And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam

"Onları xəbərdar etsənsə də, xəbərdar etməsənsə də, onlar üçün birdir; onlar inanmazlar." ifadəsinin bütün kafirlər haqqında söz mövzusu ola bilməyəcəyi də, bu ehtimalı gücləndirməkdədir. Əks halda hidayət qapısının bağlı olduğunu söyləməmiz lazımdır. Halbuki Quran açıqca bunun əksinəni ifadə edir. Ayrıca bu cür ifadələr, Məkkə enişli Yasin surəsi ilə Mədinə dövrünün ilk başlarında enən Bəqərə surəsində iştirak edər. Bu ayə enərkən də hələ Bədir Döyüşü meydana gəlməmişdi. Bu səbəbdən, gərək bu ifadədə və gərəksə başqa yerlərdə keçən "kafirlər" sözüylə, Peyğəmbərimizin göndərilişinin ilk dövrlərində Qurana həmsöhbət olan Məkkə kodamanlarının nəzərdə tutulmuş olması güclü Bəqərə Surəsi / 6-7 ....................................................... 107 bir ehtimaldır. Ancaq bunun əksinəni göstərən bir qar/qazancına olduğu yerlərdə vəziyyət dəyişər. Bənzəri bir vəziyyət də "iman edənlər" ifadəsi üçün etibarlıdır. Əksinə bir qar/qazancına yoxsa, ümumiyyətlə bu ifadə ilk Müsəlmanlara istiqamətli olaraq istifadə edilmişdir. Onlar, bir şərəflənmə olaraq belə bir xitaba xas qılınmışlar. "Allah, onların ürəklərini və qulaqlarını möhürləmişdir, gözlərində də pərdə vardır..." İfadənin axışı içində meydana gələn dəyişiklik (uca Allahın ürəkləri möhürləməyi özünə, gözlərin önündəki pərdəni də onlara izafə etməsi) göstərir ki, onların gerçəyi görmələrinə mane olan, biri özlərindən, digəri də kafirlikləri və fasiqliklərindən ötəri uca Allahdan, iki pərdə vardır. Onların bütün əməlləri, bu iki pərdə arasında meydana gəlir. "Allah... nümunə verməkdən çəkinməz..." [Bəqərə, 26] ifadəsini ələ alarkən mövzuya bağlı bəzi şərhlərdə ol/tapılacağıq. Bunu da xatırladaq ki, eynilə iman kimi, küfr də güclü və ya zəif olmağa əlverişli bir xüsusiyyətdir. Onun da, eynilə iman kimi, dəyişik nəticələr doğuran fərqli dərəcələri, mərtəbələri vardır. AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ el-Kafidə, Zübeyridən belə rəvayət edilər: "İmam Sadiqdən (ə.s), Allahın kitabında qaç/neçə növ küfrdən danışıldığını soruşdum, belə cavab verdi: "Allahın kitabında beş növ küfrdən danışılar: [1 və 2] İnkar mənasında küfr ki bunun iki növü vardır. [3] Allahın əmrlərini tərk etmə mənasında küfr. [4] Uzaqlığı bildirmə, əlaqəni kəsmə, tanımama mənasında küfr. [5] Nemətə qarşı nankorluq etmə mənasında küfr." "İnkar mənasındakı küfr, Rəblik mövqesini inkar etməkdir. 'Rəb yoxdur, cənnət və cəhənnəm yoxdur.' deyənlərin sözü kimi. Bu, zındıklar zümrəsinə mənsub iki qrupun sözüdür. Bunlara dəhrilər də deyilir. 'Bizi yox edən ancaq zaman (dehr)dır.' [Casiyə, 24] dedikləri üçün bu adı al/götürmüşlər. Bu anlayış, düşünmə və araşdırmaya ehtiyac duymadan, bu belədir, belə olar, deyərək özünü rahatlamağa çalışan bir zehniyyətin məhsuludur. Necə ki uca Allah onlar haqqında, 'Onlar yalnız zənn edirlər.' [Casiyə, 24] buyurur. Yəni, hərhalda belədir deyərək özlərini ovudurlar. Yenə buyuru- 108 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 yor ki: 'Heç şübhəsiz, kafirləri xəbərdar etsənsə də, xəbərdar etməsənsə də, onlar üçün birdir; onlar inanmazlar.' Yəni, Allahın birliyini qəbul etməzlər. İşdə küfrün bir növü budur." "Küfrün ikinci növü isə, bilərək inkar etməkdir. Bununla nəzərdə tutduğumuz, adamın gerçək olduğunu qəti olaraq bildiyi halda bir şeyi inkar etməsidir. Uca Allah onlar haqqında belə buyurur: 'Onların doğru olduğunu qəti bildikləri halda, haqsızca və lovğalanaraq onları inkar etdilər.' [Nəml, 14] Bir başqa ayədə də belə buyurur: 'Daha əvvəl kafirlərə qarşı zəfər ümid edərlərkən, o bildikləri, tanışları şey özlərinə gəlincə, onu inkar etdilər. Artıq Allahın lənəti, inkarçıların üzərinə olsun!' [Bəqərə, 89] İşdə küfrün iki növünün şərhi budur." "Küfrün üçüncü növü isə, nemətə qarşı nankorluqdur. Uca Allah bu vəziyyəti Hz. Süleymanın diliylə belə ifadə etməkdədir: 'Bu, Rəbbimin lütfündəndir; şükrmü edəcəyəm, yoxsa nankorluqmu edəcəyə(i)m deyə məni sınamaq istəyir. Şükr edən, özü üçün şükr etmiş olar; nan-körlük edən də, bilsin ki, Rəbbim müstağnidir, çox kərəm sahibidir.' [Nəml, 40] Bir başqa ayədə də belə buyurur: 'And olsun, əgər şükr etsəniz, əlbəttə sizə nemətimi artıraram və əgər nankorluq etsəniz, əzabım çox çətindir.' [İbrahim, 7] Başqa bir ayədə də belə buyurur: 'Elə isə məni anın ki, mən də sizi anayam; mənə şükr edin, nankorluq etməyin.' [Bəqərə, 152]" "Küfrün dördüncü növü də, uca Allahın əmrlərini tərk etməkdir. Bu barədə uca Allah belə buyurur: 'Bir-birinizin qanını tökməyəcəksiniz, bir-birinizi yurdlarınızdan çıxarmayacaqsınız, deyə sizdən qəti söz al/götürmüşdük. Sonra siz də bunu təsdiq etmiş, siz də buna şahid olmuşdunuluq. Amma siz yenə bir-birinizi öldürürsünüz, sizdən bir qrupu yurdlarından çıxarırsınız, onlara qarşı günah və düşmənlik etməkdə birləşirsiniz, onları çıxarmaq sizə qadağan edilmiş ikən əsir olaraq gəldiklərində fidyələrini verirsiniz. Yoxsa siz kitabın bir qisiminə inanıb bir qisimini inkarmı edirsiniz?' (Bəqərə, 84)" "Burada uca Allah, əmrlərini tərk etdikləri üçün onları küfrlə xarakterizə edir, bir istiqamətdən də onları imana nisbət edir. Lakin bu imanlarını qəbul etmədiyini, bunun öz qatında onlara bir fayda təmin etməyəcəyini də belə vurğulayır: "Sizdən bunu edənin cəza- Bəqərə Surəsi / 6-7 ....................................................... 109 sı, dünya həyatında alçaq olmaqdan başqa bir şey deyil. Qiyamət günündə də əzabın ən şiddətlisinə itələnilərlər. Allah etdiklərinizi bilməz deyil.' [Bəqərə, 85]" "Küfrün beşinci növü isə, uzaqlığı olmadığını bildirmə, tanımama mənasındakı küfrdür. Bunun nümunəs(n)i də uca Allahın Hz. İbrahimin (a s.) diliylə köçürdüyü bu ifadələrdir: 'Sizi tanımırıq. Siz, bir tək Allaha inanana qədər sizinlə bizim aramızda davamlı bir düşmənlik və nifrət meydana çıxmışdır. '1 Burada Hz. İbrahim, biz sizdən uzağıq, aramızda əlaqə qalmadı, demək istəyir." "Bir başqa ayədə də belə buyurulur (şeytan, qiyamət günü insanlar arasındakı dostlarıyla bir əlaqəsinin olmadığını dilə gətirir): 'Mən, əvvəldən məni Allaha ortaq qaçmanızı da tanımamışdım onsuz da/zatən. '2 Bir başqa ayədə də belə buyurulur: Siz, dünya həyatında aranızdakı sevgi uğruna Allahı buraxıb bəzi bütlər əldə etdiniz. Daha sonra qiyamət günündə bir-birinizi tanımaz və bir-birinizi lənətlərsiniz. Çatacağınız yer/yeyər atəşdir və heç bir köməkçiniz yoxdur. "3 [Üsulu Kafi, c. 2, s. 389, h: 1] Mən deyərəm ki: Bu hədis, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, küfrün güclülük və zəiflik göstərilə biləcək bir xüsusiyyət olduğunu açıqlayıcı mahiyyətdədir. ------- 1- Mümtahine, 4 2- İbrahim, 22 3- Ənkəbut, 25 110 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 Bəqərə Surəsi / 8-20 .............................................................. 111 8- İnsanlardan bəziləri də vardır ki, "Allaha və axirət gününə iman etdik." deyərlər. Halbuki inanmış deyildirlər. 9- Onlar, Allahı və iman edənləri aldatmağa çalışarlar. Halbuki yalnız özlərini aldadırlar da fərqində deyildirlər. 10- Ürəklərində xəstəlik vardır. Allah da xəstəliklərini artırmışdır. Yalan danışır olduqları üçün də, onlara acı/ağrılı bir əzab vardır. 11- Özlərinə, "Yer üzündə fəsad çıxarmayın." deyildiyində, "Biz yalnız islah edicilərik." deyərlər. 12- Bilin ki, həqiqətən əsl fəsadçılar onlardır; amma fərqində deyildirlər. 13- Yenə özlərinə, "İnsanların iman etdiyi kimi, siz də iman edin." deyildiyində, "Aşağı ağılların iman etdiyi kimi, biz dəmi iman edək?" deyərlər. Bilin ki, həqiqətən əsl aşağı ağıllılar özləridir; amma bilməzlər. 14- İman edənlərlə qarşılaşdıqları zaman, "İman etdik." deyərlər. Şeytanlarıyla baş-başa qaldıqlarında isə deyərlər ki: "Şübhəsiz, biz sizinlə bərabərik. (Onlarla) yalnız lağ/alay edirik." 15- (Əsl,) Allah onlarla lağ/alay edər və daşqınları içində çaşmışca gəzmələrinə (müəyyən bir) müddət tanıyar. 16- İşdə onlar, hidayətə qarşılıq pozğunluğu satın almışlar; lakin bu alış-verişləri qazanclı ola bilməmiş və doğru yolu tapa bilməmişlər. 17- Onların nümunəs(n)i, eynilə (qaranlıqda) bir atəş alovlandıran adamın nümunəsinə bənzər; atəşi, ətrafını hər işıqlandırdığında, Allah onların işığını aradan qaldırar və onları qaranlıqlar içində buraxar da artıq görə bilməzlər. 18- Kardırlar, dilsizdirlər, kordurlar. Artıq onlar dönməzlər. 19- Ya da (onların nümunəs(n)i,) göydən boşanan, içində qaranlıqlar, göy guruldaması və şimşək olan şiddətli bir yağışa (tutulmuş kimsənin nümunəsinə bənzər. İldırımların saldığı dəhşətlə; ölüm qorxusundan barmaqlarıyla qulaqlarını tıxayarlar. Allah, kafirləri ətraflı əhatə etmişdir. 20- Şimşək, az qala/haradasa gözlərini qapacaq. Önlərini hər işıqlandırdığında (bir az) gedərlər; üzərlərinə qaranlıq düşüncə də ka- 112 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 lakalırlar. Allah diləsəydi, eşitmələrini də, görmələrini də aradan qaldırardı. Şübhəsiz, Allah hər şeyə güc çatdırandır. AYƏLƏRİN ŞƏRHİ "İnsanlardan bəziləri də vardır ki, 'Allaha və axirət gününə inandıq.' deyərlər. Halbuki inanmış deyildirlər..." Ayələrin orijinalında keçən "xuda" bir növ aldatmadıyar. "Şeytan" isə pisliyin qaynağı, çox pislik edən deməkdir. İblisin "Şeytan" olaraq adlandırılması bu yüzdəndir. Bu ayələrdə münafiqlərin vəziyyətinə bağlı şərhlər iştirak etməkdədir. İnşaallah, irəlidə Munafiqun surəsində və digər bəzi surələrdə onlardan detallı olaraq danışacağıq. "Onların nümunəs(n)i eynilə (qaranlıqda) bir atəş alovlandıran adamın nümunəsinə bənzər..." Bu, münafiqlərin vəziyyətlərini konkretləşdirən bir nümunədir. Onlar, tünd bir qaranlığın içinə düşmüş kimidirlər; o qaranlıqda yaxşını pisdən və zərərlini faydalıdan ayırt edə bilmirlər. Buna görə işıqlanma vəsaitlərindən birinə müraciət etmə gərəyini duy/eşidirlər. Bir atəş yandırıb ətrafı görmək istəyirlər. Atəş alovlanıb ətraflarını işıqlandırınca uca Allah, külək və yağış kimi bir səbəbi dövrəyə soxaraq atəşi söndürər. Beləcə köhnə qaranlığın içində qalmağa davam edərlər. Hətta bu dəfə iki qaranlığın ortasında tərəddüd edərlər: Bir, ətraflarını qucaqlayan qaranlıq; bir də qarışıqlıq qaranlığı, işıqlanma gerecinin təhvil verən çıxması ilə yaşadıqları psixoloji qaranlıq. Bu nümunə, münafiqlərin vəziyyətini gözlər önünə sərir. Bunlar mömin kimi görünərək, möminlərlə iç içə yaşamaqdan ötəri dinin təmin etdiyi bəzi nemətlərdən faydalanarlar. Miras və nikah kimi. Lakin imandan əsl faydalanma dövrü olan ölüm vaxtı gəlib damın tərəfindən, uca Allah, nurlarını aradan qaldırar, əməllərini etibarsız edər, onları tünd bir qaranlığın ortasında buraxar. Burada nə edəcəklərini, necə edəcəklərini bilə bilməzlər. Həm köhnə qaranlığın və həm də əməllərinin gətirib çıxardığı qaranlığın içində tərəddüd edib dayanarlar. "Ya da (onların nümunəs(n)i,) göydən boşanan..." İfadənin orijinalında keçən "sayıb", şiddətli yağış deməkdir. "Berk" hər kəs tərəfindən bilinən Bəqərə Surəsi / 8-20 ............................................................ 113 şimşək deməkdir. "Rə'd" isə, şimşək çaxarkən buludlardan gələn guruldamadıyar. "Saika" isə, şimşəklərdən enən ildırım deməkdir. Bu ikinci nümunə də, münafiqlərin iman xüsusiyyətini xaricə vurmalarını konkretləşdirməkdədir. Bu vəziyyətdə onlar, eynilə göz gözü görməz bir qaranlığın ortasında şiddətli bir yağışa tutulan kəslər kimidirlər. Şiddətli yağış onları qaçıb xilas olma məcburiyyətində buraxır, qaranlıq isə buna imkan vermir. Göy guruldamasının və ildırımların saçdıqları dəhşət də onları ətraflı əhatə etmişdir. Artıq tək variantları, şimşəkdən və onun təmin etdiyi işıqlıqdan faydalanmaqdır. Amma şimşəyin işıqlığı davamlı və qalıcı deyil. Şimşək çaxınca bir parça gedərlər; ardından təkrar qaranlığın ortasında çaxılıb qalarlar. İşdə, imanı mənimsəməyən, amma möminmiş kimi görünmək məcburiyyətində qalan münafiqin vəziyyəti bundan ibarətdir. Ürəyi ilə dili anasında birlik, uyğunlaşma və ahəng olmadığı üçün yolu tamamilə işıqlanmaz. Buna görə ikidə bir tökezlemesi və ayağının itkin yerə bağlanması qaçınılmaz olar. Bir az gedər, az sonra təkrar dayanar. Beləcə uca Allah, onu alçaq edər. Əgər Allah diləsəydi, görmə və eşitmə orqanlarını dövrə xarici buraxaraq, daha ilk gündən onu alçaq edərdi. 114 ................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 21- Ey insanlar, sizi və sizdən əvvəlkiləri yaradan Rəbbinizə qulluq edin ki, bəlkə qorunasınız. 22- O, sizin üçün yer üzünü bir döşək, səmas(n)ı bir bina etdi və göydən yağış endirərək sizin üçün (müxtəlif) məhsullardan ruzi çıxardı. Elə isə, (bütün bunları) bilə-bilə Allaha ortaqlar qoşmayın. 23- Əgər qulumuza endirdiyimizdən şübhədəsənsənik, o zaman siz də onun kimi bir surə gətirin və Allahdan başqa şahidlərinizi (özlərinə güvəndiyiniz köməkçilərinizi) çağırın; əgər doğru söyləyirsinizsə (bunu edin). 24- Amma əgər edə bilməsəniz, ki əsla edə bilməyəcəksiniz, bu vəziyyətdə, kafirlər üçün hazırlanmış, yanacağı insanlar ilə daşlar olan atəşdən çəkinin. Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 115 25- İman edib yaxşı işlər edənləri müjdələ. Həqiqətən, onlar üçün altlarından çaylar axan cənnətlər vardır. Onlardakı meyvələrdən ruzi olaraq özlərinə bir şey verildiyində, hər dəfə, "Bu daha əvvəl də ruzi olaraq bizə verilən şey!" deyərlər. Bu, bənzəyər olaraq onlara təqdim edilmişdir. O cənnətlərdə, onlar üçün tərtəmiz bərabər/yoldaşlar da vardır və onlar oralarda müddətsiz qalacaqlar. AYƏLƏRİN ŞƏRHİ "Ey insanlar... qulluq edin ki..." Uca Allah, bundan əvvəl üç insan qrupunun; muttakilerin, kafirlərin və münafiqlərin vəziyyətini gözlər önünə sərdi. Muttakilerin, Rəbləri tərəfindən bir hidayət üzrə olduqlarını və Quranın onlar baxımından bir yol göstərici olduğunu; kafirlərinsə, ürəklərinin və qulaqlarının möhürlü olduğunu, gözlərinin qarşısında pərdə ol/tapıldığını; münafiqlərin də xəstə olduqlarını, uca Allahın da onların xəstəliklərini artırdığını, onların kar, dilsiz və kor olduqlarını (ilk on doqquz ayə boyunca) açıqladı. Bunun ardından uca Allah, bu beş ayədə insanları Allaha qulluq təqdim etməyə, kafirlər və münafiqlərdən deyil, möminlərdən olmağa çağırır. Ayələrin bu axışından aydın olur ki, "bəlkə qorunasınız." ifadəsi, "qulluq edin" ifadəsiylə əlaqəlidir, "sizi... yaradan" ifadəsiylə deyil. Bununla birlikdə, bunu hər iki ifadəylə də əlaqələndirmək doğrudur. "Elə isə bilə-bilə Allaha ortaqlar qoşmayın." ayənin orijinalında keçən "endad" sözü, "bənzər"in çoxluğudur və "misl" ilə eyni qəlibdən olduğu kimi eyni mənas(n)ı da ifadə edər. "Bilə-bilə" ifadəsinin xüsusi bir qeydlə məhdudlaşdırılmadan "ortaqlar qoşmayın" ifadəsi üçün hal qılınması, insanların, az da olsa sahib olduqları məlumatlar sayəsində, heç bir şəkildə uca Allaha ortaqlar qoşmamaları lazım olduğunu vurğulamaqdadır. Çünki, həm onları və həm də onlardan əvvəlkiləri O yaratmış, universal nizamı O qurmuş və bu nizam sayəsində bəslənmələrini və bu dünya üzərində həyat sürdürmələrini mümkün etmişdir. "O zaman siz də onun kimi bir surə gətirin." ifadəsi, Qurani Kərim- 'en möcüzəliyini vurğulama məqsədinə istiqamətli, əleyhdarları çarəsiz bı- 116 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 rakan bir meydan oxumadıyar. Quranın Allah qatından gəldiyində quş-ku yoxdur. Keçən zamana və çağlara baxmayaraq Quranın möcüzəliyi davam edər. Bu cür meydan oxumalar Qurani Kərimdə sıksık təkrarlanar: "Də ki: And olsun, əgər insanlar və cinlər bu Quranın bir bənzərini gətirmək üzrə toplansalar, yenə onun bənzərini gətirə bilməzlər. Bir-birlərinə arxa olsalar da." (İsra, 88) "Yoxsa, 'Onu uydurdu' mu deyirlər? Də ki: Əgər doğru söyləyirsinizsə, siz də onun bənzəri on uydurulmuş surə gətirin; Allahdan başqa çağıra bildiklərinizi də çağırın." (Hud, 13) Bu halda, "onun kimi" ifadəsindəki əvəzlik, "endirdiyimiz" ifadəsinə dönükdür. Bu vəziyyətdə, meydan oxuma həm Quranın özü, həm ifadə tərzi və həm də şərh üsuluyla əlaqədardır. Əvəzliyin "qulumuz" ifadəsinə dönük olması da mümkündür. [Bu ehtimala görə ayənin tərcüməs(n)i belə olar: "O zaman siz də onun (Peyğəmbər) kimi birindən bir surə gətirin."] Bu vəziyyətdə, bu meydan oxuma Quranı gətirən adamın, təhsil almamış okumayazmasız bir adam olması, bu uca və qiymətli məlumatları, bu gözəl və möhkəm ifadə tərzlərini heç bir kimsədən öyrənməmiş bir adam olması baxımından ön plana çıxır. Bu baxımdan ələ aldığımız ifadə, bu ayəs(n)i kəriməylə eyni mesajı ehtiva etməkdədir: "Də ki: Əgər Allah diləsəydi, onu sizə oxumazdım və onu sizə heç bildirməzdim. Mən ondan əvvəl aranızda bir ömür boyu qalmışdım, düşünmürsünüzmü?" (Yunus, 16) Əlimizə çatan bəzi rəvayətlərdə, ayənin hər iki şəkildə də təfsir edildiyi görülməkdədir. Bilin ki: Bu və bənzəri ayələr, Qurani Kərimdə iştirak edən Kövsər və Əsr surələri kimi ən qısa surələrin də möcüzə xüsusiyyətində olduqlarını ortaya qoymaqdadır. Quranın möcüzəliyini ifadə edən ayələrdəki əvəzliyin, söz mövzusu ayələrin içində iştirak etdikləri Bəqərə və Yunus kimi surələrə dönük olması ehtimalı göz qarşısında saxlanılaraq bir qiymətləndirmə edilsə, bu, alışılmış ifadə formalarına tərs düşər. Çünki Quranın Allaha böhtan atılaraq uydurulduğunu irəli sürən biri, Quranın bütününü göz qarşısında saxlayar, bu iddiasında surələr arasında ayrı-seçkilik etməz. Bu səbəbdən, Bəqərə və ya Yunus surəsiylə ona meydan oxumanın bir mənas(n)ı yoxdur. Çünki bu vəziyyətdə, "Əgər, söz gelimi Kövsər və İxlas surələri haqqında şübhə içindəsənsənik, o zaman siz də Yu- Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 117 nus surəsi kimi bir surə gətirin." kimi bir məna ortaya çıxar. Bunun da nə qədər səhv bir məna olduğunu hər kəs təslim edər. MÖCÜZƏ VƏ MAHİYYƏTİ Bilin ki: Qurani Kərimin bu ayədə, meydan oxuyucu bir ifadə tərziylə özünü fövqəladə bir möcüzə olaraq təyin etməsi, gerçəkdə iki iddianı gündəmə gətirməkdədir. Biri, möcüzə və fövqəladəliyin varlığı; digəri də, Qurani Kərimin möcüzə olması. Bilindiyi kimi, ikinci iddianın qətilik qazanması eyni zamanda birinci iddianın da qətilik qazanması deməkdir. Qurani Kərim də bu çərçivədə özünün möcüzə oluşuyla meydan oxuyaraq, bununla yuxarıda sözünü etdiyimiz hər iki nəticəs(n)i əldə edir. Ancaq bu nöqtədə hələ, təbiətdə alışılana zidd bir görünüş sərgiləyən möcüzənin necə reallaşdığı açıqlıq qazanmış deyil. Təbiətin normal sistemi, faktların bilinən konkret səbəblərinə söykən/dözmələrini nəzərdə tutar. Burada, səbəbdənlik nöqtəsində bir kuraldışlılığa ya da səbəbdənlik qanununun çaşması və ya ziddiyyət təşkil etməsinə rast gəlinməz. Qurani Kərim, möcüzənin həqiqətini açıqlayaraq bu mövzudakı şübhələri aradan qaldırmaqdadır. Quran, mövzuya iki baxımdan açıqlıq gətirməkdədir: Birincisi; möcüzə vardır və bunun nümunələrindən biri də, meydan oxuma yoluyla həm möcüzənin varlığını, həm də özünün möcüzə olduğunu sübut edən Qurani Kərimdir. İkincisi; möcüzənin gerçək mahiyyəti nədir? Təbiətdə, onun adi sisteminin xaricində və onun bütünlüyüylə ziddiyyət təşkil edən inkişaflar necə meydana gəlir? Quranın Möcüzəliyi Qurani Kərimin gərək Məkkə və gərəksə Mədinə enişli bir çox ayədə öz möcüzəliyiylə meydan oxuduğundan şübhə yoxdur. Bütün bunlar göstərir ki, Quran fövqəladə bir möcüzədir. Hətta söz mövzusu ayəs(n)i kərimə, ikinci ehtimalıyla da, Quranın möcüzəliyini sübut etməkdədir. Bu ayəs(n)i nəzərdə tuturam: