Ağayev Samir

3.2 Faizin Leyhinə olan arqumentlər və onların əks arqumentləri
Qərb aləmində və maliyyə ədəbiyyatlarında bütün səmavi dinlərin əksinə olaraq faizi əsaslandırmaq üçün müəyyən arqumentlər və nəzəriyyələr mövcuddur. Bunlardan ən məşhurları Opportunity cost of money və Time value of money adlanır. Bu arqumentləri ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək və mümkün əks arqumentlərini qeyd edək.

Opportunity cost of money

Kiminsə hazır nəğd vəsaiti varsa, o, investisiya etmək və ya hər hansı bir gəlirli iş görməklə bu kapitalı istifadə edə bilər. Bu kapitala sahib olmaq, onun üçün müxtəlif biznes imkanları yaradır. Lakin, əgər o əlindəki pulu kiməsə borc veribsə, o zaman bu imkanlarını itirir. Ona görə də, borc alan borc verənin itirdiyi imkanları kompensasiya etmək üçün əsas məbləğdən əlavə olaraq müəyyən ödənişlər etməlidir. Bu Opportunity cost of money adlanır.

Bu arqument heç də bütün hallar üçün tutarlı deyil. Çünki, borc verənlər heç də həmişə biznesmenlər olmaya bilər. Yəni borc verənlər, həmişə kapitalını tamamilə itirmək bahasına olsa belə öz pulu ilə risk edib gəlir əldə etmək istəyən insanlar deyil. Xüsusilə də müasir zamanda borc verənlər – məsələn, öz pullarını bankların əmanət hesablarında saxlayanlar, heç də biznes imkanları axtarmırlar, əksinə pullarının qorunmasının rahat yolunu axtarırlar. Bundan əlavə bu əmanətçilər istənilən anda pullarını geri çəkmək imkanı ilə təmin olunurlar. Belə halda harada və necə Opportunity cost of money müşahidə olunur? Hətta onun müxtəlif biznes imkanları olmadığı halda, o, sabit faiz qazanır, halbu ki, o, biznes imkanları axtarmırdı və yalnız pulunun qorunması haqqında düşünürdü. Deməli bu arqument bütün hallar üçün keçərli deyil.

Time value of money

Bu konsepsiyanın əsas məğzi ondan ibarətdir ki, bu günün dolları sabahın dollarından daha dəyərlidir. Ona görə pul nə qədər borcluda qalarsa, geri faiz ödənişləri daha çox olmalıdır. Maraqlıdır, borc vermə əməliyyatı zamanı, adi qeyri – məhsuldar gözləmə necə dəyər yaradır? Ümumiyyətlə dəyər yaradırmı? Fərz edək ki, bir insan mağaza sahibidir və bu yolla pul qazanır. O, malları müştərilərinə həm nəğd yolla, həm də kreditlə (hissəli ödənişlə) satır. Əgər müştərilər mal almaq istədikdə ehtiyatda (anbarda) mal olmasa, o zaman satıcı gəlir əldə etmək imkanından məhrum olacaq. Nəticədə mağaza sahibi ehtiyatda həmişə lazımı səviyyədə malın olmasını təmin etmək məcburiyyətində qalacaq və ya ən azından həmişə buna cəhd edəcək. Çünki mala tələb yarandıqda malın olmaması onu gəlir əldə etmək imkanından məhrum edir. Ona görə də mağaza sahibi malların satışı zamanı satılan malların pulunu mümkün qədər tez əldə etmək istəyəcək. Yuxarıda da deyildiyi kimi, mallar kreditlə də satılır. Kreditlə satılan mallara görə mağaza sahibi dərhal əldə edə bilmədiyi pula görə, tələb yarandıqda malın olmaması səbəbindən gəlir əldə etmək imkanından məhrum olur. Kredit müddəti nə qədər uzun olarsa, itkilər daha çox olacaq. Ona görə malın kredit qiymətinin nəğd qiymətdən çox olmasının müəyyən əsası var. Paralel olaraq deyə bilərik ki, kredit müddəti nə qədər uzun olarsa, qiymət də o qədər yüksək ola bilər. Deməli Time value of money arqumenti ticarət və ya satış zamanı tutarlıdır və bunu İslam alimlərinin əksəriyyəti də təsdiq edir. İslam dünyasında nüfuzlu təşkilat olan İslam Fiqh Akademiyası da 1990 – cı ildə hissəli ödənişlə satışa dair verdiyi fətvada təsdiq edib ki, malın kredit qiyməti nəğd qiymətdən yüksək ola bilər.¹ Sual olunur, bu arqument borcla pul verilən zaman da tutarlıdırmı? Cavab, heç də yox. Çünki, borc verən, mağaza sahibi kimi çıxış etmir. O, yalnız öz pulunu saxlayır, nə gəlir əldə edir, nə də pulun olmaması səbəbindən itkilərə məruz qalır, ta ki bir nəfər (borcalan) gəlib ondan borc istəyənə qədər. Göründüyü kimi, bu arqument də pulun ticarəti zamanı zəifdir.