Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12.41. Əslinin özünü tanıtması: etnokosmik

identifikasiya
Süjetin davamından məlum olur ki, kişi və qadın baş­lan­ğıc­larının kosmoloji qovuşması zamanı etnokosmik iden­tifi­ka­siya (tanınma) qütblərin hər ikisini tam şəkildə əhatə edir. Bu cəhətdən Kərəmin özünü Əsliyə üç dəfəyə tanıtması ilə onun tanınması başa çatır. İndi isə Əsli özünü identifikativ işa­­rələr baxımından tanıtmalıdır. Başqa sözlə, Əslini zahiri gö­­rüntüyə əsaslanaraq tapan Kərəm indi onu özünə məlum olan identifikativ işarələr əsasında tanımalıdır. Süjetüstündə “Əs­­linin yaxasının (döş-başının) açılması” epizodu kosmoloji sxem-süjet baxımından buna xidmət edir.

Süjetdə Kərəmi tanıyan Əslinin ürəyi gedir. “Əsli ki, özün­­dən getmişdi, qızlar onun döşünü-başını açmışdılar. İn­di gəlib keçəndə Kərəm sazını alıb, görək Əsliyə necə işarə elə­di ki, döşünü bağlasın:

Sallanıban gələn dilbər,

Yaxan düymələ, düymələ!

Məni dərdə salan dilbər,

Yaxan düymələ, düymələ!

Kərəm belə oxuyanda Əsli xan qayıdıb qızlara dedi:

– Yan­şaq tayfası sözcül olur. Baxın, sizlərdən kimin dö­şü açıqdı?

Qızlar dedilər:

– Bizlərdən döşü açıq olan yoxdu.

Kərəm bu dəfə işarəni vurmaq üçün Əsli xanın pal­ta­rı­nın adını çəkdi, bəlkə, Əsli başa düşə ki, açıq döş onunkudu:

Al geyib, yaşıl bürünər,

Zülfləri yana hörülər,

Yel vurar məmən görünər,

Yaxan düymələ, düymələ!

Yaxan çarpaz ilişməsin,

Heç kim dinib-danışmasın,

Yadlar görüb gülüşməsin,

Yaxan düymələ, düymələ!

Əsli yenə döşünün açıq olduğunu başa düşmədi. Kərəm bu dəfə, görək, Əsli xana nə kimi işarələr elədi:
Köynəyinin gülü yaşıl,

Süsən sünbülə dolaşır,

Gözəllik sənə yaraşır,

Yaxan düymələ, düymələ!

Əyninə geyibdi şilə,

Bizi tutub şirin dilə,

Zər kəmər çək incə belə,

Yaxan düymələ, düymələ!

Kalağayın ucu sarı,

Açılır könlüm qubarı,

Söylə görüm kimin yarı,

Yaxan düymələ, düymələ!

Əsli yenə də bir şey başa düşməyəndə Kərəm alıb, axır sö­zünü necə tamamladı:
Kərəm sənə nələr demiş,

Dilin, dodağını yemiş,

Kətan köynək, bəndi gümüş,

Yaxan düymələ, düymələ!

Kərəm belə deyəndə Əsli üst-başına baxıb gördü ki, Kə­rə­­min dediyi nişanlar bundadı. Yaxası da açıqdı. Tez dö­şü­nü düymələdi, Kərəmə gizli işarə verib, yola düzəldi”²¹⁵.

Bu, bütün göstəricilər səviyyəsində etnokosmik tanınma for­muludur. Formulun süjetə yayılmış işarələri identifikasi­ya­nı, ümumiyyətlə, bir fenomen kimi onun müxtəlif tərəf­lə­rin­dən görməyə, anlamağa və açıqlamağa imkan verir. Bu ba­xım­dan:

– Etnokosmik identifikasiya ilk növbədə semiotik kom­mu­­­nikasiya kodu, işarələr dilidir: Kərəmlə Əsli onlara məx­sus olan, lakin ətrafdakıların anlamadıqları işarələrlə da­nı­­şırlar. Sü­jetüstündə bilavasitə semiotik kommunikasiyanı əks et­di­rən bu struktur elementləri qorunub qalmışdır:

“Kərəm sazını alıb, görək Əsliyə necə işarə elədi ki...”;

“Kərəm bu dəfə işarəni vurmaq üçün...”;

“Kərəm bu dəfə, görək, Əsli xana nə kimi işarələr elə­di...”;

“Əsli... Kərəmə gizli işarə verib...”.

– Etnokosmik identifikasiya ritmik struktura malikdir. Kə­­rəm özünü Əsliyə üç dəfəyə tanıtdığı kimi, Əsli də özünü ona üç dəfəyə tanıdır. Bu, müfaviq olaraq Əslinin Kərəmi üç də­­fəyə ta­nıması demək olduğu kimi, Kərəmin də Əslini üç də­fəyə tanı­ması deməkdir. Süjetdə bu ritmin pozulmuş izləri qal­mış­dır: Kə­rəm süjetüstündə Əsliyə döşünü bağlamaq üçün dörd dəfə işarə edir. Bu, əski kosmoloji ritmin tarixi düşüncə rit­­minə transfor­ma­siyası zamanı yaranmış təhrifdir. Kosmo­lo­ji sxe­min ibtidai dü­şüncə çağından (minillərin arxasından) baş­la­nan ritmi tarixi dü­şüncə çağında öz kosmoloji (mifoloji) əhə­­miy­yətini itirir. Sü­je­tüstüyə hegemonluq edən təsəvvüfi dü­şün­cə üçün əsas olan Kə­rəmin verdiyi işarələrin Əsli tə­rə­fin­dən ne­çə dəfəyə başa dü­şülməsi yox, açıq yaxanın bağ­lan­ma­sıdır. Məhz bu halda 3-lük rit­mi təsəvvüfi düşüncə üçün heç bir əhə­miy­yət kəsb etmir. Bu düşüncə modeli üçün əsas olan Aşiqin Mə­şuqun sinəsində təcəl­la edən ilahi mənanı bir da­ha gör­mək­dir. Bu, vizual işarəyə əsas­lanan vüsaldır. Aşiq­lə Məşuq ara­sındakı bu təsəvvüfi baxı­şın (buta kodunun) al­tındakı kos­mo­loji düşüncəyə xas 3-lük rit­mi bu halda ak­tu­al­lıq kəsb edə­rək süjetüstünə qalxa bilmir. Be­ləliklə, (əgər fik­rimizi Lüt­fi­za­də­nin “qeyri-səlis məntiq” anlayışı kon­teks­tin­də me­ta­foralaş­dır­saq) etnokosmik düşüncənin məchul baş­lan­ğıcından gü­nü­mü­zə qədərki inkişaf tarixində səlis mən­tiq­lə­rin (3 = 3) dü­zü­lü­şün­dən qeyri-səlis məntiqlər də törəyir (3 = 4).

– Əslinin özünü tanıtması intim-fizioloji, cinsi-fizioloji işa­­­­­­­­rələrə əsaslanır. Nişanla(n)ma ritualı haqqında Bey­rək/Kə­rəm pa­­raleli əsasında əvvəldə deyilənləri yada salaq. Bey­­­­­rək Ba­nı­çi­çə­­yi həm də cinsi-intim işarələrlə nişanlayır: üç öpüb, bir dişləyir. Kərəm-Əsli “nişanlama” modeli də Bey­rək-Ba­nı­çiçək mo­delini “təkrarlayır”: Beyrək Banıçiçəyi cinsi-fizioloji jestlərlə ni­şanladığı (üç öpüb bir dişlədiyi) kimi, Kə­rəm də qızı qu­caq­la­yır, gözlərindən öpür:

“Kərəm Əslinin gözlərindən öpmək istəyəndə...”

“Kərəm qızın yalvarmağına baxmayıb, onu qucaqladı...”

“Kərəm özünü saxlaya bilməyib, əl atdı qızın incə be­li­nə...”²¹⁶.

– Kərəmlə Əsli arasındakı bu dialoq-xəbərləşmənin əsas struk­tur formullarından biri “Yaxan düymələ, düymələ!” im­pe­ratividir. Bu imperativ birbaşa kosmoloji struktur ha­di­sə­si­dir və onun semantikası məhz kosmoloji məntiqə dayanır. Ya­da salaq ki, kosmoloji süjet-sxem baxımından Kərəmi tanıyan Əs­linin ürəyinin getməsi Kərəmin onu Keşişin “ölü ruh” tilsi­min­­dən (statusundan) ayıldaraq (çıxardaraq) “diri ölü” sta­tu­su­na gətirməsi deməkdir. Kərəm də, Əsli də Xaos məkanında və xaoslu qızlar arasındadırlar. Bu baxımdan, “Əslinin ya­xa­sı­nın (döş-başının) açılması” epizodu bir kosmoloji formul ki­mi etnokosmik identifikasiyaya – onun Kərəm tərəfindən ta­nın­­masına xidmət etdiyi kimi, xaoslular (qızlar) tərəfindən də ta­­nınma/ifşasına səbəb ola bilərdi. Bu cəhətdən “Yaxan düy­mə­lə, düymələ!” imperativi Kərəmlə Əsli arasında semiotik kom­­munikasiya kodunun (təsəvvüfi səviyyədə: ezoterik rəmz­­­lərin) gizliliyinə/təhlükəsizliyinə xidmət edən işarədir.