Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

S.Rzasoyun “Azərbaycan dastanlarında şaman-qəhrə­man arxetipi” kitabında da qəhrəman hərəkətdə olan fenomen kimi dərk olunur. Onun fikrinə görə, “Əsli-Kərəm” süjetinin strukturu “Kitabi-Dədə Qorqud”da “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunun strukturu ilə eyni süjet yuvasına gir­məklə qara şamanın yeraltı dünyaya səfərinin, başqa sözlə, qamlamanın strukturunu özündə əks etdirir”.

Göründüyü kimi, müəllif tərəfindən səfər və qamlama bir semantik çərçivəyə daxil edilir. Müəllif istər “Əsli və Kə­rəm”in, istərsə də “Qazan xanın evinin yağmalanması” bo­yu­nun izahında ən aparıcı məqam kimi səfər, yolçuluq mo­delini əsas götürür və mətndəki faktların sintaktik və morfo­loji izahı bütün hallarda səfər, yolçuluq modeli kontekstində aşkarlanır. Ki­tabla tanış olanda görürük ki, səfər və yolçuluq modeli, sa­dəcə, müyyən bir fiziki ərazinin qət olunması kimi anlaşılmır. Müəllif hərəkəti, yolçuluq fenomenini mifik-kos­moloji sxem­dəki rolları hərəkətə gətirən davranış aktı kimi izah edir. Onun səfər və yolçuluq aktına konseptual müna­si­bətini aşa­ğıdakı fikirlərindən daha yaxşı anlamaq olar:

“Qəhrəmanın yeraltı dünyaya səfəri” ilə “qara şamanın ye­raltı dünyaya səfəri” biri epik mətn, o biri ekztaz təcrübəsi olmaqla fərqli mətn paradiqmaları olsa da, onların kosmoloji sxemi eynidir. Bu cəhətdən onlar vahid (eyni) kosmoloji sxe­min fərqli kodlarla (eposda – bədii sözlə təsvir kodu, şa­man­­lıqda – magik davranış kodu) təcəssümüdür. Vahid Dün­­­ya Modelinə məxsus struktur informasiyasının (sxemin) fərq­li materiallarda (mətnlərdə) fərqli üsullarla (kodlarla) ve­rilməsi məzmunun (məlumatın) quruluşunu (sxemini) dəyişə bil­­mir. Bu cəhətdən, xaotik varlıqlar tərəfindən oğurlan­mış (qaçırılmış) sevgilisini qaytarmaq üçün “yeraltı-ölüm-xaos” dünyasına səfər edən qəhrəmanla xəstənin xaotik var­lıqlar tərəfindən oğurlanmış (qaçırılmış) ruhunu qay­tar­maq üçün “yeraltı-ölüm-xaos” dünyasına səfər edən (qara) şaman kosmoloji arxetip olaraq eyni obraz-fuksio­nerdir”.

Göründüyü kimi, müəllif qəhrəmanın səfərinə Vahid Dün­ya Modelinə məxsus olan, vahid kosmoloji sxemdən qay­naqlanan hərəkət aktı kimi yanaşır. Bu isə o deməkdir ki, istər epik mətnin qəhrəmanları, istərsə də magik davranış funk­sio­nerləri öz fəaliyyətlərinin tipoloji fərqindən asılı olma­yaraq, mi­fik düşüncə üçün xarakterik olan kosmik sxem üzrə (ayrıl­ma – liminal situasiya – yenidən doğulma) hərəkət edir­lər. Yəni epik qəhrəman anormal situasiyanı, şaman sosial-icti­mai, fərdi, kütləvi bəlanı, sufi isə mənəvi anormallığı ara­dan qal­dırmaq üçün eyni sxem üzrə hərəkət edir. Epik qəh­rə­man­lar üçün div, əjdaha, şamanlar üçün üçün şər ruhlar, su­fi­lər üçün isə nəfs və onun metaforaları yenidən doğulmanı tə­min edən əsas mübarizə obyektləridir. S.Rzasoy da (qəhrə­ma­nın səfərindən bəhs edən müasir tədqiqatlarda vurğulandığı ki­mi) qəhrəmanın şər, mənfi ruhlarla görüş, döyüş anını yeni doğu­luş üçün köhnə stukturun dağılması kimi qavrayır və hər iki epik qəhrəmanın (Kərəm və Qazan xan) təhlilində onların xaos nöqtəsində parçalanaraq yenidən doğulması məsələsinə xüsusi diqqət yetirir. Və bundan dolayı tədqiqatın həcm baxı­mından çox hissəsi epik qəhrəmanın xaos dünyasındakı dav­ra­nışlarının izahına həsr olunur.

Kitabda diqqəti çəkən ən mühüm məqamlardan biri də epik qəhrəmanın izahında istifadə olunan şaman-qəhrəman an­­layışıdır. İnsanın antropoloji emosional keyfiyyətindən qay­naq­­lanan model üzrə (“ritualdan əvvəlki mərhələ” – “ritual pro­­­sesi” – “ritualdan sonrakı yeni mərhələ” və yaxud: “əv­vəl­­­ki statusdan uzaqlaşma” – “mübarizə prosesinə daxil ol­ma” – “yeni statusda doğulma” və s.) hərəkət edən epik qəh­rə­­man müəllif tərəfindən şaman qəhrəman kimi xarakterizə olunur. Lakin bu zaman şaman və qəhrəmanın ortaqlığı heç bir halda formal-zahiri xüsusiyyətlərlə müəyyənləşmir. Müəl­lif şaman və qəhrəmana kosmoloji sxem kontekstində yana­şa­raq onlara “eyni obrazın funksionerləri” kimi baxır və onların eyni arxetip hərəkət aktını bölüşmək müstəvisində qovuşduq­larını söyləyir. Müəllifə görə, onların eyni arxetipin fərqli tə­za­hür səviyyələri ol­masından dolayı qəhrəmanda şamanlıq, şa­manda qəh­rə­man­lıq keyfiyyətləri özünü aktuallaşdırır. Təd­qiqatda bu kon­sep­tual yanaşması belə ifadə olunur: “ruhlar, ölülər dünyasına get­mək istəyən qəhrəman hökmən şaman ol­malı, xəstənin ruhunu gə­tirmək üçün şər qüvvələrlə mübarizə aparmalı olan şaman da hökmən qəhrəman olmalıdır. Demək, nə qəhrəman şaman olmadan öz missiyasını yerinə yetirə bil­məz, nə də şaman qəh­rə­man olmadan öz missiyasını uğurla ba­şa vura bilməz. Bu cə­hətdən, qəhrəman və şamanın ma­lik olduqları ortaq struk­tur, ortaq psixologiya, ortaq sxem var”.

Müəllifin yanaşmalarından aydın olur ki, vahid kosmo­loji sxem üzrə ortaq keyfiyyətləri paylaşan fenomen – şaman-qəhrəman hərəkətdədir və bu hərəkət də epik kontekstdə sə­fərin, magik davranış müstəvisində ekstazın kosmoloji sxe­mi­ni ortaya qoyur. Həqiqətən də, kosmoloji sxem elə bir uni­versal modeldir ki, o, ayrı-ayrı mədəni sistemlərdə fərqli ob­razlar vasitəsi ilə özünü aktuallaşdıra bilər. Tədqiqatdan belə anlaşılır ki, müəllif tərəfindən “kosmoloji sxem” insanın anto­poloji-emosional özünüifadə xüsusiyyətinin arxetip modeli, universal keyfiyyəti kimi qavranılır.

Müəllif Vahid Kosmoloji Sxemi paylaşan şaman və qəh­rəmanın ortaq keyfiyyətlərini onların davranış aktları müstə­visində tədqiqata cəlb edir. Yəni haqq aşığı statuslu epik qəh­rəmanın səfər boyu həyata keçirdiyi müxtəlif fəaliyyət və dav­ranışlar öz arxetipləri və magik-sakral kontekstdə dəyər­ləndirilir. Bu yanaşma da özlüyündə epos mətnindəki davra­nışların sakral təbiətinin, arxetipik mahiyyətinin izah olunma­sına imkan verir. Bu baxımdan, əsərdə ən çox izah olunan “xə­bərləşmə” aktına diqqət çəkmək yerinə düşər. Əgər biz müəllifin xəbərləşmə/dialoqla bağlı fikirlərini izləsək, görərik ki, bu davranış aktı epik qəhrəmanın yolçuluğunda əsas dav­ra­nış modeli olmaqla onun sakral-magik və təsəvvüfi mahiy­yətinin izah olunmasında əsas vasitə kimi götürülür. Yuxarıda dediyimiz kimi, müəllif epik mətndən aldığı qəhrəmanları (Kə­rəm və Qazan xanı) arxetip yanaşma müstəvisində izah edir. Və bu zaman qəhrəmanın özü arxetipik müstəvidə mətn­də göründüyü keyfiyyətlərindən daha böyük məzmun daşıdığı kimi (epik qəhrəman şamanın, sufinin malik olduqları bəzi ortaq keyfiyyətləri bölüşür), onun hərəkət aktları da özünü mətndə göründüyü səviyyədən başqa bir kontekstin də ifadə­çi­­si kimi büruzə verir. Bu baxımdan, müəllifin izahlarında xə­bər­ləşmə – dialoq iki nəfərin, iki subyektin, sadəcə, üz-üzə da­­­yanıb söhbətləşməsi və yaxud insanın cansız obyektlərə xi­ta­bı ilə eyni mahiyyət daşımır. Alimin təhlillərində Kərəm və Qa­zanın ətraf dünya ilə ünsiyyətinin modeli kimi təhlilə cəlb olu­nan xəbərləşmə çoxmənalı və çoxfunksiyalı fakt kimi diqqət mərkəzində saxlanılır.