Alâ yedey adl

ALİ PAŞA CAMİİ

Tokat'ta bulunan XVI. yüzyıla ait bir cami.

Mahallî bir yayında caminin Tokat Va­kıflar İdaresi'nde otuz beş sayfalık alt tarafı eksik Arapça vakfiyesi bulundu­ğu ve bunun 980 (1572-73) tarihli oldu­ğu yazılıdır. Bu bilginin kaynağı, Tokat Müzesi'nde bulunan 1930 yıllarında son derece dikkatli ve gayretli Tokatlı bir araştırıcı tarafından yazılmış eski eser­ler defterlerindeki etraflı nottur. Bura­da bazı satırları aynen istinsah edilmiş bu vakfiyede caminin kurucusunun Ali Paşa olduğu açık olarak anlatılmaktadır. Ancak Tokat'ta Osmanlı devrinin en Önemli eserlerinden olan bu caminin hangi Ali Paşa tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Evliya Çelebi burayı Koca Ali Paşa Camii olarak adlandıra­rak, “Gayet mükellef ve süslü ve mâmur olup selâtin camii gibi büyük kubbe ve yüksek sütunlarla donanmış.” olduğunu bildirir. Halil Edhem, Ali Paşanın Eretna (Ertena) oğulları soyundan geldi­ğini iddia etmişse de bu da inandırıcı görülmemiştir. Caminin yanındaki tama­men kesme taştan yapılmış türbede üç mezar bulunmaktadır. Kitabelerine göre bunların ilk ikisinde. 980de (1572-73) ölen Ali Paşa (halk Mustafa Beyin mezar kitâbesindeki “Kim Ali Paşa” ibaresinin yanlış okunmasından dolayı buna Kemer Ali Paşa der ile 972'de (1564-65) ölen oğlu Mustafa Bey yatmaktadır. Üçüncü mezar ise kitâbesiz olup paşanın zevce­si veya kızına ait olduğu kabul edilmek­tedir. Buna göre caminin yapılışı mezar taşlarındaki bu tarihler civarında olma­lıdır. Ali Paşa'nın Sultan 11. Bayezid’ın damadı olduğu yolundaki söylenti de İnandırıcı değildir. Ancak Mustafa Bey'in mezar taşındaki “Nesl-i Sultan Bayezıd” sözünden, Ali Paşa'nın Kanunî Sul­tan Süleyman'ın oğlu olup isyan eden ve sonunda İran'a sığınmışken 969'da (1561-62) orada katledilen Şehzade Bayezid'in damadı olabileceği ileri sürül­müştür. Yine tahminlere göre Ali Paşa Tokat'a sürgün edilmiş ve II. Selim za­manında Şehzade Bayezid'in taraftarla­rı bertaraf edilirken o da öldürülmüş­tür. Fakat bütün bu iddialar henüz sağ­lam bir dayanağa sahip değildir. Ali Pa­şa Camii 1939 yılındaki zelzelede hayli zarar görmüş, 1943 zelzelesinde hasar­lar büyümüş, 1945'te ise son cemaat yeri kısmen yıkılmıştır. Cami 1953'te tamir edilmiş, ancak içinde pek çok tarihî şahsiyetin mezar taşları bulunan hazî-resi ortadan kaldırılmıştır.

Ali Paşa Camii muntazam kesme taş­la inşa edilmiş büyük ve gösterişli bir yapıdır. Avlusu ortadan kalkmış, cami­nin mimarisine uymayan bir şadırvan yapılmıştır. Çok geniş olan son cemaat yeri bir kubbe ile örtülüdür. Caminin harimi kare bir plana göre yapılmış, fa­kat çok kalın olan duvarlarda nişler oyul­mak suretiyle mekân genişletilmiştir. Böylece elde edilen sekizgen desteklerin üstüne sekizgen bir kasnak inşa oluna­rak bunun da üstüne esas kubbe ve kas­nağı yerleştirilmiştir. İçeride kubbeye geçiş, köşelerde tromplarla sağlanmış­tır. Sağdaki ince uzun taş minare kür­süsü ile cami beden duvarı arasında kü­çük bir ara mekân bulunmaktadır. Böy­lece son cemaat yerinin iki yandan taş­kın oluşu sağda bir dereceye kadar ör­tülmüş ise de solda bu taşkınlık gözü rahatsız edecek şekilde belirlidir. Mima­ri bakımından hoş olmayan bu aksaklık caminin ilk düşünülen planının tamam­lanmadan kalmasına bağlanabilir. Belki harimin iki yanında tabhane odaları yapılması veya son cemaat yerinin avlu­yu çeviren revaklar ve medrese odaları ile bağlanması tasarlanmış olabilir.

Caminin minber ve mihrabı sade ol­makla beraber iki renkli mermerden zarif bir biçimde itinalı bir işçilikle işlenmiştir. Evliya Celebi, muhtemelen bu caminin evkafından olan büyük bir Ali Paşa çifte hamamını da anar. Türbenin üstü, sekizgen bir kasnak üzerine otu­ran bir kubbe ile örtülüdür. Geniş iki payeye oturan bir kubbe ile örtülü bir ön mekân vardır. Bu kısmın Sivas valisi olan başka bir Ali Paşa tarafından yap­tırıldığı ileri sürülür. Ali Paşa Camii'nin çok değerli Kafkas halıları ile döşenmiş olduğu da tesbit edilmiştir. XVII-XVIII. yüzyıllara ait olan on dokuz kadar halı­dan bazıları müzeye kaldırılmış, bazıları ise yerinde bırakılmıştır. ¹¹⁵⁷

Bibliyografya

1) Evliya Çelebi. Seyahatname, V, 58;

2) a.e. ¹¹⁵⁸. İstanbul 1969, 71, VlI, 232, 238;

3) Uzunçarşılı, Kitabeler I, İstanbul 1927, s. 37, 39;

4) A. Gabriel. Monuments Turcs d'Anatolie, Paris 1934, II, 91, 92;

5) H. Asarkaya (Cinlioğlu), Os­manlılar Zamanında Tokat, Tokat 1941, s. 53, 54;

6) F. Acunsal. Gerçeklerin Diliyle Tokat, İstan­bul 1947, s. 80, 81, 91;

7) Şerare Yetkin. Early Caucasian Carpets İn Turkey, London 1978, 1, tür. yer.;

8) A. Osman Uysal, “Tokat'taki Osmanlı Camileri”, Türk Tarihinde oe Türk Kültüründe Tokat Sempozyumu (1986), Ankara 1987, s. 346, 352;

9) M. Tayyib Gökbilgin, “Tokat”, IA, XllI l,s. 410. ¹¹⁵⁹

1 İbn Sa'd, 1, 271 ; İbn Kesîr, IV, 9, Muhammed Hamîdullah.s. 184.

2 Vecdi Akyüz, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/311.

3 Vecdi Akyüz, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/311.

4 Ahmet Özkan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/311.

5 nşr. E Levi Provençal.

6 trc. Mustafa Fayda.

7 Ahmet Özkan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/311.

8 Abdullah Aydınlı, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/311-312.

9 nşr. Ali Hasan.

10 nşr. Abdülfettâh EbûCudde

11 Abdullah Aydınlı, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/312.

12 ez-Zümer 39/53.

13 el-Gâfir 40/43.

14 Buhârî, “Tef­sir”, 40/1.

15 M. Yaşar Kandemir, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/312.

16 M. Yaşar Kandemir, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/312.

17 İ. Aydın Yüksel, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/311-312.

18 İ. Aydın Yüksel, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/312.

19 Şu­bat 1484.

20 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/312-313.

21 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/313.

22 İ. Aydın Yüksel, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/313-314.

23 İ. Aydın Yüksel, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/ 314.

24 bk. İstanbul Atatürk Kitaplığı, M. Cevdet Yazmaları, Tahrir Defteri, O 117/5, s. 46.

25 Alacahisar, Petros, Niş, Ürgüp.

26 Feridun Emecen, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/314-315.

27 nşr. Schefer.

28 nşr. A. Mertol Tulum.

29 haz. D. Laziç v.dğr.

30 Feridun Emecen, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/315.

31 Ara Altun, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/315.

32 lisans tezi, 1965.

33 Ara Altun, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/315.

34 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/315.

35 Nisan 1541.

36 Ağustos 1537.

37 Bahâr-ı Dâniş Mu­kaddimesi, İstanbul 1290. s. 7.

38 Paris 1724.

39 Hümâyunnâme'nin mü­him bir kısmı ile Garp dillerindeki tercü­meleri için bk. V. Chauvin, Bibliographie des ouurages Arabes ou relatif aux Arabes, Liege 1897. II, 49, 55.

40 Berlin 1811, 2 + 214 s.

41 Hutâsa-i Hümâyunnâme, 1304.

42 İstanbul 1268.

43 bk. TSMK, Revan, nr. 843 nüshası için bk. Karatay, TY, II, 304; Nur­han Atasoy Filiz Çağman, Türkish Mi-niature Painting, İstanbul 1974, s. 61-62, Levha 381.

44 TSMK, Hazine, nr. 359.

45 TTK Belleten, 1976, XL/159, s. 438, 465.

46 British Museum, add. 15, 153, Rieu, Cataiogue, s. 228a; G. M. Meredith - Owens, Turkish Miniatures, London 1963, s. 27, 28, Levha V-VI, XH1-XIV, XVI11-XX.

47 Ömer Faruk Akün, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/ 315-318.

48 nşr. Ahmed Subhi Furat.

49 nşr. A Tietze, Mustafâ “Âla’ Counsel For Sultans.

50 nşr. Flügel.

51 aynen Beliğ'den nakil.

52 Ömer Faruk Akün, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/318.

53 Ömer Faruk Akün, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/318.

54 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/318.

55 19 Ekim 1397.

56 Fâtih, nr. 188, 884; Cârullah, nr. 765, 766.

57 nr. 1334, 334 varak.

58 21 Temmuz 1368.

59 bk. Keşfü'z-zunûn, I, 211.

60 bk. Brockelmanın, I, 657. Ahmet Özel, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/319.

61 Ahmet Özel, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/319.

62 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/319.

63 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/319.

64 Nisan 1495.

65 Mehmet ipşirli, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/319.

66 Mehmet ipşirli, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/319.

67 Hamid Algar, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/319-320.

68 nşr Muhammed Tâhır Iraki.

69 Hamid Algar, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/320.

70 bk. Mehmed Râşid, vr. 24b, 26.

71 Abdülkadir Özcan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/320.

72 trc. Ragıt, Hulusi.

73 nşr. Orhan F. Köprülü.

74 Abdülkadir Özcan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/320.

75 Karaman Tarihi, s. 61, 107.

76 Ekim 1365.

77 a, e, s. 106, 113.

78 a.e., s. 116-117.

79 Bezma Ram. s 313, 314.

80 bk. Feridun Ahmed Beyt. 104, 105.

81 Ekim 1385.

82 bk.a.e., ı, 107.

83 bk. Neşrî, I, 189, 193; Hoca Sâdeddin, I, 67; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, 160, 161.

84 rivaye­te göre 70.000.

85 30 Ekim 1386.

86 bk. Feridun Ahmed Bey, 1, 111.

87 a.e., s 110.

88 Ohannöma, 1, 218, 219.

89 Osmanlı Tarihi, I, 249.

90 bk Neşrî, 1, 234.

91 Bezmü Rezm, S. 312, 314.

92 Tarihi, s. 107. 131.

93 a.e., s. 112.

94 bk. Konyalı, s. 255, 256.

95 bk. Konyalı, s. 231.

96 bk. a.e, s. 252, 254.

97 Faruk Sümer, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/320-322.

98 nşr. Kilisli Muallim Rifat.

99 trc. Hakluyt Societi.

100 nşr Osman Turan.

101 Faruk Sümer, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/322.

102 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/323-324.

103 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/324.

104 nr. 564.

105 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/324.

106 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/324.

107 14 Eylül 1593.

108 nr. 71, s. 439.

109 nr. 20433.

110 Eylül 1155.

111 envanter nr. 68I, 683, 684,685,688.689,692,693.

112 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/324-327.

113 Denkmaeler Persischer Bavkunsi başlıklı kitabın bir bölümü, ayrıca basıl­mıştır.

114 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/327.

115 Ara Altun, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/328.

116 Ara Altun, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/328.

117 Deniz Esemenli, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/328-329.

118 trc Mümin Çe­vik.

119 Deniz Esemenli, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/329.

120 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/330.

121 3 Ocak 1316.

122 Yusuf Halaçoğlu, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/330.

123 Yusuf Halaçoğlu, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/330.

124 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/330.

125 bk. Sarre, Der Kiosk oon Konia, s. 37.

126 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/330-331.

127 nşr. ve trc. Şerafettin Uzluk.

128 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/331.

129 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/331.

130 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/331.

131 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/331.

132 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/331.

133 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/331.

134 27 Kasım 1359.

135 bk. Brockelmann, GAL, II. 76, 77; Suppl, H. 68.

136 Kara Çelebizâde, nr. 91; Ayasofya, nr. K 1386, O 1387 ve Şehid Ali Paşa, nr. 667.

137 Yenicami, nr. 179.

138 Köprülü Ktp., nr. 386.

139 Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1181/ II.

140 Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5293/5, vr. 112, 159.

141 nr. 5293/ 4, vr. 94, 111.

142 Süleymaniye Ktp., Esad Efen­di, nr. 276/2, vr. 22, 33.

143 Bağdat 1397/1978. Beyrut 1986.

144 Beyrut 1985. Selman Başaran, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/331-332.

145 Zeylü Tezkireli'l-huffâz içinde.

146 Selman Başaran, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/332.

147 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/332.

148 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/332.

149 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/332.

150 Ma­yıs-Haziran 1366.

151 Erdoğan Merçil, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/332-333.

152 nşr Fr. Taeschner.

153 trc. Râgıb Hulusi.

154 trc. Enver Ziya Karal.

155 Erdoğan Merçil, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/333.

156 Süleyman Uludağ, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/333.

157 nşr. Ebü'l-Hasan Ali en-Nedvî.

158 Süleyman Uludağ, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/333.

159 et-Tegâbün 64/14-15.

160 Süleyman Uludağ, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/334.

161 bk. mecaz. Süleyman Uludağ, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/334.

162 trc Süleyman Ulu­dağ.

163 Süleyman Uludağ, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/334.

164 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/334-335.

165 Semavi Eyice, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/335.

166 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/335.

167 Beyrut 1389/1969.

168 Mücteba Uğur, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/335.

169 Mücteba Uğur, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/335.

170 Hasan Ali Eş-Şazeli, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/335-336.

171 nşr. M. Mazhar Beka.

172 Hasan Ali Eş-Şazeli, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/336.

173 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/336.

174 Abdülkerim Özaydın, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/336-337.

175 nşr. B. Dom.

176 trc. Cemal Köprülü.

177 doktora tezi, 1983.

178 Abdülkerim Özaydın, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/337.

179 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/337.

180 İsmail b. Abdürresûl el-Mecdû, s. 112, 114.

181 Brockelmann, 1, 323; Sezgin, I, 573.

182 İA, IX, 644.

183 İbnü'n-Nedîm, s. 358.

184 A’lâmü'n-nübüuue, s. 25, 27.

185 el-Akuâlü'z-zehebiyye, s. 9, 14.

186 A’lâmü'n-nübüvve, s. 27, 28.

187 A’lâmun-nübüuve, s. 3, 5.

188 A’lâmun-nübüvue, s. 4, 9.

189 bk. delailü-nübüvve.

190 Tahran 1397/1977.

191 Yusuf Şevki Yavuz, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/337-338.

192 nşr Salâh es-Sâvî Gulâra Rızâ A'vânî.

193 nşr. P Kraus.

194 nşr Salâh es-Sâvî.

195 nşr. Alinaki Münzevi.

196 Yusuf Şevki Yavuz, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989: 2/338.

197 bk. Sübkî, V, 276; Taşköprizâde, II. 331.

198 bk. Nebhânî, s. 67, 100, 270, 288.

199 Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1570.