Aysel Qəribli “Azərbaycan dili” anlayışının tarixi “Elm və təhsil” Bakı-2017

V FƏSİL
“AZƏRBAYCAN DİLİ” ANLAYIŞI

MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏ
1. Müstəqilliyin ilk illərində “türk dili”, “Azərbaycan türkcəsi” və “Azərbaycan dili” mübahisələri

XX əsrin əvvəllərində ana dilinin (və dövlət dilinin) adı ilə bağlı tərəddüdlər, mübahisələr və münaqişələr həmin əsrin sonlarında bir daha baş qaldırdı.

1991-ci ildə Sovetlər Birliyinin dağılması ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan özünün dövlət müstəqilliyini əldə etdi. Lakin bu, yalnız “mərkəz”in razılığı ilə həyata keçmiş bir hadisə deyildi, Azərbaycan xalqı öz azadlığı uğrunda uzun illər mübarizə aparmış, qurbanlar vermişdi.

Müstəqilliyin ən mühüm atributlarından biri ana dili idi ki, ölkədə, xüsusilə dövlət strukturlarında onun sərbəst, maneəsiz işlədilməsi xalqın əsas istəklərindən biri sayılsa da, rus dilinin genişmiqyaslı təzyiqi respublikanın dövlət dilinin hüquqlarını kobud şəkildə pozurdu.

1992-ci ildə hakimiyyətə gələn qüvvələr müəyyən eyforiyaya qapılaraq, dövlət dilinin o vaxta qədər “Azərbaycan dili” şəklində stabilləşmiş adını “türk dili” ilə əvəz etdilər.

Məlum olduğu kimi, Milli Məclisin 22 dekabr 1992-ci il tarixli iclasında dövlət dilinin adı müzakirəyə qoyuldu. Hazırlıq səsverməsində “Azərbaycan dili”-9, “Azərbaycan türk dili”-15, “türk dili” isə 25 səs aldı. Ən çox səs toplayan “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili türk dilidir” qərarı yenidən səsə qoyuldu və nəticə aşağıdakı kimi oldu:

lehinə-27 səs,

əleyhinə-8 səs,

bitərəf-5 səs,

iştirak etmədi- 2 nəfər (35, s.43).

Həmin qərarın düzgün olmadığı barədə ilk fikir bildirənlərdən birincisi görkəmli dilçi Ağamusa Axundov idi. O, müsahibələrinin birində demişdi:

“Ya gərək türk dili deyərkən elə türk dili kimi də başa düşək və həmin dili də işlədək, ya da dilimizi öz adı ilə çağıraq” (9, s. 273).

Azərbaycan xalqının ümumilli lideri Heydər Əliyev 31 oktyabr 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiya layihəsində dövlət dili haqqında maddənin geniş müzakirəsi zamanı bu məsələ barədə deyir:

“... Mən Milli Məclisin qərarının nəticəsinə toxunmayaraq və o barədə öz münasibətimi bildirməyərək yalnız həmin qərarın qəbul olunması prosedurası haqqında danışmaq istəyirəm. Belə bir mühüm qərar üç-dörd günün içərisində kiçik qrup adamın iradəsi, istəyi nəticəsində qəbul olunubdur. Bax, mən bunu heç bir vəchlə qanuni hesab etmirəm. Mən hesab edə bilmərəm ki, bu işə ciddi münasibət göstərilibdir.

Məsələ belə olmuşdur. Milli Məclisdə Azərbaycanın dövlət dili məsələsi müzakirə olunarkən Məclis üzvlərindən biri deyib ki, gəlin yazaq “Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan türk dilidir”, başqa birisi deyib ki, niyə belə yazırıq. Yazaq ki, “türk dilidir”. Mübahisə gedibdir...

...Bəli, mübahisə gedibdir. Bir qismi buna etiraz edibdir, bir qismi isə əvvəlki təklifdən də qabağa gedərək deyib ki, yazaq “ bizim dilimiz türk dilidir”. Məsələ Milli Məclisdə səsə qoyularkən həmin iclasda Milli Məclisin 50 üzvündən 39-u iştirak edibdir. Onların 26-sı dilimizin türk dili kimi qəbul olunmasına səs verib, 7-si, ya 8-i əleyhinə səs verib, qalanları isə bitərəf olubdur. Beləliklə də dövlət dilimizin adı dəyişdirilibdir”(69, s.120).

Əlbəttə, dövlət dilinin adının bu şəkildə dəyişdirilməsi həm qanunvericiliyə zidd, həm də ümummilli səviyyədə məsuliyyət hissinin itirilməsi idi. Doğrudur, 1930-cu illərin ortalarına qədər Azərbaycan SSR-in dövlət dili “ türk dili” adlanırdı, lakin həmin illərə qədər də Azərbaycan türkcəsi (rusca: тюркский язык) Türkiyə türkcəsindən (rusca: турецкий язык) fərqlənir, bunlar ayrı-ayrı müstəqil dillər kimi qəbul edilirdi.

N.Cəfərov göstərir ki, “Azərbaycan dili” adının “türk dili” ilə əvəz edilməsi mütəxəssislər arasında müəyyən narazılıqla qarşılandı; hər şeydən əvvəl, ona görə ki:

a) iki müstəqil türk mənşəli dilin hər ikisinin eyni bir adla adlandırılması özünü doğrultmur və təcrübədə onları istər-istəməz ayrı-ayrı adlarla (Azərbaycan türkcəsi-Türkiyə türkcəsi) adlandırmaq lazım gəlir;

b) Azərbaycan ərazisində yaşayan qeyri-türk mənşəli müxtəlif xalqlar, etnoslar (talışlar, tatlar, kürdlər, ləzgilər və s.) “Azərbaycan dili”nin “türk dili” adlandırılmasından hər hansı halda narahat olurlar, bir sıra qüvvələr isə bundan istifadə edərək “xırda millətçilik” hisslərini qızışdırırlar;

c) “Azərbaycan dili” adı artıq neçə on illərdir ki, uğurla işlənir, kifayət qədər böyük işlənmə təcrübəsi qazanmışdır (18, s. 529)

“Azərbaycan dili”nin “türk dili” ilə əvəz olunması ilk günlərdən ciddi problemlər yaratmağa başlasa da bu qərar 1995-ci ilə, yəni müstəqil dövlətin ilk Konstitusiyası qəbul edilənə qədər qüvvədə qaldı. Bu bir neçə il ərzində ictimai fikir, xüsusilə mütəxəssislər məsələyə münasibətlərini bildirdilər.

Dövlət dilinin adının çox ciddi məsələ olduğunu nəzərə alan Heydər Əliyev yeni Konstitusiya layihəsinin müvafiq maddəsinin geniş müzakirəsini keçirdi ki, Həmin müzakirədəki giriş nitqində ümumilli lider məsələnin tarixinə toxunaraq demişdi:

“1921-ci ildə qəbul olunmuş ilk Azərbaycan konstitusiyasında dövlət dili haqqında heç bir maddə yoxdur. 1937-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan konstitusiyasında da dövlət dili haqqında heç bir maddə olmayıbdır.

1956-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti 1937-ci ildə qəbul olunmuş konstitusiyaya əlavə edibdir. Konstitusiyaya Azərbaycan Respublikasında dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə maddə əlavə edilibdir. O vaxt işləyən adamlarımız bunu xatırlayırlar. Həmin dövrdə bu maddənin qəbul edilməsi respublikada müəyyən mübahisələr doğurdu. Mən də onun şahidiyəm...

...1977-78-ci illərdə biz yeni konstitusiyanı qəbul edərkən bu məsələ, şübhəsiz ki,əsas məsələlərdən biri idi. Biz yeni Konstitusiyada Azərbaycan Dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə maddə hazırladıq. Qeyd etdiyim kimi, mən həmin konstitusiyanı hazırlayan komissiyanın sədri idim və bu işlərə rəhbərlik edirdim.

Ancaq bu maddə Moskvada çox böyük etiraza səbəb oldu. Belə izah edirdilər ki, başqa respublikalarda bu yoxdur, buna ehtiyac yoxdur. Mən indi sizin vaxtınızı alıb bunların hamısını geniş danışmağa ehtiyac duymuram. Ancaq o vaxt mən Sovetlər İttifaqının rəhbərliyi ilə, Kommunist Partiyasının rəhbərliyi ilə çox gərgin danışıqlar apardım. Sübut etməyə çalışdım ki, biz dövlət dilinin Azərbaycan dili olduğunu öz konstitusiyamıza yazmalıyıq və yazacağıq.

Moskvada bir neçə dəfə müzakirələr oldu. Cürbəcür fikirlər səsləndi və həmin fikirlərin əksəriyyəti ondan ibarət idi ki, belə olmamalıdır. Ancaq biz buna nail olduq və 1978-ci ildə, səhv etmirəmsə, aprel ayında biz konstitusiyanı qəbul etdik. Həmin konstitusiyada yazıldı ki, Azərbaycan dövlət dili Azərbaycan dilidir” (69, s.116-117).

Göründüyü kimi, Azərbaycan SSR-in dövlət dilinin Azərbaycan SSR Konstitusiyasında belə qeyd olunması ciddi problemə çevrilmişdi ki, bu da Sovetlər Birliyi rəhbərliyinin müttəfiq respublikaları həm siyasi-ideoloji, həm də mənəvi baxımdan get-gedə daha çox sıxışdırma yolu ilə sərsəm “sovet xalqı” maraqlarını həyata keçirmək və nəticə etibarilə, əvvəl Sovetlər Birliyində, sonra isə bütün dünyada yalnız “kommunizm dili”ndə rus dilində danışacaq amorf “dünya xalqı” yaratmaq proqramının tərkib hissəsi idi. Lakin tədricən Moskva da anladı ki, həmin “proqram” tamamilə absurd, cəfəngiyyatdır, ona görə də müttəfiq respublikalarda provakasiyalara əl atıb rusların (eləcə də rus dilinin) “mərkəzləşdirici rolu”nu təmin etmək üçün milli münaqişələr törətməyə başladılar. Bunun bir təzahürü də etnik hisslərin qızışdırılması oldu.

Müstəqilliyini yenicə qazanmış postsovet respublikalarda hakimiyyətə gəlmiş, yaxud gətirilmiş səriştəsiz “rəhbərlik” həmin provokasiyaların qarşısını almaqda aciz idilər.

Xalqın taleyi ilə bağlı tarixi əhəmiyyətli bir məsələnin kiçik bir qrupun iradəsilə “həll olunması”, əlbəttə, ciddi bir qüsur idi. Ona görə də Azərbaycan Prezidenti bu qüsurun aradan qaldırılmasını zəruri hesab edərək xüsusilə səlahiyyətli bir ortamda müzakirəsinə ehtiyac duymuşdu:

“Anlatmaq istəyirəm ki, bu qanunun gücü yoxdur. Bildirmək istəyirəm ki, Azərbaycanın müstəqillik dövründə bu taleyüklü tarixi məsələlərə bu qədər məsuliyyətsiz yanaşan insanlar hesab edirəm ki, xalq qarşısında xəyanət edirlər. Doğrudan da, əgər belə bir qanun lazım idisə, o, xalqın iradəsi ilə qəbul edilməli idi. Bunun üçün referendum keçirmək lazımdır. Həmin referendum sayəsində əgər bu nəticə əldə olunarsa, deməli, xalqın əksəriyyəti bunu istəyir. Yaxud da əgər referendum keçirmək istəmirlərsə, heç olmasa parlament çərçivəsində qanunu pozmayaydılar. Zorakılıq, volyuntarizm, vəzifəsindən sui-istifadə etmək- bax, dəhşətlisi budur. Təəssüf ki, bu, bizim həyatımızda çox vaxtlar olub. Ayrı-ayrı vəzifəli şəxslər vəzifə tutandan sonra hesab edirdilər ki, xalqın taleyi də onların əlindədir, tarix də onların əlindədir - nə istəsələr onu edə bilərlər. Bax, dərd burasındadır. Bunları nəzərə alıb mən konstitusiya komissiyasında bu məsələ qalxan kimi belə bir təklif verdim: bu məsələyə səthi yanaşmaq olmaz. Bu məsələ xüsusi müzakirə olunmalıdır. Bu, birinci növbədə o dairələrdə xüsusi müzakirə olunmalıdır ki, həmin dairələr bu məsələdə səriştəlidir- yəni bu məsələdə onların birliyi, təcrübəsi var və onlar bu işin mütəxəssisləridir (69, s.122-123).

Heydər Əliyev xalqın, eləcə də dilin adı ilə bağlı tarixi tərəddüdləri də yada salmışdır:

“Mən istəyirəm ki, siz məsuliyyəti dərindən dərk edərək müzakirə edəsiniz, bu məsələyə səthi yanaşmayasınız. Bu, çox mühüm məsələdir. Məsələn, bizim bəzi ziyalılar deyirlər ki, əgər indi biz Azərbaycan dili yazsaq, onda bəs Füzuli nə dilində yazıbdır? Cəlil Məmmədquluzadə nə dilində yazıbdır. Belə sözlər deyirlər.

Eyni zamanda deyirlər ki, guya 1935-36-cı illərdə bizim dilimiz türk dili adlanıbdır və dilimizin adı o vaxt dəyişilibdir. Amma şəxsən məndə bu barədə tarixi bir sənəd yoxdur. Bu, hansı fərmanla, hansı qərarla, hansı sənədlə dəyişdirilibdir- bu, məndə yoxdur. Bilmirəm, bəlkə kimdəsə var. Ancaq tariximiz elə olubdur ki, vaxtilə bizə “azərbaycanlı” da deməyiblər. İndi əgər biz Cəlil Məmmədquluzadəyə, Mirzə Ələkbər Sabirə, Nəriman Nərimanova və ya başqalarına istinad ediriksə, elə onların əsərlərində deyirlər ki, biz müsəlmanıq. Yazıların əksəriyyətində belədir. Bizə “azərbaycanlılar” da demirdilər, bəlkə türklər deyirdilər. Amma çox vaxt deyirdilər ki, biz müsəlmanıq. Nəhayət, XX əsrin axırlarında biz bu məsələləri tam aydınlaşdırmalıyıq və bu məsələyə nöqtə qoymalıyıq ki, bütün söz-söhbətə son qoyulsun” (69, s.126).