Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi (afse a) FƏLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər elmi-nəzəri jurnal

Onun axtardığı “Mən”

Fəlsəfə və elmin xaricindədir,

Ancaq insan qəlbinin görünməz torpağında yetişən bitkidir ki,

Yalnız bir gil yığınından boy ata bilməz.²

Görüşü yalnız öz daxili qüvvələri ilə müəyyən edilən bir dahi beləcə iflasa uğradı və öz mənəvi həyatında bilicinin zahiri rəhbərliyindən məhrum olduğu üçün səmərəsiz qaldı.³ Taleyin qəribə təsadüfünə baxın ki, öz dostlarına “sanki heç bir insanın yaşamadığı bir ölkədən gələn kimi” görünən bu insan öz böyük mənəvi ehtiyacını tam dərk edirdi. O deyirdi ki, “Mən nəhəng bir problem qarşısında yalnızam. Sankı çox qədim bir meşənin içində itmişəm. Köməyə ehtiyacım var. Davamçıya ehtiyacım var. Ustada ehtiyacım var. İtaət etmək çox şirin olardı.”⁴ Həmçinin belə deyirdi: “Yaşayan insanlar arasında məndən daha yüksəyini və mənə yuxarıdan baxa bilən birini niyə tapmıram? Bəlkə mən aciz bir axtarış içindəyəm? Halbuki buna ehtiraslı bir həvəs duyuram.”

Həqiqət ondan ibarətdir ki, dini və elmi proseslər fərqli metodlara ma­lik olsalar da, son məqsədlərində birləşirlər. Hər ikisinin də məqsədi Mütləq Hə­qiqətə çatmaqdır. Həqiqətən də, qeyd etdiyim səbəblərdən din Mütləq Hə­qiqətə çatmaq üçün elmdən daha çox can atır.⁵ Onların hər ikisinə görə sırf obyektivliyə gedən yol “təcrübənin saflaşdırılması” adlandırıla bilən şey­dən keçir. Bunu başa düşmək üçün biz Həqiqətin normal müşahidə edilə bi­lən davranışı baxımından önəmli olan təbii fakt mənasındakı təcrübə ilə Hə­qiqətin daxili mahiyyəti baxımından önəmli olan təcrübəni fərqləndir­mə­li­yik. Təbii bir fakt kimi o, psixoloji və fizioloji nümunələri nəzərə alaraq izah olunur; Həqiqətin daxili mahiyyəti baxımından önəmli olanın (təcrübə) mə­nasını aydınlaşdırmaq üçünsə biz başqa bir meyara müraciət etməliyik. Elm sahəsində biz Həqiqətin mənasını – onun zahiri davranışına əsasən an­la­mağa çalışırıq; din sahəsində isə biz onu Həqiqətin bir növ nümayəndəsi ki­mi qəbul edirik və Həqiqətin əsas etibarı ilə batini mahiyyətinə istinad edə­rək onun mənasını kəşf etməyə çalışırıq. Elmi və dini proseslər məlum mə­nada bir-birinə paraleldirlər. Hər ikisi də eyni dünyanın təsvirindən iba­rət­dir. Lakin aralarındakı fərq yalnız ondan ibarətdir ki, elmi prosesdə mən­li­yin (eqo) nöqteyi-nəzərinin müstəsna bir əhəmiyyəti var, halbuki dini pro­ses­də mənlik öz rəqabət halında olan meyllərini cəm edir və öz təc­rü­bə­lə­ri­nin bir növ süni bir şəkil dəyişməsi ilə nəticələnən vahid bir əhatəli mövqe in­kişaf etdirir. Həqiqətən də bir-birini tamamlayan bu proseslərin mahiy­yət­lə­rinin diqqətli bir tədqiqi göstərir ki, onların hər ikisi də öz sahələrində təc­rü­bənin saflaşdırılmasına doğru istiqamətləndiriliblər. Bir nümunə vasitəsilə mə­ramım aydınlaşacaq. Bizim səbəb anlayışımızın D. Yum tərəfindən tən­qi­di, fəlsəfədən daha çox elm tarixinin bir hissəsi hesab edilməlidir. Elmi em­pirizmin ruhuna sadiq qalsaq, subyektiv xüsusiyyətə (nature) malik heç bir məfhumla işləməyə hüququmuz yoxdur. Yumun tənqidçiliyinin məğzi təc­rübi elmi “qüvvə” məfhumundan xilas etməkdir; o isbat etməyə çalışır ki, bu, hissi təcrübədə heç bir əsasa malik deyil. Bu, elmi prosesi saflaşdırmaq üçün modern fikrin ilk cəhdi idi.

Eynşteynin kainat haqqındakı riyazi görüşü Yumla başlayan saf­laş­dır­ma prosesini sona çatdırır və Yumun tənqidçiliyinin ruhuna sadiq qalaraq qüv­və məfhumunu tamamilə dağıdır.¹ Böyük hind müqəddəsindən gətirdi­yim sitat göstərir ki, din psixologiyasını praktik şəkildə öyrənən şəxs bənzər bir saflaşdırmanı gözdən itirməz. Onun obyektivlik düşüncəsi öz obyektivlik sa­həsi daxilində elm xadimininki qədər kəskindir. O bir təcrübədən başqa təc­rübəyə yalnız bir müşahidəçi kimi deyil təcrübəni diqqətlə yoxlayan tən­qid­çi kimi keçir; öz axtarış sahəsinə uyğun gələn xüsusi bir metod qaydaları ilə nəticədə mütləq obyektiv olana çatmaq üçün öz təcrübəsinin məzmunu da­xilində bütün subyektiv psixoloji və fizioloji ünsürləri kənarlaşdırmağa ça­lışır. Bu son təcrübə orijinal, əsaslı və qeyri iradi yeni bir həyat prosesinin kəş­f­idir. Mənliyin əbədi sirri ondan ibarətdir ki, o, son kəşfə çatdığı anda cü­zi bir tərəddüd belə keçirmədən bunun öz varlığının əsas kökü olduğunu bi­lir. Bununla belə, təcrübə öz-özlüyündə sirr deyil. Həmçinin onda hə­yə­can­landırıcı bir şey də yoxdur. Doğrudan da, İslam sufizminin metodu tamamilə emosional olmayan bir təcrübəyə nail olmaq üçün ibadətdə musiqinin istifadəsini qadağan edir və fərdi dalğınlığın cəmiyyət əleyhinə olan mümkün təsirlərinə mane olmaq məqsədilə gün­də­li­k cəm halında (camaat) olan duaların (namaz) zərurətini vurğulayır. Bu yolla əl­də edilən təcrübə bütövlükdə təbii bir təcrübədir və mənliyin ən yüksək önə­mi baxımından bioloji bir əhəmiyyətə malikdir. Bu insan mənliyinin adi dü­şün­cə­dən daha yüksəyə qalxması və əbədi olanı mənimsəyərək öz mü­vəq­qə­ti­li­yi­ni düzəltməsidir. Bu ilahi axtarışda mənliyin qarşısına çıxan ye­ga­nə təh­lü­kə (bu təcrübəni yaşayanın) son təcrübədən əvvəlki təcrübələrin için­də zövqə və xəyallara dalması səbəbilə fəaliyyətlərinin zəifləmə­si­nin mümkün­lü­yüdür. Şərq sufizminin tarixi göstərir ki, bu real bir təhlü­kə­dir. Yuxarıda si­zə əsərlərindən bir parça sitat gətirdiyim böyük hind müqəd­də­si (vəlisi) tə­rə­findən başlanğıcı qoyulan islahat hərəkatının bütün mahiy­yəti bundan iba­rət idi. Səbəb isə aydındır. Mən­liyin son məqsədi “bir şeyi görmək” yox, “bir şey” olmaqdır. Mənliyin bir şey olmaq cəhdində o, öz obyektivliyini güc­ləndirmək və daha funda­men­tal bir “Mən varam”-ı əldə etmək üçün öz son imkanını kəşf edir; bu öz re­al­lığını Dekartın “Mən düşünürəm”-i içində yox, Kantın “Edə bilirəm”-ində tapır. Mənliyin axtarışının sonu fərdiliyin məh­dudiyyətlərindən xi­las olma deyil; o, digər tərəfdən onun (fərdiliyin) da­ha dəqiq bir tərifidir. Son hərəkət zehni bir hərəkət yox, dünyanın yalnız məf­humlar vasitəsilə gö­rülən və ya bilinən bir şey olmadığını, əksinə fasi­lə­siz hərəkətlə mütəmadi olaraq düzəldilməsinin mümkün olduğunu yaradıcı bir etimadla bilərək mənliyin bütün varlığını dərinləşdirən və onun iradəsini itiləşdirən həyati bir hərəkətdir. Bu, mənlik üçün ali səadət və həmçinin ən böyük sınaq anıdır:

Öz şüurundur ilk şahid sənə,

Varlığını görmən öz nurunla

İkinci şahid başqasının şüuru,

Başqasının nuruyla görmən özünü.

Üçüncü şahidin Haqq zatının şüuru,

Öz varlığını görmən Haqqın nuruyla.

Dayana bilirsənsə bu nur önündə,

Xuda kimi özünü diri və qaim gör onda

Mənlik məqamına çatmaqdır həyat.

Haqq zatını pərdəsiz görməkdir həyat.

Mömin önəm verməz sifətlərə

Mustafa razı olmadı zati-Xudadan qeyrisinə.

Nədir ki, merac? Şahidlik arzusu,

Şahidlə bir imtahandır üz-üzə,

Elə bir adil şahid ki, yalnız onun təsdiqi

Həmişəlik eyləyər əbədi bizi,

Onun hüzurunda gücü çatmaz kimsə dura

Ziyandan bir zərrəni əlindən atma,

Var olan gücünü möhkəmcə qavra,

Ziyanı artırman daha xoşdur

Onu Günəşlə sınaman daha xoşdur,

Köhnəlmiş heykəli sən bir daha yon,

İmtahan et özünü və varlıq qazan,

Belə varlıq bəyəniləndir bircə,

Yoxsa həyat odu bir dumandır sadəcə.