Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ●

Ишин елми нятиъяляри: А.Нябийев щям топлайыъы, щям дя тядгигатчы кими фолклоршцнаслыьа юз адыны йазмышдыр. Фолклоршцнаслыгда классик янянянин давамчысы кими хцсуси мараг доьурур.

Тятбиг сащяляри: Азярбайъан фолклоршцнаслыьы, халг ядябиййатынын топланмасы, байаты, дастан, наьыл вя онларын тядгиги сащяляри.

Еми йенилийи: Фолклоршцнас А.Нябийевин фолклоршцнаслыг фяалиййяти­нин излянмяси, Азярбайъан фолклор нцмуняляринин топланмасы, няшри вя тядгиги сащясиндя етдикляри вя с.
ЯДЯБИЙЙАТ:

1. 
   Азярбайъан дастанлары (топлайыб няшря щазырлайан А.Нябийевдир). Бакы, «Эянълик», 1977, 172 с.
   
2. 
   Азярбайъан наьыллары (чапа щазырлайанлар А.Нябийев вя О.Щцсейн­лидир), ЫЫ ъилд. Бакы, «Туран», 2001, 320 с.
   
3. 
   Азярбайъан наьыллары (чапа щазырлайанлар А.Нябийев вя О.Щцсейн­лидир), ЫЫЫ ъилд. Бакы, «Туран», 2003, 328 с.
   
4. 
   Азярбайъан наьыллары (чапа щазырлайанлар А.Нябийев вя О.Щцсейн­лидир), ЫВ ъилд. Бакы, «Туран еви», 2006
   
5. 
   Азярбайъан наьыллары (чапа щазырлайанлар А.Нябийев вя О.Щцсейн­лидир), В ъилд. Бакы, «Туран еви», 2006
   
6. 
   Азярбайъан халг наьыллары (тяртиб вя юн сюз А.Нябийевиндир). Бакы, «Эянълик», 1988, 464 с.
   
7. 
   Китаби-Дядя Горгуд: Яла Лисани Таифейи Оьузан (садяляшдирилмиш мятнин вя юн сюзцн мцяллифи А.Нябийев). Бакы, «Чашыоьлу», 2000, 170 с.
   
8. 
   Короьлу (В.Хулуфлунун 1927-ъи ил няшри). Китаби йенидян няшря щазырлайан вя юн сюз мцяллифи А.Нябийев. Бакы, «Елм», 2007
   
9. 
   Короьлу (В.Хулуфлунун 1929-ъи ил няшри). Китаби йенидян няшря щазырлайан, гейд вя шярщлярин мцяллифи А.Нябийевдир. Бакы, 1999
   
10. 
    Короьлу (Топлайаны вя няшря щазырлайаны А.Нябийев). Бакы, «Нурлан», 2003, 418 с.
    
11. 
    Гачаг Няби (топлайаны А.Нябийевдир). Бакы, «Эянълик», 1975
    
12. 
    Гатыр Мяммяд (топлайыб тяртиб едяни вя юн сюзцн мцяллифи). Бакы, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, 1985, 231 с.
    
13. 
    Мярасимляр, адятляр, алгышлар (топлама, мцгяддимя вя гейдляр А.Нябийевиндир). Бакы, «Эянълик», 1993, 350 с.
    
14. 
    А.Нябийев. Ел няьмяляри, халг ойунлары. Бакы, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, 1988, 168 с.
    
15. 
    А.Нябийев. Илахыр чяршянбяляр. Бакы, Азярняшр, 1992, 62 с.
    
16. 
    А.Нябийев. Илин язиз эцнляри. Бакы, «Маариф», 1990, 104 с.
    
17. 
    А.Нябийев. Нящрлярдян эцъ аланда. Бакы, 2003, 40 с.
    
18. 
    Няьмяляр, инанълар, алгышлар (топлайыб тяртиб едяни вя юн сюзцн мцяллифи). Бакы, «Йазычы», 1986, 216 с.
    
19. 
    «Новруз» (топлайыб тяртиб едяни А.Нябийевдир). Бакы, «Йазычы», 1989, 128 с.
    
20. 
    «Новруз байрамы» (топлайыб тяртиб едяни А.Нябийевдир). Бакы, «Йазычы», 1990, 224 с.
    
21. 
    «Сещрли сцнбцлляр» (топлайаны А.Нябийевдир). Бакы, «Эянълик», 1990, 144 с.
    

Гудрат Умудов

АГПУ, доцент

Фундаментальные заслуги Азада Набиева по собирание

и публикации фольклора

РЕЗЮМЕ

В истории развития азербайджанского фольклористики особое место занимает деятельность видного ученого-фольклориста Азада Набиева. Зани­маясь собиранием и изданием богатого фольклорного материала, он опубликовал сотни народных, ашугских песен, баяты, десятки сценических представлении, свадебных и похоронных песен.

Собранный ученым фольклорный материал опубликован отдельных жанровых изданиях, и так же в учебниках, хрестоматиях, пособиях.

Благодаря труду А.Набиева фольклор азербайджанского народа извес­тен и далеко за пределами нашей страны, в ближним и дальным зарубежье.

Qudret Umudov

ASPU, phd.

Azad Nabiyev’s basic services in the collection

and publication of our folklore

SUMMARY

The activity of the prominent folklore scientist Azad Nabiyev takes special place in the development of the Azerbaijan folklore history.

He was engaged in collecting and promulgating of the rich folklore material. He published hundreds folk musics, ashug musics, bayaties, tens stage performances, wedding and funeral songs.

Collected material has been published in some genre editions and in text-books, readers and manuals by folklore scientist’.

The Azerbaijan folklore is known within near and far foundary of our country thanks to A.Nabiyev’s works.


Шяфяг ЯЛИЙЕВА

АМЕА Фолклор Институту, аспирант

[e-mail]
ЛЯТИФЯЛЯРДЯ ШАЩ АББАС ОБРАЗЫ
Ачар сюзляр: фолклор, Шащ Аббас, лятифя, тарихи шяхсиййят.
Məsələnin qoyuluşu. Azərbaycan lətifələrində Şah Abbas obra­zının təhlili xalqın hökmdarla bağlı inam və təsəvvürlərinin öyrənilməsi baxı­mından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şah Abbasla Kəlniyyətin dialo­qu isə bu obrazı tamamilə başqa aspektdə araşdırmağa əsas verir.

İşin məqsədi. Məqalədə qarşıya qoyulan başlıca məqsəd Azərbay­can lətifələrində Şah Abbas obrazının əsas xüsusiyyətlərini müəyyənləş­dir­mək­dən ibarətdir.
Шащ Аббасын щакимиййятдя олдуьу дювр щаггында, бу дюврдян бящс едян иътимаи-сийаси щадисяляри якс етдирян ейни сцжетли наьыл, дастан, щекайят вя рявайятлярля йанашы, лятифяляр дя эениш йайылмышдыр. Бу да шцбщясиз ки, Шащ Аббасын халг арасында мяшщур олмасындан иряли эялирди. Чцнки «…лятифя киминся башына эялян бир ящвалат кими, щятта чох заман ел ичиндя шющрят газанмыш тарихи вя йахуд мифик шяхсий­йятлярин ады иля баьлы реал щадисяляр кими данышылыр. Беля тарихи вя йахуд мифик шяхсиййятляр, башга дилдя десяк, «лятифя гящряманлары» чох заман щяр халгын юзцня мяхсус олур» (9, 3). Чох гядим тарихя малик лятифя­лярдя бязян бир шяхсин ады йаддан чыхмыш, лятифя диэяр бир шяхсин адына баьланмыш вя йашамышдыр. Ясасян, Молла Нясряддинин, Бящлул Данян­дянин ады иля ялагядар лятифялярдя мцстябид шащлар тянгид олунур. Бялкя дя халг щагг, ядалят, азадлыг вя бярабярлик сюзляри йад олан, инсанпяр­вяр­лик вя щуманизмдян узаг шащлар щаггында лятифя йарадаркян тянгид обйектинин там олараг кимдян ибарят олдуьуну билдирмямяк цчцн (горхудан) демяк олар ки, бцтцн лятифяляри Молла Нясряддин вя Бящлул Даняндянин ады иля баьламышдыр. Г. Пашайев буну беля ясасландырыр: «Мялумдур ки, инсанлар юзляриндян гат-гат эцълц олан гцввяляря сещр, яфсун, тилсим, сонралар ися сюзцн васитяси иля тясир етмяйя чалышмышлар. Халг идеал, ядалятли щюкмдарларын сурятини уйдуруб ясл щюкмдарлара нц­му­ня эюстярирди. Бунунла бярабяр, халг щям дя йумор вя эцлцшля щюкмдарлара тясир етмяк истямишдир (8, 188).

Азярбайъан фолклорунун лаконик, йыьъам, садя вя йумористик жанры олан лятифялярдя чох заман фикир бир ъцмля иля ифадя едилир. Бу лаконик ифадя лятифянин идейасыны тяшкил едир. Еля бу ифадяйя эюря дя лятифя йадда галыр. Ясасян, рявайят мотивли, лакин сатирик эцлцш доьуран «Шащ Аббасын верэи фярманы» лятифяси бу бахымдан мараглыдыр: кяндхуданы йанына чаьыртдырыб кяндлярдян верэи йыьмаьа эюндярян Шащ Аббас кяндлилярин верэини динмяз-сюйлямяз вермяляриндян истифадя едяряк ону 2-ъи дяфя дя верэи йыьмаьа эюндярир. Артыг кянdхуданы 3-ъц дяфя эюндяряндя кянд ящли ойнамаьа башлайыр. Бундан хябяр тутан Шащ Аббас мясяляйя беля изащат верир: «Даща эедиб верэи йыьма, онлар оланларыны верибляр. Ъанлары гуртардыьындан ойнайыблар (1, 79). Бу лятифядя Шащ Аббасын дюврцндя верэилярин чохлу­ьу, ъамаатдан дяфялярля верэи алынмасы мясяляляриня тохунулмушдур. Юлдцрцъц эцлцшля мцшайият едилян бу щадисяляр яслиндя ъамаатын вязий­йя­тини, сосиал щяйатыны характеризя етмяк бахымындан мцщцм ящямий­йят кясб едир. Цмумиййятля, Шащ Аббасла баьлы лятифяляри нязяр­дян кечирдикдя, бунларын мювзу вя идейа бахымындан мцхтялиф проб­лем­ляри ящатя етмяси, иътимаи щяйатдакы нюгсанлары, чатышмазлыглары инсанларын лятифя йаратмаг йолу иля эцлцш щядяфиня чевирмяси нязяря чарпыр. Бурада бир мягамы гейд етмяк йериня дцшярди ки, Шащ Аббас образы лятифя, наьыл вя яфсанялярдя мцхтялиф аспектлярдя верилмишдир. Диггят йетирсяк, яфсаня вя рявайятлярдя даща чох тарихиликля, тарихи щадисялярля, наьыл­ларда ясасян няглетмя вя мяишятля, лятифялярдя ися нюгсанлара дола­йысы йолла эцлмякля баьлы олан Шащ Аббас образы щям адиллийи, хейирхащ-лыьы, щазыръаваблыьы, щям дя залымлыьы, ядалятсизлийи иля йаддагалан вя ряьбят газанан тарихи шяхсиййятдир. Фолклорда Шащ Аббас, онун мцд­рик, щазыръаваб олмасы барядя йаранан лятифяляр аз da олса, нясилдян-нясiля кечяряк индийядяк халг арасында йашамагдадыр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, бу лятифяляр арасында еля бир лятифя тапмаг олмаз ки, орада мцяййян яхлаги, ягли, иътимаи фикир верилмямиш олсун (8, 191). Инсанлар бир тяряфдян шащлара гаршы гящряманъасына мцбаризя апармыш, диэяр тяряфдян ися юз кинини, гязяб вя нифрятини заман кечдикъя йарат­дыьы лятифяляр васитясиля, зарафат йолу иля ифадя етмишляр. Цмумиййятля, фолклорда ашыг йарадыъылыьы истисна олунмагла, шифащи халг ядябиййатынын яксяр жанрларында, хцсусиля наьылларда, аталар сюзляри вя мясяллярдя, байатыларда, тапмаъаларда, еляъя дя лятифялярдя мцяллиф вя прототип ахтармаг цсулу тамлыгла дцзэцн дейилдир. Чцнки бу нцмуняляр йайыл­дыг­ъа мцхтялиф тарихи шяраит вя мцщитлярдян асылы олараг ялавя чаларлар, йени хцсусиййятляр ялдя едир, илкин вязиййятини дяйишир, халг йарадыъылыьы ону заман-заман ъилалайыр, дяринляшдирир, лакин ня гядяр дяйишся дя, мязмун галыр. Тарихя нязяр салсаг, гяддар дювлят башчылары, ядалятсиз шащлар щаггында еля юзляриня уйьун лятифяляр йарадылмышдыр. Шяргдя Щарун əр-Ряшидин вахтында мцстягил жанр кими танынан, сонралар йени мязмун кясб едяряк даща да инкишаф едян лятифя жанрынын (8, 187) эюр­кям­ли тядгигатчысы Т. Фярзялийев мцяййян тарихи щадися вя йа шяхсиййят­лярин (истяр мифик, истярся дя тарихи олсун) ады иля ялагяляндирилян лятифя­лярин дя олдуьуну гейд етмиш, эюстярмишдир ки, лятифя гящряманлары щяр щансы бир тарихи шяхсиййятин бядии якси, портрети дейил, халгын ясрлярдян бяри йаратдыьы цмумиляшдирилмиш сурятдир (4, 243-244). Тяьйир-либас олуб юлкясини ел-ел, оба-оба эязян Шащ Аббас щаггында лятифяляр аз олса da, мараглыдыр. Шащ Аббасла баьлы лятифялярдян бящс едяркян М.Казымоьлу йазыр: «Вязир Аллащверди ханла Кялниййят бирликдя Я. Няваинин Щцсейн Байгара йанындакы ролуну ойнайырлар. Щцсейн Байгара йанында Я.Ня­ваи щям ъидди бир мяслящятчи, щям дя бир ойунбаздыр. Я. Няваи­нин дидактик фикирляриня охшар кяламлары Аллащверди ханын да дилиндян ешидирик. Я.Няваинин бамязя щярякятляриня ися Кялниййятин сярэцзяштля­риндя раст эялирик (7, 108)». «Ян йемяли шей» адланан лятифядя Шащ Абба­сын сяфяр заманы Кялниййятя гяфилдян «Ян йемяли шей нядир?» суалына Кялниййят зярря гядяр дя тяряддцд етмядян: «Йумурта» – ъавабыны верир. Яслиндя бу суал адамы чашдырмагдан башга бир мягсяд дашымыр. Чцнки дцнйада ляззятли йемяк чохдур. Йемяйя мцнасибятдя зювгляр дя мцхтялифдир. Кялниййят ися шаща чашмадан ъаваб верся дя, шащын суалы битмир. Щятта цч йол эедиб эязиб-доланыб сяфярдян гайыданда Шащ Аббас йеня дя мцгяддимясиз-фiлансыз сорушур: «Няйнян?» Кялниййят дя еля о тярздя ъаваб верир: «Дузнан» (2, 349). «О да сянсян, йолурам» лятифясиндя ися Шащ Аббасла щим-ъимляшян гоъа сонда шащын «Газнан аран неъяди? Эюндярсям, йоларсан?» суалына «Ах, неъяя?» ъавабыны верир. Беляликля дя биз лятифянин сонунда гоъанын вязир Аллащверди ханы «газ кими йолуб» – ахмаг вязиййятдя гоймасынын вя хейли пулуну алмасынын шащиди олуруг (2, 346). Чцнки вязир Аллащверди хан дцнйанын щяр щикмятиндян баш чыхарса да, ялламячиликдян о гядяр дя баш чыхара билмир. Биъ вя ъцвяллаьы олан адам ону асанлыгла алдада билир. Она эюря дя, башга лятифялярдя Шащ Аббас ялламячи суалларыны вязиря дейил, Кял­ний­йятя верир. Бу, ондан иряли эялир ки, Шащ Аббасын щоггабазлыг ойунуна, щоггабаза ещтийаъыны мящз Кялниййят юдяйир. Йяни Шащ Аббасла вязир Аллащверди хан арасында, яэяр беля демяк мцмкцнся, агиллик, мцд­риклик ойуну ойнанылыр (6, 178–183). Йахуд «Айаьы судадыр» адлы ляти­фя­дя бир даща Кялниййятин щазыръаваб, аьыллы олдуьунун шащиди олуруг: Шащ Аббас чялтик зямисинин йанындан кечяркян Кялниййят йаьышын ол­ма­масындан шикайятлянир. Шащ Аббас ися чялтийин айаьынын эеъя-эцндцз суйун ичиндя олдуьуну дейир. Бир сюз демяйян Кялниййят чайдан кечяндя су ичмяси цчцн атын йцйянини бурахан Шащ Аббаса: «Айахлары судады» ъавабыны верир. Йяни Кялниййят яйани йолла Шащ Аббаса баша салыр ки, айаьынын суда олмасынын чялтийя дяхли йохдур. Йаьыш олмалыдыр ки, чялтийя су дяйсин» (2, 349).

«Тцстцйя гызындым» адлы лятифядя ися Шащ Аббасын вязири иля Кялниййятин сюзц дцз эялмир. Щирслянян Шащ Аббасын ямриля голлу-билякли бир сяркярдя олан Кялниййятин палтарларыны чыхара­раг юзцнц дя чюлцн дцзцня атырлар. Аьыллы адам олан Кялниййят беля эется, бцтцн эеъяни донаъаьыны анлайыр. Она эюря дя йахынлыгда олан гайа иля щюлляшмяйя башлайыр. Сящяр Кялниййяти ган-тяр ичиндя эюрян шащ адамлары ону Шащ Аббасын йанына апарырлар. Шащ ондан донмама­сынын сябябини сорушанда Кялниййят бамязя бир ъаваб уйдурараг да­мын цстцня чыхдыьыны вя баъадан чыхан тцстц иля гызындыьыны дейир. Буна инанмайан Шащ Аббас эеъя вязири чыхартдырыр дамын цстцня, сящяр эюрцрляр ки, вязир донуб. Бурада Кялниййят юз фярасяти вя габилиййяти сайясиндя сойугдан донмур (2, 349–350). Шащ Аббасын юз аьыл вя дярракясиня эюря пинячиликдян вязирлик дяряъясиня гядяр йцксялян вязири Аллащверди ханла арасындакы дидактика ойуну ися, ясасян, ъидди планда тягдим едилир. Мцдрик вя щазыръаваб вязир ейни заманда аьыллы мясля­щятляри иля дя йадда галыр. «Шащ Аббас вя вязири» лятифясиндя дя Аллащ­верди ханын мцдрик вязир олдуьу вя шащын онунла щяр ишдя мяслящят­ляш­дийи эюрцнцр. Шящярдя нисйя пул верянляри «дяли» адландыран шащ вязиря онларын сийащысыны тутмаьы тапшырыр. Вязир сийащыда биринъи шащын адыны йазыр. Шащ Аббас бунун сябябини сорушанда вязир: «Шащ саь олсун, инди ки, нисйя пул верянляр дялидир, демяли, сиз биринъисиниз! Она эюря ки, сиз гара гула 10 мин тцмян вермишсиниз ки, эедиб Мисирдян мал эятирсин. Гара гулун бурада еви, мцлкц, аиляси йохдур ки, гайыдыб эялсин, о пуллары апарды, бир даща бура гайытмайаъаг…ня вахт гара гул гайытса, о вахт сизин адынызы позуб онун адыны йазаъаьам» дейир (2, 361). Ейни сцжет хятти «Шащ Аббас вя дялиляр» (3, 132–133) наьылында да верилмиш­дир. Чцнки шифащи халг ядябиййатынын синкретик нювцня малик лятифяляр наьыллардан, яфсанялярдян, рявайятлярдян вя с. истифадя иля йараныр (4, 248). Буна эюря дя ейни сцжетя малик щям наьыл, щям дя лятифянин олма­сы тяяъъцблц дейил. «Дцнйа неъядир?» лятифясиндя ися юлкяни эязмяйя чы­хан Шащ Аббасын сонда «Доьру еля билир щамы доьруду, оьру да еля билир щамы оьруду» фикриня эялмяси тясвир олунмушдур (3, 348).

«Ъан, йарымъан, зящримар» адланан лятифядя Шащ Аббасын:

«Эет мяня ъан ал эятир,

Ъан олмаса, йарымъан ал эятир,

Йарымъан олмаса, зящримар ал эятир» (3, 350)

сюзляриня эедиб базардан ят, йумурта, гатыг алан Кялниййят шащын даща чох йемяк-ичмяк ишляриня бахан, сяфярлярдя шаща гуллуг едян адам кими тясвир олунур. Ейни заманда кялякбазлыг Кялниййят цчцн даща характерикдир. Йухарыдакы лятифянин юзбяк вариантында ися Я. Няваинин Щцсейн Байгарайа «Йумуртаны дузлайыб йемяк дцнйада ян ляззятли немятдир» – демяси ейни комик сцжетин мцхтялиф юлкялярдя йайыл­масына бир сцбутдур (7, 109). Бурада Кялниййят ня гядяр щазыръаваб олса да, онун Шащ Аббаса яркйана мцнасибяти щяддини ашмыр, бир сюзля, тоггушма сявиййясиня галхмыр. Диггят йетирсяк, эюрярик ки, ляти­фя­лярдя Шащ Аббасла Кялниййятин тоггушмасы бир-бирини сюз имтащанына чякмякдян о йана эетмир. Шащ чятин бир суал вермякля, Кялниййят дя суалын ъавабыны юзцнямяхсус шякилдя тапмагла аьыл (эцъ) нцмайиш етдирмиш олур (7, 105–106). Еля лятифялярин ясасыны да Кялниййятин бу мязяли ъаваблары тяшкил едир. Чцнки вязир, йахуд щансыса бир сарай яйаны шаща беля ъаваб веря билмязди, якс щалда онлары юлцм ъязасы эюзляйирди. Яслиндя, беля лятифяляр шащын мцдриклийини, щазыръаваблыьыны эюстярмякля бярабяр, онун инсанлара мцнасибятини юйрянмяйя дя кюмяк едир.
Гайнаглар

1. 
   АФА, ЫЫЫ китаб. Аьбаба фолклору / топлайаны вя тяртибчиси С.Аь­бабалы. Б., Азярняшр, 1997, 255 с.
   
2. 
   АФА, ХЫЫ китаб, Зянэязур фолклору / топлайанлар В.Нябиоьлу, М.Ка­зым­оьлу, Я.Ясэяр; тяртиб едянляр Я.Ясэяр, М.Казымоьлу. Б., Сяда, 2005, 464 с.
   
3. 
   АФА, ХЫХ китаб, Зянэязур фолклору, ЫЫ ъилд / топлайан вя юн сюзцн мцяллифи Р.Тящмязоьлу, Я.Ялякбярли. Б., Нурлан, 2009, 415 с.
   
4. 
   Азярбайъан ядябиййаты тарихи. 6 ъилддя. Ъ.1. Б., Елм, 2004, 760 с.
   
5. 
   Фярзялийев Т. Азярбайъан халг лятифяляри. Б., Елм, 1971, 123 с.
   
6. 
   Казымоьлу М. Архаик пародийа: щюкмдар вя тялхяк // «Азяр­байъан» журналы. Б., 2006. №2. с 178- 183.
   
7. 
   Казымоьлу М. Халг эцлцшцнцн поетикасы. Б., «Елм» няшриййаты, 2006, 268 с.
   
8. 
   Пашайев Г. Ираг-тцркман фолклору. Б., Йазычы, 1992, 216 с.
   
9. 
   Тящмасиб. М.Щ. Мцгяддимя // Молла Нясряддин лятифяляри. Б., 1965, с.3-16.
   

РЕЗЮМЕ

В статье анализированы анекдоты о Шах Аббасе. В этих анекдотах отображены мудрость и находчивость Шах Аббаса .

Ключевые слова: фолклорь, Шах Аббас, анекдот, историчес­кий личность.
SUMMARY

The article analyzes the jokes about Shah Abbas. These jokes show that he was wise and ingenious man.

Keywords: folklore, Shah Abbas, joke, historical person.
M.C.CİHAN

AMEA Folklor İnstitutu

“KOROĞLU” DASTANI

P.N.BORATAVIN TƏDQİQATINDA
Məsələnin qoyuluşu: XX əsr Türkiyə eposşünaslığında “Koroğlu” dastanı ən çox tədqiq obyekti seçilən əsərlərdən biridir. Eposun Anado­luda da yayılmış olması səbəbin­dən türk alimləri bu dastana həmişə xüsusi diqqət yetirmişlər. Onların simasında P.N.Bora­tavın “Koroğlu” ilə bağlı tədqiqatları diqqəti xüsusilə cəlb edir.

İşin məqsədi: P.N.Boratavın tədqiqatlarının Azərbaycan və Türkiyə koroğlu­şünaslığının inkişafındakı rolunun öyrənilməsidir.
Türk xalqları içərisində ən populyar dastan sayılan “Koroğlu” eposu­nun tədqiqində Pertev Naili Boratavın xüsusi rolu olmuşdur. Onun “Koroğlu ilə bağlı toplayıcılq fəaliyyəti, elmi-tədqiqat əsərləri, bu dastana aid mətnlərin nəşrindəki əməyi koroğluşünaslıq üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. P.N.Boratav “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Battal Qazi”, “Əsli və Kə­rəm”, “Aşıq Qərib” və başqa dastanlarla bağlı araşdırmalar aparsa da, “Ko­roğ­lu”ya həsr olunmuş yazı­lar bunların icərisində ən yük­səkdə daya­nır. Azərbaycan alimlərinin etiraf etdi­yi kimi, “tanın­mış türk folklorşünas ali­minin 1931-ci ildə çapdan çıxmış «Koroğlu dastanı» monoqrafiyası «Kor­oğlu» eposunun tarixi-müqayisəli istiqamətdə öyrənilməsində ən san­ballı monaqrafiyalardan biri kimi bu gün də dəyərini itirməmişdir” (1, 225).

P.N.Boratavın «Koroğlu» eposu ilə bağlı tədqiqatları, ümumi­likdə götürsək, əsasən bu mövzuları və problemləri əhatə edir:

1) “Koroğlu” dastanının yaranma tarixi;

2) Koroğlunun tarixi şəxsiyyəti;

3) “Koroğlu” dastanının variant və versiyaları;

4) “Koroğlu” dastanının şeirləri;

5) “Koroğlu” dastanının coğrafiyası;

6) “Koroğlu” dastanının etnik məlumatı;

7) “Koroğlu” dastanının nəşr problemləri və s.

P.N.Boratav eposun genezisi ilə bağlı mülahizələri M.H.Təhmasib, F.Fərhadov, P.Əfəndiyev, S.Paşayev, V.Vəliyev kimi Azərbaycan alim­lərinin “Koroğlu”nun ilk öncə Azərbaycan folklor abidəsi olduğu və son­radan türklərə və digər türkdilli xalqlara yayıldığı fikrindən fərqlənirdi. P.N.Boratava görə, «Koroğlu» dastanı özək olaraq Azərbaycan, türk və türkmənlərin hələ tam ayrılmadığı, lakin ayrılmağa başladığı bir mərhə­lədə yaranmışdır və bu üç xalq onu öz folklor abidəsi hesab etməkdə haqlıdır. Bu mərhələdən sonra dastanın Azərbaycan, Anadolu və türkmən versiyaları ayrılmış və onlardan da qonşularına keçmişdir. P.N.Boratav XV-XVI əsrlərdə bir neçə Koroğlu ləqəbli və ya adlı şair və ya qaçaq olduğunu elmi faktlarla sübut etsə də, epik Koroğlunun əslində bunlardan çox bir ənənəvi türk folklor qəhrəmanı olması fikrində qalmışdır.

Paris rəvayətini araşdırmış E.Abbasov yazmışdır ki, P.N.Boratav “eyni zamanda, onun Koroğlunun Xorasanda doğulub II Şah Abbas zama­nında İran Azərbay­canında quldurluq etmiş bir tarixi şəxs olması və dastan­dakı bütün şeirlərin də ona aid olması fikri ilə razılaşmamışdır. «Ko­roğlu»­nun əslini türkman dastanı olaraq qəbul edən alim bu hekayətin «sonra­dan Anadolu və Azərbaycanda bilxassə türk-İran mücadilələri ilə» zəngin­ləşdiyi, digər tərəfdən isə eyni cinsdən mücadilələrin (Qızılbaş-türkmən, Qızılbaş-özbək) türk­mən (özbək) rəvayətini də zəngin­ləşdirdiyi fikrinə gəl­mişdir (6, 27).

P.Boratav eyni zamanda dastanda vaxtilə Xəzərin çənub-şərqində məskunlaşmış col türkləri ilə əlaqəsi ola biləcəyini də ehtimal etmişdir.

Koroğlunun bir neçə tarixi prototipi olmasını mümkün sayan P.N.Bo­ratav sonralar Nihat Saminin toplayıb “Atsız məcmu­əsi”n­də “Koroğ­lu” şeirləri” adı ilə çap etdirdiyi poetik örnəklərə dair qeydində yenə bu məsə­ləyə qayıdaraq yazmışdı: “Nihat Sami bunları Koroğlu isimli və XVI əsrdə yaşamış saz şairinə aid sayır. Mənim “Koroğlu dastanı”nda söylədiyim kimi, Koroq­lu ləğəbi işlənən şeirlərin hamısının XVI əsrdə yaşayan Koroğluya aid olması imkansızdır. İçində dastana aid bir işarə ol­mayan şeirlərin şair Koroğluya aid olması daha çox ehtimal olunur. Lakin das­tanla bağlılığı gördüyümüz andan etibarən bu ehtimal qüvvəsini itirir” (2, 219).

P.Boratavın tədqiqatına geniş münasibəti biz Azərbaycan folklorşü­nasları arasında ilk dəfə İsrafil Abbaslının doktorluq dissertasiyasında və onun əsasında hazırlanmış “Azərbaycan dastanlarının yayılması və təsiri məsələləri” monoqrafi­yasında görürük. Burada “Koroğlu”nun genezisi və tarixilik məsələlərinə müna­sibət bildirilərkən P.N.Boratavın qənaətlə­rindən çıxış edilib (7).

Azərbaycanda P.N.Boratavın koroğluşünaslıq fəaliyyətini tədqiq etmiş E.Abbasov onu ən çox Paris nüsxəsinin (Aleksandr Xodzko varian­tının) tədqi­qatçısı kimi dəyərləndirmişdir. O yazır: “P.N.Boratavın əlyaz­ma­nın saxlan­dığı Paris Milli Kitabxanasının adı ilə «Paris rəvayəti» adlandırdığı bu «Koroğlu» variantı onun əsərinin əsas məxəzlərindən biri olmuşdur. Tədqiqatçının məlu­matında Parisdə saxlanan həmin əlyaz­manın ixtisarla köçürülmüş bir surətinin də Türkiyyat İnstitutunda saxlan­dığı, alimin bu xülasəli surətdən və S.Penn nəşrindən mənbə kimi istifadə etdiyi göstərilir. Türk aliminin qeydlərinə görə, bu ixtisarlı surətdə orijinalda farsca olan nəsr hissələr türkcə xülasə ilə verilmiş, şeirlər isə tam halda – həm türkcə (azərbaycanca), həm də fars tərcüməsi ilə saxla­nıl­mışdır ” (6, 26) .

Bu fikri o, başqa yerdə belə əsaslandırır: “P.N.Boratav Paris nüsxə­sini eposun o dövrədək qeydə alınmış digər versiya və variantları (özbək, Tobol, türkmən versiyaları, İstanbul və Maraş variantları, V.Xuluflu nəşri və s.) ilə yeri gəldikcə müqayisə etmiş, tarixi reallıq baxımından Paris rəva­yətinin «bütün digərlərindən daha realist» əsər olmasını iddia etmişdir” (6, 26).

E.Abbasovun fikirləri ilə bizə görə qismən razılaşmaq olar. Çünki P.N.Bora­tav dastanın Anadolu variantlarının tədqiqinə daha çox diqqət ayırmış və bu barədə çoxlu məqalələr yazmışdır. 1931-ci ildə çap olunmuş kitabda Paris nüsxəsinə geniş yer verilməsi isə həmin tarixədək “Koroğ­lu”nun indiki məşhur nəşrlərinin (H.Əlizadə, M.H.Təhmasib, Bali, türkmən versiyası və s.) ortada olmaması idi.

P.N.Boratava görə, Xodzko variantında şiəlik elementlərinə geniş rast gəlinməsinin səbəbi onun «şiə İran Azərbaycanı türkləri arasından» toplan­masına bağlıdır (1, 60).

Son dövrlər Azərbaycan folklorşünaslığında Türkiyədə “Koroğlu” eposuna elmi marağın yüksəlməsində Azərbaycan alimlərinin 1930-50-ci illərdəki fəaliy­yətinin də təsiri olduğu göstərilir. Məsələn, A.İbrahimova yazır: “Vur­ğulayaq ki, məhz «Koroğlu»nun M.H.Təhmasib, V.Xuluf­lu, H.Əlizadə nəşrlərinin ortaya çıxması, P.Əfəndiyev, F.Fərhadov və M.H.Təh­masib tərəfindən dastanla bağlı geniş elmi-tədqiqat əsərlərinin yazılması və ümumiyyətlə 1930-1950 illərdə Sovetlər Birliyində, xüsusən türkdilli respublikalarda «Koroğlu» mövzusunun aktuallaşması və popul­yar­laşması xarici tədqiqatçıların da bu mövzuya marağını gücləndirir. Bolqarıstanda Rza Mollov, Türkiyədə Pertev Naili Boratav və başqala­rının topladıqları «Koroğlu» mətnləri və tədqiqatlar çap olunur” (8, 43).

Həmin tədqiqatçı dissertasiyasının başqa bir yerində həmin fikri daha konkret şəkildə ifadə edir: “Türkiyədə «Koroğlu» eposunun daha kamil, əhatəli və böyük həcmli nəşrləri 1950-60-cı illərdə işıq üzü görmüşdür. Bu da belə düşünməyə əsas verir ki, Azərbaycanda «Koroğlu» ilə bağlı irihəcmli tədqiqatların (P.Əfəndiyev, F.Fərhadov, M.H.Təhmasibin disser­ta­si­yaları) və xüsusən M.H.Təhmasib nəşri­nin ortaya çıxması, «Koroğ­lu»nun bir sıra irihəcmli Orta Asiya variant­larının nəşri türk alimlərinin, folklorşünas­larının bu mövzuya marağını artırmışdır” (8, 43).

İslam ensiklopediyasındakı iri həcmli “Köroğlu” oçerkində P.N.Bo­ra­tav daha qədim əfsanənin XVI əsrdə yaşamış Koroğlu adlı cəlali üsyan­çı ətrafında yenidən epikləşərək dastan halına gəldiyinə qərar vermişdir. Maraqlıdır ki, onun bu mülahizəsinə bənzər fikri Azərbaycan folklorşü­nas­lığında, demək olar ki, eyni şəkildə Sədnik Paşa Pirsultanlının təd­qiqatında da görürük.

Beləliklə, P.N.Boratavın elmi qənaətlərinin Azərbaycan folklorşü­nas­la­rının fikirləri ilə üst-üstə düşən məqamları da aşkarlanmış olur.