A. A. Yusupxodjayev, M. S. Saidova

1.9-rasm. Titrlash uskunasi
Titrlashga sarflangan reaktiv eritmasining hajmini byuretkadan o‘lchab olingan miqdor eritmaning titriga ko‘paytirilsa, reaktivning grammlarda ifodalangan miqdori topiladi. Bundan reaksiyaning tenglamasi bo‘yicha eritmadagi aniqlanayotgan modda miqdorini agar eritmaning hajmi ma’lum bo‘lsa, uning titrini topish qiyin emas.Analatik tarozida tortish byuretkada hajm o‘lchashga nisbatan aniqroq bo‘lgani uchun, tortma tahlil hajmiy tahlilga nisbatan aniqroq bo‘ladi. Lekin to‘g‘ri ishlansa bu farq shunchalik oz bo‘ladiki, ko‘pincha uni nazarga olmaslik ham mumkin. Shuning uchun, tahlilni tezroq bajariladigan hajmiy metod bilan olib borishga harakat qilinadi.
Titrlashni turli usullar yordamida amalga oshirish mumkin.
To‘g‘ri, teskari va almashtirib titrlash usullari ma’lum. To‘g ri titrlashda aniqlanayotgan modda eritmasiga oz-oz miqdorida titrant beriladi. Masalan,
NaOH + HCl → NaCl + H₂O
NaCl + AgNO₃→ AgCl↓ + NaNO₃
Teskari titrlashda ikkita titrantdan foydalaniladi. Tekshirilayotgan moddaga avval titrant 1 dan ortiqcha miqdorda qo‘shiladi.Titrant 1 ning reaksiyaga kirishmay, ortib qolgan qismini titrant 2 bilan titrlaymiz. Titrant 1 moddasi bilan reaksiyaga kirishish uchun sarf bo‘lgan miqdori uning hammasi bo‘lib qo‘shilgan miqdoridan titrlash uchun sarf bo‘lgan miqdorining ayirmasidan topiladi. Masalan, eritmadagi NaCl miqdorini AgNO₃ eritmasi yordamida to‘g‘ ri titrlash yo‘li bilan aniqlash mumkin, natriy xloridning miqdorini shuningdek, teskari titrlash usuli bilan ham aniqlash mumkin, buning uchun ortiqcha miqdorda titrant AgNO₃ eritmasidan qo‘shiladi va uning AgNO₃ reaksiyaga kirishmagan qismini titrant 2 eritmasi bilan titrlanadi. NaCl bilan reaksiyaga kirishgan kumush nitrat eritmaning miqdori V, uning umumiy qo‘shilgan miqdori V₁va V₂ – NH₄CNS moddasi eritmasi bilan titrlangan miqdori orasidagi farq bilan aniqlanadi:
V=V₁-V₂;
NaCl + AgNO₃ = AgCl↓ + NaNO₃ ortiqcha miqdori,
AgNO₃ + NH₄CNS = AgCNS↓ + NH₄NO₃ qolgan miqdori
qachonki, moddani to‘g‘ri yoki teskari titrlash usullari mumkin emas bo‘lsa, almashtirib titrlash usulidan foydalaniladi. Bunda tekshirilayotgan moddaga shunday bir modda qo‘shiladiki, u ta’sirlanishi natijasida ma’lum ekvivalent miqdorda mahsulot hosil bo‘ladi, mos keladigan titrant yordamida titrlanadi. Masalan, K₂Cr₂O₇, KJ va HCl qo‘shib aniqlanadi. Oksidlanish - qaytarilish reaksiyasi natijasida hosil bo‘lgan U₂ning miqdorini Na₂S₂O₃ bilan titrlab aniqlanadi:
K₂Cr₂O₇ + 6KJ + 14HCl = 2CrCl₃ + 3J₂ + 8KCl + 7H₂O
J₂+Na₂S₂O₃ = 2NaJ + Na₂S₄O₆
Teskari titrlash sekin boradigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ishlatiladi. Bunda titrlanayotgan aralashmaga titrant (1) dan ortiqcha miqdorda qo‘shiladi va ma’lum muddat tindiriladi (reaksiya oxirigacha borishi uchun). Keyin titrantning ortiqcha miqdori boshqa titrant 2 yordamida titrlanadi.Bu usul masalan, olganda, sulfidlarni aniqlash uchun ishlatiladi. Natriy sulfid eritmasiga titrant 1-J₂ eritmasidan ortiqcha miqdorda qo‘shiladi, uning shu ortiqcha miqdorini titrant 2-Na₂S₂O₃ eritmasi bilan titrlanadi, reaksiya quyidagicha boradi:

Na₂S + J₂ + 2HCl = S↓ + 2NaCl + 2HJ

J₂+ 2Na₂S₂O₃ = Na₂S₄O₆ + 2NaJ

Almashib titrlash usuli, aniqlanayotgan moddaning biror boshqa modda bilan reaksiyaga kirishishi natijasida hosil bo‘lgan mahsulotga ekvivalent miqdorida ajralib chiqadigan o‘rinbosar moddani aniqlashda ishlatiladi. Bu usul yordamida oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga kirishmaydigan moddalar titrlanadi. Masalan, CaCO₃ ni HCl da eritib, tahlil qilish mumkin. Eritma neytrallashtirilgandan keyin ammoniy oksalat (NH₄)₂C₂O₄ yordamida CaC₂O₄ holida cho‘kmaga tushiriladi. Cho‘kmaga H₂SO₄ yordamida ishlov beriladi va hosil bo‘lgan oksalat kislota (o‘rinbosar modda) KMnO₄ eritmasi bilan titrlanadi, reaksiyalar quyidagicha sodir bo‘ladi:

↓CaCO₃ + 2HCl → CaCl₂ + H₂CO₃
CaCl₂ + (NH₄)₂C₂O₄→ CaC₂O₄↓ + 2NH₄Cl
↓CaC₂O₄ + H₂SO₄→ CaSO₄ + H₂C₂O₄
5H₂C₂O₄ + 2KMnO₄ + 3H₂SO₄ → 2MnSO₄ + 10CO₂↑ + 8H₂O +K₂SO₄

Titrlashga asos bo‘ladigan har qanday reaksiya bir qator talablarga javob berishi kerak.