Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu atiF İslamzadə

REDAKTORDAN
Atif İslam oğlu İslamzadənin “Оğuz еpik ənənəsində Qazan xan оbrazının mifoloji strukturu” monoqrafiyası аktuаl mövzuya həsr olunmuşdur. Belə ki, оğuz epik ənənəsində Qazan xan obrazının mifoloji strukturunun araşdırmaya cəlb olunması, doğrudаn dа, folklorşünaslığın zəruri elmi prob­lemi­dir. Mövzunun tədqiqat aktuallığının Qazan xan obrazının epik-mifoloji semantem kimi oğuz-türk epik-mifoloji ənənə­si­nin əsas struktur oxlarından birini təşkil etməsi, “Оğuznamə” eposunun üç əsas obrazından biri olması və zəngin mifoloji se­mantikası ilə müəyyənləşməsi təkcə oğuz etnik-mədəni sis­temini deyil, ümumiyyətlə Azərbaycan- oğuz epik düşüncəsinin bütün inkişaf tarixini təsdiq və təsbit edir.

Giriş, iki fəsil, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siya­hı­sından ibarət olan monoqrafiya kamil elmi quruluşa malikdir. Hər iki fəsildə qoyulan məsələlər, onların həlli yollarının, tət­biq olunmuş yanaşmaların yeniliyi, əsaslandırılmış nəzəri-me­to­do­lo­ji bazanın mükəmməlliyi monoqrafiyanın yeniliyini və elmi sambalını müəyyənləşdirmişdir. Əsas obyektini “Oğuzna­mə” mətnlərinin təşkil etdiyi araşdırmada “Dədə Qorqud kita­bı” ilə yanaşı başqa oğuznamələr də tədqiqata cəlb olunmuş­dur. Qazan obrazının “Dədə Qorqud” eposunda inikas olunmuş səciyyəsini əsas götürən müəllif abidədən kənar digər örnək­lər­dəki bilgiləri də təhlil çevrəsinə daxil edərək, Qazan obrazının müəyyən oğuz­namələr sistemindəki semantik bütövlüyünün gerçək sərhəd­lə­ri­ni bərpa edə bilmişdir. İşdə Qazan xan obra­zının örnəyində oğuz-türk mədəniyyətinin düşüncə tərzindən müasir ictimai-ədəbi davranış spesifikasına uyğun şəkildə adap­tasiya olunma­sını izləmək, qədim tarixi keçmişə malik olan türk xalqlarının, xü­susilə də oğuz türklərinin obraz vasi­təsilə epos mədəniy­yəti­nə malik olan bir toplum kimi əski və çağdaş dünyagörüşünü, ictimai-siyasi-sosial təşkilat institut­la­rını diqqətdə saxlamaq, oğuzların mifoloji baxışlarının vahid kompleks səviyyədə möv­cud olduğunu, kosmoqonik və etno­qonik sistemə malik bir mə­dəniyyət hadisəsi kimi obraz area­lın­da bir daha müəyyən­ləşdir­mək və oğuz epik ənənəsinin şi­fahi və yazılı örnəklərinin uzu­nəsr­lik bir tarixi prosesdən keç­diyini struktur layları səviyyə­sin­də bərpa edib aşkarlamağı qar­şısına əsas məqsəd kimi qoyan A.İ.İslamzadə öncə оğuz epik ənənəsinə və qeyri-oğuz epik ənənəsinə daxil olan əsərlərdə Qazan obrazının məlumat səviy­yəsində səciyyələndirilməsi üçün epik, mənqəbəvi əsərləri təd­qiqata cəlb etmişdir. Təd­qi­qatçı daha sonra obrazın struktur sə­viy­yələrinin aşkarlan­ması üçün tədqiqatda olan mətnləri struk­tur-semantik təsnifat prinsipinə əsasən öyrənmiş, mövzu, motiv və mifologemləri folk­lor, sənət, dil və düşüncə səviyyəsində iz­ləmiş, diqqətdə saxladığı ədəbi mətnləri sinxron və diaxron is­tiqamətdə öz tədqiqatının baxış bucağına çevirmişdir.

Tədqiqatın elmi məziyyətlərindən biri budur ki, A.İ.İs­lamzadə tədqiq etdiyi problemin tarixini dərindən öyrənmişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Qazan xan obrazı oğuz epik ənə­nə­sinin əsas obrazlarından biri olduğu üçün “Dədə Qorqud ki­tabı” ilə bağlı tədqiqatların əksəriyyətində onun haqqında bəhs edilmişdir. Həmin araşdırmalarda obrazın bədii-poetik səciy­yəsi, tarixi-sosial semantikası və s. kimi məsələlərə toxu­nul­muşdur. Lakin Qazan obrazının mifoloji semantikasından bəhs edən tədqiqatlar çox azdır. Belə ki, оğuz epik ənənəsində Qa­zan xan obrazının tarixi-müqayisəli və struktur-semantik səviy­yələrdə bir obraz kimi tədqiq olunması bir neçə tədqiqat əsəri istisna olmaqla, demək olar ki, əhatəli şəkildə araşdırmalara cəlb olunmamışdır. Bütün bunları problemin real elmi mən­zə­rəsi kimi nəzərə alan tədqiqatçı özünəqədərki araşdırmaların əsas tezislərindən, fundamental elmi nəticələrindən uğurla isti­fadə etmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, A.İ.İslamzadənin tədqiqat­da əldə etdiyi nailiyyətlər yeni və orijinaldır. Bu cəhətdən mo­noqrafiyada bir sıra elmi yeniliklər əldə olunmuşdur. Belə ki, tədqiqatda Qazan xan obrazının mifoloji strukturu oğuz mi­foloji dünya modelinin üzvi struktur ünsürü olaraq araş­dı­rıl­mış, оbrazın epik-mifoloji səciyyəsi aşkarlanmış, ritual-mifo­loji semantikası aydınlaşdırılmış, Qazan xanın bir obraz kimi yalnız bədii təcəssümün ifadəsi olması inkar olunmuş, həm bədii-epik, həm mifoloji, həmçinin tarixi bilgilərin informator təfəkkürünün süzgəcindən keçib müxtəlif laylar səviyyəsində struktur təşkil etməsi bərpa olunmuş, оbrazın oğuz epik ənə­nə­sində folklorlaşmasının epik-bədii və tarixi-ictimai səbəbləri funksional səviyyədə öyrənilmişdir.

Tədqiqatda əsas etibarilə struktur-semiotik və tarixi-mü­qayisəli metodlar tətbiq olunmuşdur. Müəllif türk alimlərindən O.Ş.Gökyay, Z.Göyalp , Ə.Cəfəroğlu, M.Ergin, Ə.B.Ərcilasun, F.M.Kırzıoğlu, B.Ögəl, F.Sümər, Z.V.Toğan və başqalarının, rus alimlərindən V.V.Bar­told, A.Y.Yakubovski, V.M.Jirmun­ski, V.N.Basilov və başqalarının, Azərbaycan alim­lərindən Ə.Abid, H.Araslı, M.Təh­masib, M.Seyidov, X.Koroğ­lu, T.Ha­cıyev, N.Cəfərov, Ş.Cəmşidov, P.Xəlilov, K.Ab­dul­la, R.Bədə­lov, A.Rzayev, B.Ab­dulla, F.Bayat, K.Əliyev, C.Bəydili, M.Ka­­­zımoğlu, R.Əliyev, S.Rzasoy, R.Kamal, Ə.Əsgər, A.Xəlil və başqalarının tədqiqatlarının fundamental elmi nəticələrindən nəzəri-metodoloji baza kimi istifadə etmişdir.

Son olaraq bir daha qeyd edək ki, elmi ictimaiyyətə təq­dim olunan bu monoqrafiya qorqudşünaslığın zənginləş­mə­sində ciddi rol oynamışdır.