3 – mavzu: Uyg‘onish davri Markaziy Osiyo xalqlari tafakkurida ma’naviyat va ma’rifat masalalari. Amir Tеmur va tеmuriylar davrida ma’naviyat va ma’rifat Reja

3 – mavzu: Uyg‘onish davri Markaziy Osiyo xalqlari tafakkurida ma’naviyat va ma’rifat masalalari. Amir Tеmur va tеmuriylar davrida ma’naviyat va ma’rifat
Reja:

1. 
   Uygonish (Renessans) davri XI-XII asrlarda ilm-fan, ma’naviyat va ma’rifatning yuksak cho‘qqiga ko‘tarilishi.
   
2. 
   Buyuk qomusiy allomalar Abu Nasr Forobiy, Abu Abdulloh Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning ijtimoiy-falsafiy qarashlari.
   
3. 
   Amir Tеmur va tеmuriylar davrida ma’naviyat va ma’rifat rivoji. «Tеmur tuzuklari»dagi ma’naviy sohadagi g‘oyalarning dolzarbligi.
   
4. 
   Mustaqillik yillarida Sohibqiron Amir Tеmur ma’naviy olamini ijodkorlar tomonidan yoritilishi va uning yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashdagi ahamiyati
   

Amir Temur – buyuk shaxs, kuragi yerga tegmagan sarkarda, yirik davlat arbobi, qonunshunos, talantli me’mor, notiq, ruhshunos, shu bilan birga el-yurtini, halqini sevgan va uni mashhuri jahon qilgan inson. Amir Temurning tarixi ko‘p jildlik kitoblar yozishga arziydi. Mustaqillikka erishgunimizga qadar buni amalga oshirish imkoniga ega emas edik. Chunki kommunistik g‘oya bunga yo‘l bermasdi. Amir Temurning o‘zi tahqirlanib tuhmatu malomatlarga qoldi.

Shurklar bo‘lsinki, Mustaqillik tufayli ko‘p ming yillik boy tariximizni, shu jumladan ulug‘ bobomiz Amir Temurni o‘rganish imkoniga ega bo‘ldik.
Amir Temur 1336-yilning 9-aprelida Shaxrisabzning Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida tavallud topdi. Temurning yoshligi va yigitlik yillari mamlakat og‘ir ijtimoiy-siyosiy bo‘hron iskanjasiga tushib qolgan bir davrda kechdi.
Uzoq va mashaqqatli kurashlardan so‘ng Amir Temur o‘z raqiblarini yengib, hokimiyatni qo‘lga kiritdi. Mayda, tarqo feodallarni barlashtirib, markazlashgan davlat bunyod etdi, mamlakatda iqtisodiy o‘zgarishlar qildi.
Amir Temurning tarix oldidagi xizmati benihoyat katta. Birinchidan u mamlakatda yuqorida aytganimizdek kuchayib ketgan feadal tarqoqlikka barham berib, el-yurtni o‘z tug‘i ostiga birlashtira oldi, markazlashgan yirik feadal davlatini yaratdi. Bu bilan xunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniyat rivojiga mustahka m zamin yaratib berdi. Bugun “Temur va Temuriylar madaniyati”, “Temuriylar davlati”, “Temuriylar madaniyati”, “Ulug‘bek va Samarqand astranomiya maktabi”, “Navoiy” va “Bobur” kabi qutlug‘ so‘zlarni nafaqat o‘zbekning, balki jahon halqlari asarlari sahifalarida uchratar ekanmiz, bu gaplarning zaminida albatta Amir Temurning ulkan xizmatlari yotadi. Ikkinchidan, Amir Temur, o‘zi bilibmi- bilmasdanmi, lekin bir qator halqlar va yurtlarni mustamlakachilik zulmidan ozod bo‘lishiga yordam beradi. Masalan, o‘sha davrning eng qudratli hukmdorlaridan hisoblangan Boyazid Yildirimni tor-mor keltirib, Bolqon yarim oroli va Yevropa halqlariga ozodlik bag‘ishladi; Oltin O‘rda xoni To‘xtamishni ikki marta tor-mor etib, Rossiyani mo‘g‘ullar hukmronligidan qutilishini qariyb 300-yilgacha tezlashtirdi.
Amir Temur zamonida yozilgan asarlarni qunt bilan o‘qisak, o‘rgansak, uning ko‘p yaxshi xislatlari: to‘g‘rilik, muruvvatlilik, el-yurtga mehr-muhabbat va boshqalarni bilib olishimiz mumkin. Amir Temurning “Temur tuzuklari”, Nizomiddin Shomiy, Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafrnoma”lari, Ibn Arabshoxning “Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari” va boshqa asarlarda keltirilgan sohibqironning ibratli ishlari, pand-nasihatlari va o‘gitlaridan ham uning kimligini bilib olsa bo‘ladi. Bular el-yurt va fuqarolarning tashvishi, raiyatparvarlik, mehr-muruvvat, qo‘shnichilikka rioya qilish va nihoyat, mardlik va qahramonlik haqidagi o‘gitlardir.
Sohibqironning bunyodkorlik sohasidagi tarixiy xizmatlari beqiyos. Amir Temur va uning avlodlari sa’yi-harakatlari bilan qurilgan madrasalar, masjidlar, xonaqohlar, saroylar, bozorlar, qal’alar, kanallar va boshqa inshoatlarning son-sanog‘i yo‘q. Amir Temurning bevosita rahnamoligida bunyod etilgan Bibixonim jome masjidi, Go‘ri Amir, Ahmad Yassaviy, Zangi Ota maqbaralari, Oqsaroy va Shoxi Zinda memoriy mo‘jizalari, Bog‘i Chinor, Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Behisht, Bog‘i Baland singari o‘nlab go‘zal saroy-bog‘lar va shu kabi boshqa inshoatlar shular jumlasiga kiradi.
Tarixchi Shorofiddin Ali Yazdiyning guvohlik berishicha, Amir Temur “Obadonlikka yaraydigan biror qarich yerning ham zoye bo‘lishini ravo ko‘rmasdi”.
Tariz bu ko‘xna dunyoda juda ko‘p jahongirlarni ko‘rgan. Amir Temurning ulardan farqi shundaki u umri bo‘yi bunyodkorlik bilan mashg‘ul bo‘lgan. Uning “Qay bir joydan bir g‘isht olsam o‘rniga o‘n g‘isht qo‘ydirdim, bir daraxt o‘stirsam o‘rniga o‘n ko‘chan ektirdim”, degan so‘zlari bunyodkorlik, yaratuvchanlik faoliyatini tasdig‘idir. “Agar bizning qudratimizni bilmoqchi bo‘lsangiz, qurgan binolarimizga boqing” deganda Amir Temur, avvalo, o‘z halqiga, kelajak avlodlariga murojaat qilgan, desak yanglishmaymiz.
Har qanday jamiyat taraqqiyotini ilm-ma’rifatsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Buni taran anglagan sohibqiron hokimiyatga kelishi bilan chiqargan dastlabki farmonlarini madrasalar barpo etishga, ilm tolablariga nafaqalar tainlash bilan boshlagan. Qaysi bir shaharga tashrif buyurmasin Amir Temur avvalo o‘sha yerlik olimu fozillar bilan uchrashar ular bilan suhbat qurar, turli mavzularda baxslashar edi.
Tarix, tibbiyot, matematika, astranomiya, me’morchilik sohalarida yuksak salohiyatga ega Amir Temur uchun bu tabiiy xol edi. Mazkur fazilat sohibqironning nabirasi Mirzo Ulug‘bekka o‘tgani shubhasis. Mirzo Ulug‘beknnig davlat arbobi bo‘lib bilan birga buyuk olim darajasiga yetishida bobosi Amir Temurning xizmati benihoya katta bo‘lgan. U Ulug‘bekdagi noyob qobiliyatni boshdanoq payqab, safarlarda ham yonida olib yurib, dunyoning mashxur olimlari tarbiyasidan baxramand etgan. Amir Temur ma’naviyatini belgilovchi bosh mezon uning butun umr bo‘yi amal qilgan “Kuch – adolatda!” degan shioridir. U shiorda Amir Temur hayoti va faoliyatining butun mazmuni mujassamlashtirgan, desak yangshlishmaymiz. Amir Temur ma’naviy va ma’rifiy qarashlari uning o‘z farzandlari, nabiralari, taxt vorislariga qoldirgan o‘gitlari “Temur tuzuklari”da mujassamlashgan. Bu bebaho tarixiy asarda, hokimlar va vazirlarning vazifalari, o‘z ishiga munosabati, aholi turli qatlami – raiyatning xaq-huquqini himoya qilish, sipohlarga munosabat kabi hayotiy ma’naviy-axloqiy qonun-qoidalar o‘z ifodasini topgan.
Sohibqironning “Temur tuzuklari”dan quyidagi satrlarni mamnuniyat bilan o‘qish mumkin:
“Yuz ming otliq askar qila olmagan ishni bir to‘g‘ri tadbir bilan amalga oshirish mumkin”.
“Zolimlardan mazlumlar haqqini oldim. Zolimlar yetkazgan ashyoviy va jismoniy zararlarni isbotlaganimdan keyin ularni shariatga muvofiq odamlar o‘rtasida muhokama qildim va bir gunohkorning o‘rniga boshqasiga jabr-zulm yetkazmadim”.
“Kimki birovning molini zo‘rlik bilan tortib olgan bo‘lsa, mazlumning molini zolimlan qaytarib olib egasiga topshirsinlar. Agar kimda kim tish sindirsa, ko‘zini ko‘r qilsa, quloq va burun kessa, sharob ichsa, zino qilsa, devondagi shariat qozisi yoki axdos qozisiga olib borib topshirsinlar”.
Quyidagi tuzuklarda Amir Temurning kechirimli himlatlari namoyon bo‘lgan. Buni u boshqalardan ham talab qilgan. Kechirimli bo‘lish inson uchun eng yaxshi fazilat sanaladi:
“Menga yomonlik qilib, boshim uzra shamshir ko‘tarib, ishimga ko‘p ziyon yetkazganlarni ham, iltijo bilan tavba tazarru qilib kelgach, xurmatlab yomon qilmishlarini xotiramdan o‘chirdim. Martabalarini oshirdim. Ular bilan muomalada shunda yo‘l tutdimki, agar xotiralarida menga nisbatan shubxayu qo‘rquv bo‘lsa, unut bo‘lardi”.
“Menga xasad qilib o‘ldirishga qasd qilgan kishilarga shunchalik sovg‘a inomlar berib, muruvvatu ehson ko‘rsatdimki bu yaxshiliklarni ko‘rib hijolat teriga g‘arq bo‘ldilar. Xamisha mening roziligimni olib ish tutgan do‘stlarim oldimga panoh tilab kelganlarida, ularni o‘zimning taxtu davlatiga sherik qilib hech qachon ulardan mol-mulk va tirikchilik ashyolarini ayamadim”.
“Hech kimdan o‘ch olish payida bo‘lmadim. Tuzimni totib, menga yomonlik qilganlarni parvardigori olamga topshirdim...”
“Agar dushmanim bosh urib panohimga kelsa, rahm qilib yaxshilik va muruvvat ko‘rsat”.
Amir Temurning do‘stlik haqidagi pandu nasihatlari ham hali hanuz ibratdir.
“Sodiq va vafodor do‘st ul kim, o‘z do‘stidan ranjimaydi, do‘stining dushmanini o‘z dushmani deb biladi. Agar kerak bo‘lsa, do‘sti uchun jonini ayamaydi”.
Amir Temurning umr bo‘yi obodonchilik, qurilish ishlariga katta ahamiyat berganligi, kambag‘alparvarligini uning quyidagi o‘gitlaridan ham qidirish mumkin:
“Kimki biron sahroni obod qilsa, yoki koriz qursa yo biror bog‘ ko‘tartirsa, yoxud biror xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, uchnchi yili qonun qoidaga muvofiq xiroj yig‘sinlar”.
“Katta-kichik har bir shahar, har bir qishloqda masjid, madrasa va xonakoxlar bino qilsinlar, faqiru miskinlarga langarxona solsinlar, kasallar uchun shifoxona qurdirsinlar va ularda ishlash uchun tabiblar tainlasinlar...”
Amir Temurning quyidagi so‘zlari asrlar osha halqimizning asl farzandlarini el-yurt, Vatan haqida qayg‘urishga chorlab keladi:
“Millatning dardlariga darmon bo‘lmoq vazifangizdir. Zaiflarni ko‘ring, yo‘qsillarni boylar zulmiga tashlamang. Adolat va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz bo‘lsin”. Bu jumlalarda Amir Temur ma’naviyati jamuljam bo‘lgan bo‘lsa ne ajab.
Temur va Temuriylar davri umuman Sharq xususan O‘rta Osiyo ilm fani madaniyati, ma’naviyati, adabiyot va san’ati rivojida muhim bosqqich, yangi tarixiy davr, tub burilishdir. Butun dunyoga nomlari mashxur tarixchilar Sharofiddin Ali Yazdiy, Mirxond, Xondamir, Davlatshox Samarqandiy; olimlar – Ulug‘bek, Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy; faylasuf shoirlar – Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Lutfiy, Sakkokiy, Atoyi; musavvirlar – Kamoliddin Behzod, Qosim Ali, Mirak Naqqosh; xattotlar – Sulton Ali Mashxadiy, Sulton Muhammad Xandon, Muhammad bin Nur va boshqalar shular jumlasidandir. Ularning hammasi o‘sha davr va o‘zlarigacha bo‘lgan insoniyat ma’naviyati, ma’rifati va madaniyati yutug‘ining barcha sohalarini mukammal bilib va o‘zlashtirib oldilar.
Shuning uchun ham ularning boy, serQirra ijodlari, tengi yo‘q va takrorlanmas ilmiy-falsafiy, badiiy, tarixiy asarlari asrlardan asrlarga, davrlardan davrlarga eson omon o‘tib, barcha alg‘ov darg‘ovlarga bardosh berib bizlargacha yetib keldi.
Temuriylar davri ilm-fan, madaniyat, ma’rifat rivoji Mirzo Ulug‘bek (1394-1449) ning nomi bilan chambarchas bog‘lanib ketgan. U davlat arbobi, fan, ma’rifat homiysi, buyuk olim va munajjim.
Mirzi Ulug‘bek shu asosda Samarqandda “Samarqand akademiyasi” – “Ulug‘bek akademiyasi”ga asos solgan edi. “Ziji Jadidi Ko‘ragoniy” (“Ko‘ragoniyning yangi astronomik jadvali”) va “To‘tr ulus tarixi” nomli asarlarning muallifidir.
Mirzo Ulug‘bek fan homiysi bo‘lishi bilan birga, mamlakatda ma’rifat rivojiga ham katta ahamiyat bergan allomadir. U Mavaraunnaxrda bir emas uchta madrasa qurdirdi. Bulardan biri Samarqandda (1417-1420); ikkinchisi Buxoroda (1417) va uchinchisi G‘ijduvonda (1433)dir. Xatto Buxorodagi madrasa peshtoqiga hadisdan: “Ilm olish har bir mo‘min va musulmon uchun farzdir”, deb yozdirib qo‘ydi.
Ulug‘bek ko‘proq buyuk olim, ilm-fan, ma’rifat homiysi bo‘lgani uchun ham yanada qadrlidir. U geometriya, matematika, astranomiya, tarix, adabiyot, mantiq, musiqa ilmlarini bilgan. Qur’on, hadis va fiqh ilmlaridan ham yaxshi habardor bo‘lgan allomadir. XV asrda aniq fanlarning, xususan astranomiyaning rivojida Ulug‘bekning xizmatlari beqiyosdir. Uning dahosi bugun ham insoniyatga xizmat qilmoqda.
Abdurahmon Jomiy O‘rta Osiyo halqlari ma’naviy olamida badiiy tafakkur osmonida yorqin nur sochib, o‘chmas iz qoldirgan mutafakkirlardan biridir. Abdurahmon Jomiy “Xiradnomai Iskandar”(“Iskandar aqlnomasi”) asarida el-ulus dardi bilan yashovchi, uning arzu dodiga quloq tutuvchi kim bor siymosini yaratiadi. Hukmdor adolatli va odil bo‘lishi lozim deb, odillik va adolatni unrga o‘xshatadi.
Agar chiqsa adolatning quyoshi,
Taralgay har tomon nuru ziyosi.
Agar zulm etsa zolim, bu sitamdan,
Jahon bo‘lgay qaro, yo‘q intihosi.
Jomiy el-ulusga, insonga yaxshilik qilish, ularga nisbatan muruvvat ko‘rsatish inson nomini ulug‘laydi, deb shoxlarni, xukmdorlarni shunga chaqiradi:
Ey toju muhrga ko‘ngil bog‘lagan,
Qachongacha toju muxr qoladi?
Mulku boylik bari ketadi bir kun,
Na zamon, na zamin, na nahr qoladi.
Qo‘lingdan kelgancha yaxshilik qilg‘il,
Jahonda senga shu mehr qoladi....
- deb yozgan Jomiy nechog‘lik haq ekanini anglab yetmog‘imiz darkor. O‘zbek halqining buyuk farzandi, mutafakkir, davlat arbobi, o‘zbek adabiyoti va tilining asoschisi Alisher Navoiy O‘rta Osiyoning ma’naviy va ma’rifiy fikr taraqqiyotidva alohida o‘rin tutadi. U adabiyot, saneatning turli sohalariga oid qirqdan ortiq asar yaratdi. “Chor devon”, “Xamsa”, “Mahbub ul-qulub”, “Muxokamatul-lug‘atayn”, “Majolisun - nafois”, “Lisonut tayr” va boshqalar shular jumlasidandir.
Navoiy o‘z asarlarida zolim, mustabid, nodon, maishatparast shox va hukmdorlarni qoralab, ularga qarshi insonparvar, halqparvar, odil, adolatli hukmdor obrazini qo‘yadi.
Odami ersang demagil odami,
Oniki yo‘q halq g‘amidin g‘ami.
Navoiy sahovat va muruvvatda benazir inson bo‘lgan. O‘zining joylardagi yer suvlari, mol-mulklaridan kelgan daromadlarini to‘laligicha hayriya ishlariga sarflagan.
Navoiyning bunday qariyb 550-yil avval ilgari surgan g‘oyalari asrlar osha ahamiyatini, hayotiyligini yo‘qotgani yo‘q.
Xulosa qilib aytganda, Temuriylar davri ilm-fan, ma’rifat, ma’naviyat va madaniyati jahon sivilizatsiyasi rivojiga ulkan hissa bo‘lib qo‘shildi.
Milliy Mustaqillik tufayli jahon ma’naviyati va ma’rifati sahnida o‘z o‘rinlariga ega bo‘lgan piru-komil ajdodlarimizni va ular qoldirgan boy ma’naviy-ma’rifiy merosni teran anglash, o‘rganish va ulug‘lash imkoniyati yuzaga keldi. Inchunun, ota-boblarimiz, xususan buyuk davlat arbobi, ma’rifat homiysi, yuksak ma’naviyat egasi, Amir Temur va uning avlodlari qoldirgan. abadiylikka daxldor merosi bugungi kunda halqimiz, Siz kabi talaba yoshlarning ruhiy-ma’naviy poklanishi va milliy o‘zligini anglashning bitmas-tuganmas chashmasidir.
Biz bugun yashayotgan Mustaqil O‘zbekiston davlatidagi tarixiy shaharlar, go‘zal makonlarning ko‘pchiligi Amir Temur va Temuriylar davrida vujudga kelgan Temuriylar davri har sohada chinakam uyg‘onish davri.
Birinchi Prezidentimiz I.Karimov Islom Karimov aytganidek: “Amir Temur nomi tariximiz sahifalaridan qora bo‘yoq bilan o‘chirildi, unitishga mahkum etildi. Maqsad halqimizning yuragidan milliy ong, milliy g‘urur tuyg‘usini uyg‘otish uni qaramlikka, tobelikka ko‘ndirish edi”. Yoki Birinchi Prezidentimiz I.Karimovning yana quyidagi so‘zlarini eslaylik: “Sho‘ro davrida bizga Amir Temurni bosqinchi, zolim, qonxo‘r jallod, borib turgan johil, uqtirib kelishdi... Amir Temur haqidagi bu uydirma sof siyosiy maqsadlarni ko‘zlagan tuhmatdan iborat. Bilamizki, bu ishlarning tagidagi maqsad bitta bo‘lgan: ya’ni, bizning o‘zligimizni, tariximizni unittirish, bizni manqurtga aylantirish. Shuning uchun ham biz Amir Temurning xurmatini joyiga qo‘yar ekanmiz, birinchi galda shu savobli ish orqali halqimizning, millatimizning izzat xurmatini joyiga qo‘ygan bo‘lamiz. Buni hech qachon unitmaslik zarur. O‘zligimizni anglashimiz, milliy qadriyatimizni tiklashimiz ham qarz, ham farz”.
Bularning hammasi Birinchi Prezidentimiz I.Karimov rahnamoligida Mustaqillik tufayli o‘zbek halqining ma’naviy tiklanishi borasida olib borilayotgan keng jabhadagi hayrli ishlardan bir nishona xolos.