Alâ yedey adl

ALİ b. MÜŞEYMEŞ

Beylikler döneminde Anadolu'da eser veren bir mimar.

XIV. yüzyılın ikinci yansında yaşamış­tır; doğum ve Ölüm tarihleri bilinme­mektedir. Adına, Selçuk'taki Aydınoğul-lan dönemine ait İsa Bey Camii'nin 777 (1375) tarihli kitabesinde rastlanmak­tadır. Bu kitabede geçen DımaşkJ nis-besinden Şamlı olduğu anlaşılan Ali b. Müşeymeş, ilk olarak Şam Emeviyye Camii'nde ortaya çıkan ve daha sonra Diyarbakır Ulucamii ile Güneydoğu Ana­dolu'daki bazı Artuklu camilerinde de­vam eden plan şemasını, XIV. yüzyılın sonlarına doğru Batı Anadolu'da yeni­den uygulama alanına çıkarmıştır. Bu çalışmasında, ayrıntılara girildiğinde da­ha da iyi görülebilen, çeşitli tesirlere ge­tirdiği ustaca yorumuyla orijinal bir eser ortaya koymuştur. Bu durum onun. Türk ve İslâm mimarilerini iyi incelemesin­den gelen köklü bir mimarlık kültürüne sahip olduğunu göstermektedir.

Kitabe tarihi 820 (1417) olan Merzi­fon'daki Çelebi Mehmed Medresesi ile Amasya'daki Bayezid Paşa Camii'ni (822/1419) yapan mimar Ebû Bekir b. Muham-med b. Hamza el-Müşeymeş ve Ankara'daki Karacabey Külliyesi'ni (848/1444) yapan Sinâneddin Ahmed b. Ebû Bekir el-Müşeymeş de aynı mimar ailesinden gelmektedirler. Ayrıca İsa Bey Camii'nde Ali b. Müşeymeş ile beraber çalışan ve onunla aynı nisbeyi taşıyan, mihrapta ismi kayıtlı Ali b. Dâvûd ed-Dımaşkî'nin de Ali b. Müşeymeş'in akrabası olması kuvvetle muhtemeldir. Usta çırak düze­niyle kendi içinde mimar yetiştiren bu aileden, yapı kitabelerinde adlanna rast­lanmayan başka sanatkârların da çıkmış olması mümkündür. ¹⁰⁹⁵

Bibliyografya

1) Ch. Texier. Asie Mineure, Paris 1862, s. 311;

2) L. A. Mayer, Islamic Architects and Their Works. Geneve 1956, s. 54;

3) Zeki Sönmez. Başlan­gıçtan XVI. Yüzyıla Kadar Anadolu'daki İslâm ve Türk Devri Yapılarında Çalışan Sanatkâr­lar ¹⁰⁹⁶, İÜ Ed. Fak., s. 239, 243;

4) K. Otto-Dorn. “Die İsa Bey Moschee in Ephesus” Istanbuler Forschungen, XVII, Ber­lin 1950, s. 115, 132. ¹⁰⁹⁷

ALİ el-MUTTAKİ

Bk. Muttaki El-Hindî.

ALİ NAKKAŞ

XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan Osmanlı tasvir sanatçısı.

Ehl-i hiref teşkilâtının nakkaşlar bö­lüğüne bağlı olarak saray nakkaşhanesinde çalışmış ve eser vermiştir. Gelibolulu Mustafa Âıi’nin bildirdiğine göre. ünlü nakkaş üstad Osman'ın kayınbira­deridir. Sultan II. Selim (1566-1574) ile III. Murad (1574-1595) devirlerinde sa­rayda çalıştı. Saray şehnamecisi Seyyid Lokman'ın kaleme aldığı Şehname ile benzeri eserleri resimlendiren nakkaş­lar ekibinde görev yaptı. Ayrıca bazı ar­şiv kayıtlarında belirtildiğine göre, ha­len Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphane-si'nde bulunan Şehnâme-i Selim Han ¹⁰⁹⁸ ve Hünemâme ¹⁰⁹⁹ ile Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'ndeki Zübdetü't-tevârîh ¹¹⁰⁰ adlı eser­lerin resimlendirilmesi işinde çalıştı. Os­manlı tasvir sanatının klasik üslûbunu belirleyen nakkaş Osman'ın etkisinde kalmıştır. ¹¹⁰¹

Bibliyofrafya

1) Alt, Menâkıb-ı Hüneroerân, Ş. 68;

2) Nigâr Anafirta. Hünemâme Minyatürleri oe Sanatçıları, İstanbul 1969, s. 10;

3) Filiz Çağman. “Şahnâme-i Selim Han ve Minyatürleri”, Sanat Tarihi Yıl­lığı, V, İstanbul 1973, s. 411, 443;

4) Günsel Renda. “İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müze­si'ndeki Zübdetü't-tevârîh Minyatürleri”, Sa­nat sy. 6, İstanbul 1977, s. 58, 67. ¹¹⁰²

ALİ NUTKİ DEDE

(1762-1804) Mevlcvî şeyhi, şair ve bestekâr.

5 Muharrem 1176'da ¹¹⁰³ İstanbul'da Yenikapı Mevlevîhanesi ci­varında bir evde doğdu. Babası, adı ge­çen mevlevîrıanenin şeyhlerinden Kütah­yalı Seyyid Ebûbekir Dede, annesi ise Galata Mevlevîhanesi şeyhlerinden Kut-bünnâyî Osman Dede'nin kızı Saîde Hanım'dır. Doğumundan bir müddet son­ra, amcası Ömer Dede'nin oğlu semâ-zenbaşı Sahfh Ahmed Dede'nin (ö 1813) himayesine verildi. Daha on dört yaşla­rında iken bilhassa dinî bilgilerde yetiş­miş bir kişi olarak kendini göstermeye başladı. Babasının 3 Receb 1189'da ¹¹⁰⁴ vefatı üzerine Yenikapı Mevlevi’hanesi'ne şeyh tayin edilerek ken­disine Çelebi Ebûbekir Efendi tarafın­dan destar giydirildi. Otuz sene şeyhlik makamında bulunduktan sonra Cemâziyelevvel 1219'da ¹¹⁰⁵ der­gâhtaki odasında vefat etti ve aynı der­gâhın hazîresine defnedildi. Defteri Dervi’şân'da Afffe adında bir kızının oldu­ğu kaydedilmektedir.

Derin ilmi, mütevazi kişiliği ile herke­sin hürmetini kazanarak devrinin belli başlı şeyhleri arasında yer alan Ali Nutkî Dede aynca edebiyat ve mûsiki ile de meşgul olmuştur. Çeşitli kaynaklarda, önceleri babasının verdiği Memiş. da­ha sonra da Nutkî mahlasını kullanarak yazdığı manzumelere rastlanmaktadır. Şeyhliği sırasında dergâha intisap eden, mukabele'ye giren ve çilelerini doldu­ran dervişler ile Yenikapı Mevlevîhanesi hakkında çeşitli bilgilerin yer aldığı Def­ter-i Dervîşân adıyla bilinen bir esere başlamıştı. Ancak vefatı üzerine yarım kalan bu eser, kardeşi Şeyh Abdülbâki Nasır Dede tarafından tamamlanmıştır. ¹¹⁰⁶ Ali Nutkî Dede'nin edebiyat ve mûsiki alanında ün yapmış birçok kişinin yetiş­mesinde de büyük emeği geçmiştir. Bun­lar arasında, Konya'da başladığı çilesini İstanbul'da Ali Nutkî Dede'nin yanında tamamlayan Şeyh Galib ile haftanın be­lirli günleri bu dergâha devam eden Hamrnâmîzâde İsmail Dede, bilhassa zik­redilmelidir. Ali Nutkî Dede'nin bestelediği ve ölümünden bir ay kadar önce dergâhta okunan “Şevkutarab Mevlevî Ayini'ni, talebesi olmasına rağmen İsmail Dede'ye ithaf etmesi, aralarında­ki samimiyetin bir neticesidir. Ali Nutki Dede'den zamanımıza ulaşan tek eser olan bu Mevlevi âyininin Türkiye'de ay­rı zamanlarda yapılan iki nota neşrinde İsmail Dede'nin eserleri arasında göste­rilmesinin sebebi anlaşılamamıştır. ¹¹⁰⁷

Bibliyografya

1) Esrar Dede. Tezkire, Süleymaniye Ktp., Ha­let Efendi Mülhakı, nr. 109, vr. 112b;

2) Şeyh Galib. Şerhi Cezlre-i Mesnevi, Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr. 183, vr. 2;

3) a.mlf.. Divan. Bu­lak 1252, s. 119;

4) Ali Nutkî Dede Abdülbâki Nasır Dede, Defter-i Dervîşan, Süleymaniye Ktp., Nafiz Paşa, nr. 1194, vr. 1B, 4b, 7b, 10b, 24b, 53, 91b;

5) Fatîn. Tezkire, s. 410, 411;

6) Hâşim Mustafa b. Yûsuf, Varidat, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3910/9, vr, 30°;

7) Ali Enver, Semâhâne-i Edeb, İstanbul 1309, s. 236;

8) Mehmed Ziya. Yenikapı Mevlevîhanesi, İstanbul 1329, s. 144, 148;

9) Mehmed Şükrî, Sil­silename, Üsküdar Selim Ağa Ktp., Hüdâyî Ki­tapları, nr. 1098, vr. 32b;

10) Hüseyin Vassâf. Sefi­ne, V, 206;

11) Rauf Yekta, Esatîz-i Elhân III: De­de Efendi, İstanbul 1343, s. 127, 128, 131;

12) Uzunçarsılı. Kütahya Şehri, istanbul 1932, s. 259;

13) Türk Musikisi Klasiklerinden ilâhîler: Mevlevî Ayinleri ¹¹⁰⁸. İstanbul 1937, XIII, 637, 648;

14) Ergun. An­toloji, II, 413, 415. 429, 435, 438, 513;

15) Ezgi, Türk Musikisi, V, 429;

16) Sadettin Heper, Mev­levi Ayinleri, Konya 1974, s. 235, 244;

17) Abdül­bâki Gölpınarlı. “Şeyh Galib”, İA, XI, 463. ¹¹⁰⁹