7-lekciya. TÚYnekmiyweli o`simliklerdiń Áhmiyeti. Topinambur jetistiriw texnologiyasi

7-LEKCIYA.TÚYNEKMIYWELI O`SIMLIKLERDIŃ ÁHMIYETI. TOPINAMBUR JETISTIRIW TEXNOLOGIYASI
Túynekmiyweliler toparına hár qıylı botanikalıq semeystvo hám túrlerge tiyisli túynek miywe payda etip,olardıń quramında ańsat sińiwsi karbon suwlarısaqlawınan ajıralıp turatuǵın ósimlikler kiredi.Túynekmiyweliler quramında 65-84% suw hám 15-36% qurǵaq zat boladı.Bul eginler azıq-awqatta,ot-shóp sıpatında hám texnikada shiyki zat sıpatında isletiledi.Túynekmiyweliler jer astı paqallar yaki tamırlarda 5-20sm tereńlikte rawajlanadı. Tuynekmiywelilerden Ózbekstanda kartoshka,topinambur hám batat egiledi.Kartoshka hámme túrdegi haywanlar ushın jaqsı shireli azıq esaplanadı.Ol mallarǵa shiykiliginshe,qaynatilǵan,qurǵatilǵan hám siloslanǵan halda beriledi.1kg kartoshkanıń quramında 0,31 azıq birligi bar.Respublikamızda kartoshka tiykarınan azıq-awqat sıpatında qollanıladı.Jetistirilgen kartoshkanıń 25-30 % tuqımushın isletiledi.Kartoshka agrotexnikalıq áhmiyetke iye.Ol kóplegen awıl xojalıq eginleri ushın almaslap egiwde qollanılatuǵın ósimlik.Topinambur-tiykarınan sharwa ushın azıq alınatuǵın ósimlik sıpatında paydalanıladı.Topinamburdiń jer usti (paqali) hám jer astı bólimi (túynegi)nen paydalanıladı.Onıń paqali sharwa malları ushın toyımlı azıqlıq bolıp,quramındaǵı protein (21%),may hám azotsız zatlardıń kópligi jaǵınan mákkeden joqarı turadı.
Topinambur jetistiriw texnologiyasi. A`hmiyeti. Topinambur yamasa jer almurtı, tiykarınan sharwa ushın azıqlıq o`simligi sıpatında paydalanıladı. Topinamburdın` jer u`stki (paqalı) ha`m jer astıng`I bo`legi (tu`ynegi) nen paydalanıladı. Topinambur- paqalı sharwa malları ushın toyımlı azıq bolıp, sostavındag`ı protein ( 21%), may ha`m azotsız zatlardın` ko`pligi jag`ınan ma`kkeden joqarı turadı.Onın` paqalı jas da`wirinde orıp alınbasa, ag`ashlanıp ketedi ha`m o`z bahalılıg`ın joytadı. Topinambur paqalı mallarg`a jas halında ha`m silos halında beriledi 100 kg ko`k sho`ptin` toyımlılıg`ı 20-25 azıq birligine ten`, 100 kg silostın` azıq birligi 18-25, bir azıq birligine 80-90 g belok tuwrı keledi. Topinambur tu`yneginin` ximiyalıq quramı kartoshka tu`ynegi quramına uqsas bolıp parqı onın` quramındag`ı uglevodlar kartoshka quramındag`ıday kraxmal ko`riniste emes, al tiykarınan inulin formasında boladı (30-40%). Qurg`aq zattın` inulin qantları (polisaxarid) ko`rinisinde bolıp, taza halda da`msiz, ren`i aq un sıyaqlı boladı. Ol spirtte erimeydi, suwıq suwda a`ste, ıssı suwda tez eriydi.Topinambur tu`ynegindegi inulin uglevodlardın` 80% in quraydı, qısta saqlanıw waqtında tarqalıp qantqa aylanadı ha`m tu`ynek miywege shiyrin da`m beredi.Jer almurtı mazası jag`ınan kartoshkag`a jaqın turg`anlıg`ı ushın onı adamlarda qollanıwı mu`mkin, biraq qıshqıl da`mge iye bolg`anı ushın onnan kem paydalanadı. 100 kg topinambur tu`yneginen 7-8 l joqarı sapalı spirt alınadı.
Ózbekstanda hám shet ellerde topinambur kóp jıllıq egin sıpatında jetistiriledi hám gektarınan 850-1000 centner kók massa, 280-400 centner túynek hasılı alınadı. Onıń 1 centner jasil massasında 24,1, túyneginde 30 azıq birligi, hár bir azıq birliginde 80-90 gramm ańsat sińdiriletuǵın proteyn bar. Túynegi jaqsı saqlanadı. Túyneklerinde 11,7 procent inulin hám 2 procent shiyki proteyn bar.
Topinambur Amerikada XVIII asirde Franciyaǵa hindulerdiń «Topinamba» qabilası menen kelgen. Olar ózleri menen topinamburdi azıq-awqat sıpatında alıp kelgen. Sol dáwirden baslap bul ósimlik qabila atı menen «topinamba» dep atalıp, keyin ala topinambur atamasın aladı.
Topinambur Ózbekstanda 1950-jıllarda egip úyrenilgen. Bul ósimlik boyınsha mámleketimiz alımlarıtárepinen ilim-uzertlew jumısları alıp barılmaqta. ÓzbekstanÓsimlikshilik ilim-izertlew institutında jáhán genofondınan qımbatlı xojalıq belgileri boyınsha ayırıp alınǵan birlemshi istochnikler tiykarında mol ónimli, shıpabaxsh «Fayz-baraka» (2006-jıl) hám «Mójiza» (2011- jıl) sortları jaratılıp, mámleketimiz territoriyasında egiw ushın usınıs etilgen hám awıl xojalıq eginleri mámleketlik reestrine kiritilgen.Búgin topinamburdıń jáne bir áhmiyetli qásiyeti – onı sanaatta qollanıw tiykarında ekologiyalıq taza ónim alıw hámde úlken ekonomikalıq nátiyjelilkkke erisiw múmkin ekenligi anıqlandı.