A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

30

kındaki teklifini kabul etmediyse de, kendi kuvvetini alıp Afganistana geçecek oldu, biz de kendisini takip edip, 250 kadar askerini çevirip alıkoyabildik» denilmektedir. Diğer hâtıralar da bunu teyit ediyor. Şir Mehmed Bek ise kendi hatıratında Hacı Samiyi kabahatli göstermekte, bununla beraber Hacı Sami, İbrahim Lakayı silâhsızlandırmak istediğinde bunu yapmamağa ikna ettiğini zikretmekte ve Hacı Sami nezdinde kalan askerini 150 nefer göstermektedir.

İşan Sultan kendisine Dervazdan maada,' muhalifi olan Fuzayıl Mahdumun vilâyeti Karategin de verilmek şartı ile Ruslara .sulh teklif etmiş ve Hacı Samiye karşı Ruslar ile müttefikan hareket edecek olmuştur. Hacı Saminin Afganistandan getirdiği cephane de Dervazda bulunduğundan, onu da ele geçirmek istemiştir. Mustafa Şahkul Işan Sultanı «ahmak, fevkalâde mutaassıp, kadın akıllı bir cahil emirci» diye tarif etmektedir. Nihayet Hacı Sami, Işan Sultanı ve kardeşi (Kür- şirmete göre «Khudaya tevbe qıldım»)ni Gubdereye celbedecek ilkkâ- nun sonunda as?.rak idam etti -^:1G) ve Işan Sultanla kendisi arasında mütereddit buluna., kuvvetleri itaat altına aldı. Bu tedbir Hacı Saminin Enver Paşaya nazaran bam¹ şka, kararları çok kat*î ve sert bir adam olduğunu gösterdi. Ve bir kısım basmacıların hoşuna gitti.

1923 yılı sonkânu.nunda Hacı Sami muntazam çete teşkilâtına ve çeteciliğe başladı. Elacı Sami çeteleri oymaklara göre teşkil edip, bir oymağı diğerinin işine müdahaleden kat’î surette men’edip her birine:

1. 
   leşker başı, 2) erzakçı,. 3) mülkî işlerin idaresi için «emlâktar» yahut «aqsaqal»lar tâyin etti. Bu sâde ve yeknasak teşkilât, basmacıların askerî ve dahilî hayatının az çok intizam bulmasına sebep oldu. Sonra Ruslara müteaddit yerlerde halis çetecilik usulü ile taarruza başladı. Sonkânunda Küîâbda bulunan Rusları muhasara edip, 300 kadar rus müfrezesini aldatıp meydana çıkarıp anî bir surette hücum ederek, 1 5-20 dakikada hepsini kâmilen kesti ve bir çok ganimet, cephane elde etti. Kale dahilindeki garnizon ile uğraşmadı. Yanında 500 kadar askeri bulunuyordu. Buradan gidip Hisarı bastı. İbrahim Lakay, Külâb Lakayla- rmm reisi Togay Sarıya, Hacı Samiye ansızın arkasından hücum emrini vermiştiyse de, cesaret edemedi. Bilâkis Hacı Sami Togay Sarıya Hisarın kuşatılmasını emredip, kendisi İbrahim Lakayın karargâhı olan Köktaş yaylasına ânî bir surette hücum ederek Lakayları bozdu ve kaçmalarına da imkân vermeyip bir derede İbrahim Lakayı çevirip esir etti. Yaya kalan İbrahim, elinden düşürdüğü tabancasını bile yerden ³¹⁹ kaldıramadı. Bütün mağlûbiyetlerin ve felâketlerin sebebi kendisi olduğunu ve Hacı Sami öldürse haklı olduğunu itiraf edip, öldürmezse, bütün varlığı ile hizmet edeceğini va’detti. Hacı Sami tabancasını elin e almıştı, mutlak vuracak bir vaziyette bulunuyordu. Lâkin, «bunu vurmakla iş düzelmez, belki kendisini kazanırım» diye affetmeği tercih etti. Filhakika İbrahim de bundan soma Hacı Samiye sâdık kaldı. Hacı Saminin şiddet ve kat’iyeti, hakay, Marka ve Barlas gibi Özbekleriıı çok hoşuna gitti.
   

Halbuki akıl satan bazı tacik ıüesası ve Fuzayıl Mahdum bunu bir delilik addediyorlardı. Orada emilin sabık Şarkî Bukhara vâlii umumisi Fvliya Kuli Beğin oğlu Begcan. Hacı Samiye iltihak etmişti. Hacı bu Begcanın Afganistana, Abdülhamid Ârifov’ün ise Çitral yoluyla Hindis- tdna ve oradan da Avrupaya gitmesine müsaade etti. Yusuf Ziya Bey, AzerbaycanlI ve şiî olduğundan Panıir've Şugnanm şiî Tacikleri arasında teşkilât ve propaganda işleri ile meşgul olmağa müsaade aldı. Diğer taraftan bu çc-te muharebesinde Hacı Sami, Enver Paşanın maiyetinden en sâdık ve en kahraman zabitleri ve yerli beyleri de kaybetti. Külâb muharebesinde Osman Çavuş ve Danyal Bey şehit düştüler, Rus Kozağı Ray ev de burada maktul düştü. Külâb beyi Aşur Beğ, Rusların gittikçe şiddetlenen tazyiklerine mukavemet edemeyip Afganistana geçmek üzere iken yakalayıp idam etti.

Mart içinde Hisar seferinden tekrar Külâba avdet ederken Faruk Efendi ■ve Murad Çavuş, bir düşman oku ile şehit düştüler. Bu iki zat, Türk kahramanlığının ve idealistliğinin timsali addediliyorlardı. Hacı Sami, Faruk Efendiyi Osman ve Murad çavuşları Çegende Enver Paşanın > anına defnetti. Rus Kozağı Rayev’i de Lakaylara verip defnettirdi. Enver Paşa bu Rayev’e çok itimat eder, Rayev de Enver Paşayı sever, Rusları, Enver Paşanın idaresi altında Bolşevikler ile harbe davet edip yazılar gönderirdi. Hacı Sami, Moğul Katagan kabilesinin reisi Paşahan ile Mustafa Şahkulu Afgan hudut muhafızlığına tâyin etmiş ve ahalinin Afganistana firarına mâni olacağını tahmin etmişti. Paşahan da burada vefat etti. Bu zat, ömrünü avcılıkla geçirmiş, gayet faal, güzel ve açık fikirli sâde bir Türk olup, Şarkî Bukharada emsalsiz bir kahraman idi. Şü arada Semiz Özbek kabilesinin reisi Abdiirrahim Baybece ve Kon- gırat kabilesinin reisi Heyit Pehlivan da şehit düştüler. Bunlar hep Enver Paşanın en sadık adamları idi. Heyit Pehlivan’m 1500 kadar askeri bulunuyordu. Paşahanın yerine oğlu Nasreddin, Heyit Pehlivanın yerine de kardeşi Hurrem Bek reis tâyin olundular. Bunların vefatı, Şarkî Bu khara basmacılığı için telâfisi kabil olmıyan zayiat oldu.