Azərbaycan respublikasi təHSİl naz
Yüklə 1,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.Kapitalist münasibətlərinin inkişafı
Təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra Rusiyada ka- pitalist münasibətləri inkişaf etməyə başladı. Məhsuldar qüv- 37 vələrlə istehsal münasibətləri arasındakı ziddiyyətlər tamamilə aradan qalxmasa da, çox zəiflədi. Bu isə məhsuldar qüvvələrin sürətlə inkişafına və cəmiyyətin sinfi quruluşunda xeyli dəyişikliklərə səbəb oldu. Çar hökuməti öz iqtisadi siyasətində ilk növbədə mülkədar sinfinin mənafeyini müdafiə edirdi. Belə ki, hökumət mülkədar sinfinin öz torpaq mülkiyyətini əlində saxlamasında və bu torpaqlardan mümkün qədər çox gəlir gö- türməsində maraqlı idi. Kapitalist təsərrüfat sisteminə keçən mülkədarlar indi yeni kənd təsərrüfatı alət və maşınlarını daha çox tətbiq etməyə başlayır, bəzi hallarda çoxtarlalı növbəli ə kinə keçirdilər. Lakin kəndlilərin əsas kütləsi torpağı əvvəlki köhnə alətlərlə becərirdilər. Təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra mülkədarlar öz təsərrüfatlarını yeni şəraitə, kapitalist şəraitinə uyğunlaş- dırmalı oldular. Mülkədarların öz təsərrüfatlarını feodal təsər- rüfatından kapitalist təsərrüfatına çevirib yenidən qurması onlar üçün çətin idi. Kapitalist istehsalı üçün tələb olunan şərtlər hələ yox idi. Muzdla çalışmağa adət etmiş fəhlə sinfi lazım idi və kəndli avadanlığı mülkədar avadanlığı ilə əvəz edilməli idi. Bütün bu şərtlər tədricən həyata keçirilə bilərdi. Mülkədarlar həm kapitalist, həm də biyar sisteminin xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən keçid təsərrüfat sistemindən istifadə edirdilər. İ slahatdan sonrakı illərin mülkədar təsərrüfatı məhz iki siste- min, işləyib-ödəmə sistemi ilə kapitalist sisteminin əlaqələn- dirilməsinə əsaslanırdı. İş ləyib-ödəmə sistemi ondan ibarət idi ki, kəndlilər mülkədarın torpağını öz alətləri və iş heyvanları ilə becə- rirdilər. Bunun müqabilində mülkədar çox zaman öz torpağının bir hissəsini kəndlilərin istifadəsinə verirdi. Bəzən mülkədar kəndlinin haqqını məhsulla və ya pulla ödəyirdi. Çox zaman bu pul və ya məhsul kəndliyə qabaqcadan, tarla işləri başlanma- mışdan verilirdi, beləliklə də, kəndlilər işləyib borclarını və borcların faizlərini ödəyirdilər. Təsərrüfatı kapitalist sistemi ilə idarə etdikdə mülkədar özü üçün iş heyvanı və kənd təsərrüfatı 38 alətləri almalı idi, halbuki təhkimçilik hüququ dövründə onun iş heyvanı və kənd təsərrüfatı alətləri yox idi və torpağı onun tutduğu fəhlələr becərirdilər. İş ləyib-ödəmə sistemində torpağın becərilməsi mülkə- dara kapitalist sistemində olduğundan ucuz başa gəlirdi, lakin becərmə işinin keyfiyyəti xeyli aşağı olur və az məhsul alınırdı. Kapitalist sistemi iş heyvanı və kənd təsərrüfatı aləti almaq, həmçinin dövriyyə vəsaiti üçün mülkədardan xərc tələb edir- disə də, əkinçiliyin satlıq məhsulunun artdığı bir şəraitdə ona işləyib-ödəmə sistemindəkindən xeyli çox gəlir verirdi. İşləyib- ödəmə sistemi ilə kapitalist sistemi hər ikisi eyni təsərrüfatda mövcud idi. Təsərrüfat sahibi hər iki sistemi əlaqələndirərək, işlərin bir qismini işləyib-ödəmə sistemi ilə, digər qismini isə kapitalist üsulu ilə gördürürdü. İ slahatdan sonrakı dövrdə Rusiyada kapitalizmin inki- ş afı milli ucqarların, o cümlədən türk xalqlarının təbii sərvət- lərini mənimsəməyə yönəldilmişdi. Həmin müstəmləkə bölgə- lərində kapitalist münasibətlərinin meydana gəlməsi və geniş- lənməsi, öz növbəsində bu bölgələrin ümumi iqtisadi inkişaf yoluna cəlb olunması üçün müəyyən şərait yaradırdı. Lakin mərkəzi Rusiya quberniyalarına nisbətən türk xalqları yaşayan bölgələrdə kapitalizm nisbətən ləng inkişaf edirdi. Volqaboyunda kəndli təsərrüfatlarının kapitalist təməli üzərinə keçirilməsi üçün yenidən qurulması prosesi daha mü- rəkkəb və daha çətin gedirdi. Mükəlləfiyyətlər, ödənişlər və vergilər altında əzilən, mülkədarlar tərəfindən amansızcasına istismar edilən kəndlilər yeni şəraitə tez bir zamanda uyğunlaşa bilmirdilər. Təhkimçilik qalıqlarının xüsusilə güclü olduğu Orta Volqaboyu rayonlarında mülkədarların böyük bir hissəsi işləyib-ödəmə təsərrüfat sistemini gücləndirirdilər. Volqaboyu- nun taxılçılıq rayonlarında mülkədarlar kənd təsərrüfatı maşın- ları tətbiqini çoxaltmaqla taxıl istehsalı dəyərini aşağı salmağa çalışırdılar. Lakin təsərrüfatı bu şəkildə yenidən təşkil etmək üçün mülkədarların çoxunun pul vəsaiti və iş bacarığı yox idi. 39 Onlar işləyib-ödəmə sistemini genişləndirmək yolu ilə tə- sərrüfata sərf olunan xərclərin pulunu azaltmağa çalışırdılar. İş ləyib-ödəmə sisteminin üstün yer tutduğu rayonlarda təhkim- çilik qalıqlarının güclənməsi müşahidə olunurdu. İşləyib- ödəmə sisteminin əsas bazası ortabab kəndlilər idi. Kəndlilərin təbəqələşməsi prosesində ortabab təbəqənin azalması işləyib- ödəmə sisteminin təsərrüfatın kapitalist sistemi tərəfindən sıxışdırılmasına səbəb olurdu. Volqaboyunda kapitalist qaydaları əsasında qurulan bir sıra təsərrüfatlar meydana gəlmişdi. Burada muzdlu əməkdən, təkmil istehsal alətlərindən, bəzən isə kənd təsərrüfatı maşınla- rından istifadə olunurdu. Burjuaziya nümayəndələri, rus zadə- ganları və ayrı-ayrı mülkədarlara məxsus olan bu cür təsərrü- fatların sayı o qədər də çox deyildi. Lakin ümumilikdə islahat- dan sonra Volqaboyunun kənd təsərrüfatında kapitalist müna- sibətləri inkişaf etməyə başlamışdı. Orta Volqaboyu rayon- larında kəndlilərin vəziyyəti xüsusilə ağır idi. Bu yerlərdə ciddi torpaqsızlıqla yanaşı, təhkimçilik qalıqları da güclü idi. Ə halinin təbii artımı nəticəsində torpaqsızlıq getdikcə artırdı. Bu isə kəndlinin iqtisadi cəhətdən mülkədardan asılılığını daha da gücləndirirdi. Bu dövrdə çarizmin köçürmə siyasətinin geniş miqyas alması da yerli kəndlilərin torpağa ehtiyacını artırmışdı. Təhkimçilik hüququ ləğv edilən zaman Rusiyada iri sənaye başlıca olaraq manufakturadan fabrikə keçid pilləsində idi. Sənayedə icbari əmək üstün yer tuturdu ki, bu da texniki tərəqqini ləngidirdi. Təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi sənayedə icbari əməyi aradan qaldırdı. Lakin muzdlu əməyə keçilməsi asan iş deyildi və müvafiq sahələrdə istehsalın azal- masına səbəb olurdu. Təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra Rusiyada kapitalist sənayesi inkişaf etməyə başlamışdı. Volqaboyu rayonlarında fabrik-zavod sənayesi kapitalist inkişaf yoluna keçirdi. 80-ci illərdə istehsalın təmərküzləşməsi ilə iri kapitalist sənaye sahələri yaranırdı. Sənayenin inkişafı ilə ə laqədar burjuaziya və fəhlə sinfi formalaşırdı. Sənaye sahə- 40 lərinə milli kapital qoyuluşu getdikcə artırdı. Tatar milli bur- juaziyası yerli işçi qüvvəsindən istifadə etməyə çalışırdı. Milli burjuaziya əldə etdiyi kapital hesabına yeni xəz, dəri və başqa yüngül sənaye müəssisələri açırdı. Başqırdıstanda kapitalizmin inkişafı dağ-mədən, meşə və fabrik-zavod sənayesində özünü göstərirdi. Başqırdıstanda kapitalist sənayesinin inkişafı ilə bərabər bir çox sənət sahə- lərinin manufaktura səviyyəsinə yüksəlməsi cəmiyyətdə əsaslı dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb olmuşdu. Kapitalist cə- miyyətinin burjuaziya və fəhlə sinfi təşəkkül tapmışdı. Səna- yenin inkişafına baxmayaraq Başqırdıstan yenə də Rusiyanın kənd təsərrüfatı bölgəsi olaraq qalırdı. Rusiyada iri fabrik-zavod sənayesi ilə yanaşı nəqliyyat da inkişaf edirdi. Dəmiryol tikintisinin, çaylarda və dənizlərdə gəmiçiliyin sürətlə inkişaf etməsi islahatdan sonrakı dövr üçün səciyyəvi idi. Su yolları ilə daşınan yüklərin əsas hissəsi Volqa hövzəsinin və onu Baltik dənizi ilə birləşdirən su sistemlərinin payına düşürdü. XIX əsrin 80-ci illərində dəmiryol çəkilişi sürətlə davam edirdi. Bu onillik ərzində Batuma qədər uzanan Zaqafqaziya dəmiryolu, Aşqabada qədər uzanan Zakaspi dəmiryolu, Volqa üzərindəki Pokrovskdan Ural çayına qədər Ural dəmiryolu, Xarkov və Donbası Orta və Aşağı Volqaboyu ilə birləşdirən Xarkov-Balaşov-Kamışin dəmiryolu çəkilmişdi. 1880-1890-cı illərdə dəmiryollarında yük daşınması iki dəfə artmışdı. Dəmiryol çəkilişi və dəmiryolları ilə yük daşınma- sının artması rayonlararası əlaqənin və təsərrüfat əlaqələrinin möhkəmlənməsinə səbəb olurdu. Dəmiryol çəkilişinin geniş- lənməsi bir-birindən çox uzaq iqtisadi rayonları olan Rusiyada daxili bazarın genişlənməsi və dünya bazarı ilə ticarət əla- qələrinin möhkəmlənməsinə səbəb oldu. Yollar həm dövlət tərəfindən, həm də xüsusi şirkətlər tərəfindən çəkilirdi. Sibirin kənd təsərrüfatı ilk növbədə mərkəzi Rusiya qu- berniyalarından mülkədar torpaq sahibliyinin olmaması ilə fərqlənirdi. Bundan başqa, Sibirdə əkinçiliyə yararlı olan və 41 hələ becərilməyən çoxlu torpaq var idi. Buna görə də Sibir kəndlilərinin bir çoxu Rusiyanın əhalisi sıx olan yerlərinin kəndlilərindən yaxşı yaşayırdılar. Lakin Sibir kəndində çox zaman varlılara muzdurluq edən yoxsullar da var idi. Sibirin geniş torpaq sahələri Rusiyadan köçüb gələnlərin diqqətini cəlb edirdi. Lakin 60-70-ci illərdə köçüb gələnlər hələ çox deyildi. Sibirə ildə 12 minədək adam köçüb gəlirdi. 90-cı illərdə Sibir dəmiryolunun çəkilməsinin köçmə hərəkatı üçün böyük əhə- miyyəti oldu. O, Sibirə köçənlərin yolunu xeyli asanlaşdırır- dı.1881-ci ildən 1900-cü ilədək Sibir və Uzaq Şərq quber- niyalarına təxminən bir milyon adam köçmüşdü. Sibirə köçüb gələnlərin sayı, Sibir əhalisinin təbii artımından xeyli çox idi. Köçənlərin əsas axını Qərbi Sibirə, xüsusilə Altaya yönəlmişdi. Sibir dəmiryolunun çəkilməsi Sibir taxılının Rusiya ba- zarına çıxarılmasına yol açdı. Sibirdə buğda əkini artmağa başladı. Sibirdə dincəqoyma tarlaçılıq sistemi üstün yer tutur- du. Dəmiryolu sayəsində Qərbi Sibirdə yağ istehsalı inkişaf etməyə başladı. Yağ qismən daxili bazara aparılır, əsas etibarı ilə xaricə ixrac edilirdi. Beləliklə,dəmiryol çəkilişi XIX əsrin axırlarında Sibirdə taxılçılığın və maldarlığın inkişafına şərait yaratdı. Rusiyanın kənd təsərrüfatında Sibirin rolu artmağa başladı. Rusiyanın milli ucqarları arasında Krım kapitalizmin inkişaf sürətinə görə xeyli fərqlənirdi. İslahata qədər Krımda ə mtəə-pul münasibətləri də inkişaf etmişdi. Təhkimçilik hüququnun ləğvi və Krıma dəmiryolun çəkilməsi buraya daimi və mövsümi işləmək üçün ucuz işçi qüvvəsinin axınını güclən- dirmişdi. Dəmiryol xəttinin çəkilişi Krımın iqtisadiyyatının in- kişafında mühüm rol oynayırdı. Belə ki,dəmiryolu Krımı Rusi- yanın mərkəzi sənaye rayonları ilə əlaqələndirir, kənd təsər- rüfatı məhsullarının daşınmasını asanlaşdırırdı. Krımda da yeni müəssisələr açılmışdı. Sevastopolda ən iri müəssisələr gəmi təmiri müəssisələri idi. Krımda torpağın iri torpaq sahiblərinin ə lində cəmlənməsi prosesi güclənmişdi. Kəndlərdə ictimai 42 təbəqələşmə Rusiyaya nisbətən daha sürətlə gedirdi. Kənddə ictimai təbəqələşmə prosesinin kapitalist sənayesinin inkişafı üçün də mühüm əhəmiyyəti var idi. Kəndlilərin təbəqələşməsi daxili bazarın genişlənməsi üçün şərait yaradırdı. Krım ölkənin xarici ticarət əlaqələrində mühüm yer tuturdu. Rusiya imperiyasının bütün milli ucqarları üçün həmin ucqarlarda məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidən ümumi səbəb milli-müstəmləkə zülmü idi. Çarizm öz siyasi məqsədləri üçün türk xalqları yaşayan bölgələrdə feodal münasibətlərini müdafiə edirdi. Çarizm ucqarların iqtisadi inkişafını məh- dudlaşdıraraq, onlardan sənaye mallarının satış bazarı kimi, xammal mənbəyi kimi istifadə etmək siyasəti yeridirdi. Belə siyasət təkcə ucqar rayonların inkişafı üçün deyil, bütövlükdə ölkə üçün mənfi nəticələr verirdi. Lakin öikənin kapitalist- cəsinə inkişafı çarizm tərəfindən ucqarların iqtisadiyyatının salındığı buxovları aradan qaldıraraq onları vahid iqtisadi sis- temə cəlb edirdi. Milli ucqarların həm ölkənin mərkəzi ilə, həm də öz aralarındakı iqtisadi əlaqələri artıb möhkəmlənirdi. Kapi- talizm inkişaf etdikcə, həmin milli ucqarlar get-gedə kapitalist Rusiyası iqtisadiyyatının tərkib hissələrinə çevrilirdi. |