6-sinf. Botanika 7-dars: gul

26.1. Ochiq yerlarda o‘stiriladigan manzarali o‘simliklar

Manzarali o‘simliklar deganda faqat gullari ochiladigan o‘simliklar emas, shox-shabbasi, bargi va hatto mevalari bilan ziynat, ko‘rk va estetik zavq baxsh etuvchi, gullari ko‘rinmas o‘simliklar (asosan daraxt va butalar) ham tushuniladi.

Manzarali daraxtlar orasida gul va barglarining jozibadorligi bilan ajralib turuvchi magnoliya, lola daraxti, kashtan, shoyi akatsiya (albitsiya) kabilar bor. Guli ko‘rimsiz, lekin quyuq soya beruvchi salobatli daraxtlarga chinor, eman, ko‘k terak, qayrag‘och, zarang, oq qayin va lipa kabi o‘simliklar misol bo‘ladi. Igna bargli daraxtlar (archa, sosna, qarag‘ay, sarv) esa qishin-yozin yam-yashil bo‘lib turishi va o‘zidan shifobaxsh efir moylari (fitonsidlar) chiqarishi bilan ajralib turadi.

Manzarali o‘simliklar orasida guli, bargi va shox-shabbalari bilan chiroy baxsh etuvchi ko‘plab butalarni uchratish mumkin. Bularga atirgul, nastarin, shamshod, yapon noki, tobulg‘i, budleya, tuya, buldenej, gortenziya, sallagul (butasi), suriya gibiskusi, fanitsiyalar kiradi.

Turlari va navlarining ko‘pligi jihatidan bir va ko‘p yillik gullar alohida o‘rinni egallaydi. Ko‘p yillik gulli o‘simliklarning o‘zi ham bir necha guruhlarga (piyozboshli, ildizpoyali, tugunakli, ko‘p yillik o‘t va b.) bo‘linadi.

Ko‘p yillik o‘tlarga floks, xrizantema, nizomgul, chinnigul, duragay gibiskus, kartoshkagul, sallagullar kiradi. Ular biologik xususiyatiga ko‘ra har xil vaqtda gullaydi. Masalan, sallagul bahorda, floks yozda, xrizantema kuzda ochiladi.

Piyozli va ildizpoyali (tugunakli) gullarga lola, gladiolus, giatsint, nargis kiradi. Ko‘pchilik piyozboshli gullar bahor oylarida ochiladi.

Bir yillik gullar son jihatidan gullar orasida birinchi o‘rinda turadi, Manzarali o‘simliklar orasida boshqa narsalarga ilashib o‘sadigan bir yillik (karnaygul) va ko‘p yillik (sarsabil) o‘tlar hamda tekoma, glitsiniya, kaprifolga o‘xshash lianalar bor.

O‘zbekistonda o‘sadigan gul va manzarali o‘simliklar urug‘i, qalamchasi va ildizpoyalaridan ko‘payadi. Jumladan, aksariyat bir yillik gullar va ko‘pgina daraxtlar (eman, kashtan, archa) urug‘idan, atirgullarning qirqog‘ayni va ba’zi boshqa navlari qalamchasidan ko‘payadi. Lekin urug‘idan o‘stirilgan na’matakka payvand qilib ko‘paytiriladiganlari nihoyatda ko‘p. Piyozboshli lola, nargis, gladiolus gullari piyozchalari, xrizantema ildizpoyasi, kartoshkagul va shoyigullar ildizpoya yoki tugunaklarini bo‘lib ekish yo‘li bilan ko‘paytiriladi.