yetib kelmagan. Bir qismi Iskandar Zulqarnaynning yurishlari paytida, boshqa bir qismi arablar istilosi (674/715) paytida yo‘q qilingan. “Zand Avesto”ning bizning zamonimizgacha yetib kelgan qismi professor Ye.E.Bertelsning ma’lumotlariga qaraganda, 83 rning jumladan va to‘rt qismdan (yasna, yasht, vispered, vendizad) iboratdir. Ayniqsa, yasna qismiga kirgan qo‘shiq (gimn; ular gat deb ataladi)lar “Avesto”ning eng ko‘hna va qimmatli qismlari hisoblanadi (Ye.E.Bertels. Istoriya persidsko-tadjikskoy literaturi. Izbr. Trudi. Moskva, 1960. S. 52). “Avesto”, ayniqsa, uning qo‘shiq va qissalari, Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma” asariga manba bo‘lgan. “Avesto” K.Zaleman, X.Bartolomey, V.V.Struve va boshqalar tarafidan yaxshi o‘rganilgan. Asar fransuz (Anketil dyu Perron, I.Darmsteter), ingliz (L.X.Mayls), daniya (A.Xristensen), fors (Ibrohim Pur Dovud) va rus (K.A.Kossovich, I.M.Steblin-Kamenskiy) tillariga tarjima qilinib, chop etilgan.
“Xvadaynamak” (“Podshohnoma”, “Xvaday” so‘zi yangi fors tilida “xo‘jayin”, “janob” ma’nosini anglatadi) - Solnoma. Eronning qadimgi afsonaviy podsholari zamonidan to 627 yilgacha bo‘lgan tarixidan bahs yurituvchi katta asar. Pahlaviy tilida yozilgan. Uning qachon yozila boshlangani noma’lum. Lekin uni yozish Xusrav Parvez (590/628) va so‘nggi Sosoniy podshosi Yazdigard III (632/651) davrida ham davom ettirlgani ma’lum. 632/651 yillar orasida Donishvar ismli shaxs yozib tamomlaganligi taxmin qilinadi (Ye.E.Bertels “Istoriyapersidsko-tadjikskoy lit-ri. S. 193). “Xvadaynamak” Eronning Ahamoniylar, Ashkoniylar va Sosoniylar zamonidagi tarixi bo‘yicha muhim manba hisoblanadi. “Xvadaynamak” bizning zamonamizgacha yetib kelmagan. Uning mashhur arab shoiri, olim va tarjimon Abdulloh (Islom dinini qabul qilgungacha Ruzbeh nomi bilan ham mashhur bo‘lgan) Ibn Muqaffa (cho‘loqning bolasi. Otasi fors viloyatida soliq to‘plovchi bo‘lgan. Qandaydir jinoyati uchun qiynoqqa solib qo‘li sindirilgan) (721/757) tarafidan qilingan arabcha tarjimasi ham (“Kitob siyar al-muluk” - “Podshohlarning tarjimai holi” nomi bilan ma’lum), afsuski bizgacha saqlanmagan. Tarixchi olim Ma’sudiyning so‘ziga qaraganda, asarning qo‘lyozma nusxasi IX asrlarda ham mavjud bo‘lgan. Ma’sudiy 915/916 yillari Sosoniylarning qadimgi poytaxti bo‘lmish Istaxr shahridagi kutubxonalaridan birida miniatyuralar bilan bezatilgan, “Xvadaynamak”, “Oyinnamak” hamda “Gohnamak” asarlarining qo‘lyozmalarini ko‘rganligini aytadi. “Xvadaynamak” birinchi bor 731 yili xalifa Xishom (724/743)ning topshirig‘i bilan arab tiliga tarjima qilingan. Keyinchalik, yuqorida tilga olingan Ibn Muqaffa tarafidan ikkinchi bor arabchaga yana tarjima qilingan. Ibn Muqaffa qilgan tarjima “Xvadaynamak”ning eng yaxshi va mufassal tarjimasi hisoblanadi. Ma’lumki, Ibn al-Muqaffa arablarni bosqinchiligi uchun yoqtirmas va ularning ashaddiy dushmani edi. Shuning uchun ham, ularni tanqid qilish maqsadida “Kalila va Dimna”ni fors-dariy tilidan (“Kalilak va Damanak” nomida) arab tiliga tarjima qilgan edi. Shu sababdan xalifa Al-Mutavakkil (847/861) davrida dindan qaytganlikda ayblanadi va o‘limga mahkum etiladi. Uni qiynab o‘ldirishadi: avval qo‘l-oyoqlarini kesib uning ko‘zi oldida o‘tga tashladilar, keyin o‘zini ham tiriklayin o‘sha o‘choqqa otdilar. “Xvadaynamak”ning Ibn Muqaffa tarafidan qilingan tarjimasi (“Siyar al-muluk” deb ataladi) saqlanmagan. Undan ayrim parchalar Ya’qubiy (IX asrning ikkinchi yarmi), Ibn Qutayba (828/889), Tabariy, Ibn al-Asir, shuningdek, Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma” asarlarida saqlanib qolingan.
“Kornomayi Artashir Papakan” (“Ardasher Bobakonning hayoti) Sosoniylar sulolasining asoschisi Artashir Papakanga (226/241) bag‘ishlangan. 600 y. atrofida pahlaviy tilida, Xusrav I (531/579) davrida yozilgan. Muallifi noma’lum. Uning bir necha qo‘lyozma nusxalari bizning zamonimizgacha yetib kelgan. Eng yaxshi nusxasi XVII asrda tarixshunos Sanjen (hind) tarafidan ko‘chirilgan nusxa hisoblanadi. “Kornomayi Artashir Papakan” - badiiy asar; o‘ziga xos risarlik romani. Unda Sosoniylarning Peshdodiylar va Kayoniylar sulolasining davomchisi, davomchi bo‘lganda ham qonuniy davomchisi ekanligi aytiladi. Ma’lumki, asar yozilish arafasida yerga egalik munosabatlarining rivojlanishi, Mazdak qo‘zg‘aloni (529 y. o‘ldirilgan) tufayli Sosoniylar hukmronligi zil ketgan edi. Asar podsholikni qulab ketish xavfidan saqlab qolish maqsadida (Sosoniylar qadimiy podsholarning avlodi, demak, qonuniy hukmdorlar; bu xudo tomonidan belgilangan demoqchi) yozilgan. Asar mashhur nemis sharqshunosi Teodor Noldeke (1836/1930) tarafidan zarur izohlarni qo‘shgan holda 1878 y. Gotingenda chop etilgan. Asarda keltirilgan ma’lumotlardan Abulqosim Firdavsiy ham keng foydalangan.
“Matakdani hazar dotaston” (“Bir rning nafar yuridik ajrim”). Pahlaviy tilida VIII asrda yozilgan. Asar Eronning Sosoniylar zamonidagi ijtimoiy hayoti va davlat tuzilishi haqida, xususan, vasiylik, oila va nikoh, qullar va quldorlik, oldi-sotdi va boshqa masalalar haqida qimmatli ma’lumot beradi. Asarning faqat ayrim qismlarigina saqlanib qolgan. Mitropolit Ishobaxt (VIII asr)ning suryoniycha tarjimasi saqlangan. S.Y.Bulsari qilgan inglizcha tarjimasi ham bor (1937 y. Bombayda chop etilgan). “Oyinnamak” (“Rasm-rusumlar haqida kitob”). Pahlaviy tilida yozilgan. VIII asrda yuqorida nomi zikr etilgan Ibn Muqaffa tarafidan arab tiliga tarjima qilingan va “Kitob ar-rusum” deb nomlangan. Lekin bu tarjima ham bizning zamonamizgacha yetib kelmagan. “Oyinnamak” haqidagi ayrim ma’lumotlar Ma’sudiyning asarlarida saqlangan. Uning aytishicha, mazkur asar mansab va lavozimlar xususida yozilgan turli kitoblar majmuasidir. Bular orasida “Gohnamak” degan kitob ham bor.
“Gohnamak” Sosoniylar davrida amalda bo‘lgan mansab va lavozimlar haqidagi risola bo‘lib, unda 600 mansab va lavozim haqida so‘z boradi. “Oyinnamak”dan ayrim parchalar mashhur tilshunos va tarixchi olim Ibn Qutayba (828/889) ning “Uyyun al-axbor” (“Xabarlar bulog‘i”) asarida saqlangan. Asar to‘rt jildda Karl Brokelman (1868/1956) tarafidan 1900/1909 yillari Berlin va Strasburgda chop etilgan. Uning bir qismi, xususan, Sosoniylarning harbiy mahorati haqidagi kitobi mashhur rus sharqshunos olimi K.A.Inostransev (1876/1941) tarafidan rus tilida nashr qilingan.
“Shahristonhoyi Eron” (“Eron shaharlari haqida kitob”) - Eronning Sosoniylar zamonidagi jug‘rofiy holati, shaharlari va ularning bunyod etilishi haqida ma’lumot beradi. Asarda Xusrav I davrida istiqomat qilgan turklar haqida ham ma’lumot bor. Hajm jihatdan kichik asar: pahlaviy tilida yozilgan. “Shahristonhoyi Eron” taxminan VI asrda yozilgan. Bizgacha xalifa Mansur davrida (754/775) qilingan tahriri yetib kelgan, xolos. Risola mashhur nemis sharqshunos olimi Yozef Markvart (1864/1930) tarafidan nemis tilida, fransuz sharqshunosi E.Bloshe (1870/1937) tarafidan fransuz tilida ikki bor chop etilgan. Asarning matni va qisqacha inglizcha tarjimasi Dj. Asana va Modi tarafidan 1897 va 1899 y.da Bombay (Hindiston) da nashr qilingan.
“Ajoyib as-Sakiston” (“Sakiston (viloyati)ning ajoyibotlari”). Eron zaminning ko‘hna viloyatlaridan Sakiston (Seiston)ning tarixi bilan bog‘liq qiziq voqealar majmuasi. Pahlaviy tilida VIII asrning ikkinchi yarmida yozilgan. Tansarning maktublari. Xusrav Parvez zamonidan qolgan; 557-570 yillar orasida yozilgan. Pand-nasihatlardan iborat bir asar.
“Bundahishn” - VII asrda otashparast bir ruhoniy tarafidan yozilgan va otashparastlik g‘oyasini o‘zida mujassamlashtirgan qomusiy asar. IX asrda qayta ishlangan nusxasi bizgacha yetib kelgan. Vest tarafidan qilingan tarjimasi bor. Mifologik xarakterdagi asar. Unda olamning - yaratilishi, oliy nasab tangri Axura Mazdaning dev (Angra Manyu) bilan urushlari va do‘zax haqida hikoya qilinadi. Shuningdek, mazkur asarda Eronning madaniy hayoti, o‘simlik va hayvonot dunyosi, tabobat, astronomiya, mahalliy xalqning e’tiqodi haqida ham ma’lumotlar uchraydi.
“Ardaveraxnamak” (“Ardaverax haqidagi doston”) - Koxin Ardaveraxning jannat va do‘zaxdagi sarguzashtlari hikoya qilinadi, jazo ro‘yxati ham keltiriladi. Yuqorida qayd etilgan pahlaviy tilidagi manbalar Ya’qubiy Abu Xanifa ad-Dinovariy, al-Balazuriy, Tabariy, Mas’udiy, Hamza Isfahoniy asarlariga (961 y. yozilgan) asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan.
Abulqosim Firdavsiy (taxm. 940/1030). Asli dehqon (katta yer egasi) oilasidan chiqqan, jahonga mashhur “Shohnoma” asarini yozib qoldirgan. Asar uch qism, 65 rning baytdan iborat. “Shohnoma” 976/994 yillar orasida, boshqa ma’lumotlarga qaraganda 976/1011 yillar mobaynida yozilgan. Uning yangi tahriri 1010 y.da tamomlangan va G‘aznaviylardan Sulton Mahmud (998/1030) ga tortiq qilingan. “Shohnoma”ning birinchi qismi afsonaviy bo‘lib, yuqorida tilga olingan “Avesto” materiallari asosida yozilgan va Eron hamda Markaziy Osiyo xalqlarining rivoyatlari, diniy marosim va aqidalari haqida hikoya qiladi. “Shohnoma”ning ikkinchi va uchinchi qismlari muhim hisoblanadi. Ikkinchi qism qahramonlik eposi bo‘lib, qadimgi Eron sulolalaridan Peshdodiylar bilan Kayyoniylarga mansub podsholar, ularning zamonida o‘tgan qahramonlar: kuragi yerga tegmagan Rustam va xalq yo‘lboshchisi temirchi Kova haqida hikoya qiladi. Asarning uchinchi qismi tarixiy doston bo‘lib, unda Eron bilan Markaziy Osiyoning Zardushtiylikning paydo bo‘lishidan to arablar istilosigacha (639/651) bo‘lgan tarixi yoritilgan. “Shohnoma”ning qo‘lyozma nusxalari o‘zbekiston, Rossiya, Tojikiston va ko‘pgina xorijiy mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda. To‘la matni Hindiston (1829), Fransiya (1838, 1878), Germaniya (1877/84), Eron (1934/1936) va sho‘rolar davrida da (1960/71) chop etilgan. Asarning rus hamda o‘zbek tillariga qilingan tarjimalari ham bor. “Shohnoma” 1011 y. Sulton Mahmud G‘aznaviy (998/1038) ga tortiq qilingan. Sulton shoirning mehnatini qadrlamagani, buning evaziga shoir Sulton sha’niga haqoratomuz gap aytgani, natijada ulug‘ shoir jazoga tortilgani xususida turli afsonalar mavjud: 1) shoirni filning oyog‘i ostiga tashlaganlar; 2) o‘ldirilgan; 3) bir necha qop kumush berib, quvib yuborilgan.