Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ●

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XL -2012

ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ

FÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ


АЗЯРБАЙЪАН

ШИФАЩИ ХАЛГ ЯДЯБИЙЙАТЫНА ДАИР ТЯДГИГЛЯР

XL

ÁÀÊÛ – 2012
<sup>Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû

Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí

ãÿðàðû èëÿ ÷àï îëóíóð.


BAŞ РЕДАКТОРУ: МУХТАР КАЗЫМОЬЛУ (İMANOV)

филолоэийа цзря елмляр доктору


МЯСУЛ РЕДАКТОРУ: ORUC ƏLİYEV

филолоэийа цзря фялсяфя доктору</sup>
Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр (qırxıncı китаб), Áàêû, “Елм вя тящсил”, 2012, -184 сящ.

_T 4603000000 _{Ãðèôëè íÿøр}

Í-098-2012


^{© Фолклор Институту, 2012}

Mahmud ALLAHMANLI

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji

Universiteti, professor

[e-mail]
AŞIQ DEYİŞMƏLƏRİ, BƏDİHƏLƏR VƏ

MƏKTUBLAŞMALAR
Açar sözlər: Aşıq deyişmələri, bədihələr, dedim-dedilər, məktub­laşmalar.
Deyişmələr bir forma, düşüncə tipi kimi kəsb etdiyi mahiyyət eti­ba­rilə daha çox aşıq yaradıcılığı ilə bağlanır. Çünki aşıq yaradıcılığında de­yiş­mə bədii forma tipi olmaqdan əlavə, həm də sənətin dəyərini, uca­lığını qorumaq kimi gərəkli bir funksiya daşıyır. Bunu tarixin ayrı-ayrı mərhə­lələrində ustad sənətkarlar arasındakı qarşılaşmalar da göstərir. Hə­min qar­şılaşmalarda yaranan deyişmələr ədəbiyyatımızın klassik nü­mu­nəsi kimi həmişə yüksək qiymətləndirilib. Bu gün də belədir. Ancaq onun zən­ginliklərinin açılması, müəyyənləşməsi istiqamətində ədə­bi-nə­zə­ri fikirdə elə də ciddi araşdırmalar aparılmayıb. Daha doğrusu, deyi­lənlər məqalə, hansısa problemin içində kiçik bir hissə səviyyəsindən o yana getməyib. Halbuki Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyat, konteks­tində məsələyə diqqət yetirdikdə daha maraqlı, həm də aktuallıqla nəzərə çarpacaq prob­lem kimi əhəmiyyət daşıyır. Eyni zamanda məsələyə türk və dünya xalq­ları ədəbiyyatı kontekstində yanaşmanı zəruriləşdirir. Türk xalq­la­rında de­yişmə modelinə şifahi və yazılı ədəbiyyat müstəvisində ba­xan­da ilkin­lik­dən bu yana olan böyük bir zaman müddətinin izləri yaşa­nır. Həm də xalq mərasimlərində, dastanlarımızda, sayaçı sözlərimizdə, ozan söyləmələ­rində və s. müşahidə olunan bir zənginlik var. Bu zən­gin­lik ilkinlikdən gələn inkişafı özündə ehtiva edir. Eyni zamanda bu və ya digər dərəcədə yarandığı zamanın məişətinin, dini, əxlaqi, mənəvi də­yər­lərinin, ictimai-siyasi düşüncəsinin möhürünü vurur. Bədihə kimi sənət nümunəsi onun daşıyıcıları tərəfindən meyxanalara sürüklənmiş, əsl mahiyyətindən uzaq düşmüşdür. Lakin bədihələr hələ intibah dövründən məlum idi. Nədənsə bu sənəti məkan anlayışı bildirən meyxana adlandır­maq­la cılızlaş­dırmış, sənəti küçə, tin səviyyəsinə salmışlar. Araşdır­malar bədihələrin bir ədəbi növ olduğunu isbat edir. «Bədihə – hazırcavab­lıqla, düşünülmədən, bir­dən-birə deyilən şeir; bədyə»dir (1, 20). Onları söylə­yən­lərə isə bədihə­xanlar demişlər. Meyxana bir termin kimi bədihəni özündə ehtiva etmir. Meyxana «bu şeirlərin söyləndiyi məclisdir. Şeirin janrının adı deyildir. Meyxanalarda müxtəlif janrlara aid şeirlər söylən­miş­dir. Amma bunlara bədahətən məclisdə söyləndiyi üçün bədihə və ya bədiyə deyilir» (7, 124). Bu, özlüyündə sözün yeni məna kəsb etməsi hadisəsidir. Əzizə Cəfərzadə «indi heç xoşuma gəlməyən, restoran, şərab iyi verən «meyxana» sözü vaxtı ilə dilimizdə bədihə, bədyə şəklində işlənmiş və bəyənilmişdir. Hər şair bədahətən söz söyləyə bilməmiş və cürət etməmişdir. XIX və XX yüzilliklərdə qüdrətli şairlər Seyid Əzim Şirvani, Əliağa Vahid bu səmtdə xüsusilə fərqlənmişlər» (4). Ancaq etiraf edək ki, son dövr televiziya ka­nallarındakı bu təqdim etmədə bir cılızlıq, baya­ğılıq görünür. Bu sözlərin nizamından tutmuş, ifadələrin məna siqlə­tinə qədər olanlarda, sözçülüyün baş alıb getməsində və s. çoxluqla müşahidə olunur. Hətta doğru olaraq bəzən narazılıqlara belə yol açır. Əlbəttə, bədihələr mənəvi sərvətimizdir, xalqın düşüncəsinin məhsuludur. Keçən əsrdən, eləcə də ondan əvvəlki yüzillikdən bizə gəlib çatan yüksək səviyyəli nümunələr var ki, indi də yaddaşlarda yaşayır və müxtəlif əhva­lat­ların, hadisələrin faktı kimi uca tutulur.

Bədihələr, aşıq deyişmələri hazırcavablıq, bədahətən söz demək an­la­­mında eyni düşüncəni sərgiləyir. Ancaq onu da etiraf edək ki, aşıq yara­dıcılığında bu, tamamilə başqa səpkilidir. Yəni təkcə hazırcavablığı, qafi­yə və söz anlamında fikri çatdırmağı əks etdirmir. Burada aşıqlığın çəkisi, nüfuzu anlamında dini və dünyəvi elmlərə bələdlik, bir sorğu-sual aparma, məhşər ayağına çəkmə var. Bu bir istiqamətdir və aşıq deyişmələri anlamında anlaşılan da ilkin olaraq budur. Məsələn, «Valeh və Zərnigar» dastanındakı bir məqama diqqət yetirək: «Zərnigar əhvalatını aşıq Səmənd də eşitdi. O, gəzə-gəzə gəlib Dəmirqapı Dərbəndə çıxdı, Zərnigargilə get­di. Səmənd elə bildi ki, Zərnigarı asanlıqla bağlayacaqdır. Odur ki, özünü boğa-boğa içəri girib əhvalpürsanlıq elədi. Bura gəlişinin səbəbini Zər­nigar xanıma bildirdi.

Zərnigar xanım qonağı qəbul elədi, ona üç bənd bağlama dedi. Səmənd iki bağlamanı açdı, üçüncüdə boğazının yolu qurudu.

Bunu görən Zərnigar xanım gülə-gülə dedi:

– Aşıq, gələndə gərək ustadını da özünlə gətirəydin» (2, 359-360). Göründüyü kimi, bu epizod aşıq deyişmələrinin hansı məqsədə xidmət etdiyini, hansı funksiya daşıdığını tam aydınlığı ilə göstərir. Dədə Ye­di­yarla Dirili Qurbaninin, Aşıq Qəriblə Güloğlanın, Xəstə Qasımla Ləzgi Əh­mədin, Aşıq Yığvalla Aşıq Alının və b. deyişmələri də bu sıradadır. «Deyişmə aşıqların sənətkarlıq bacarığını, istedadını, dünyagörüşünü, bili­yini nümayiş etdirmək üçün mühüm vasitələrdən biridir. Deyişmə zamanı aşıqlar müxtəlif şeirlərdən istifadə edirlər. Məsələn, hərbə-zorba, qıfıl­bənd, təcnis, ustadnamə, dodaqdəyməz təcnis və s.

Aşıq sənətində belə bir qayda tarix boyu məclislərdə davam etmişdir: sənətkarlar xalq qarşısında bir-birilə yarışmış, öz güclərini sınamışlar. Məğ­lub olanın sazı alınıb, özü bəndə salınmışdır. Bu yarışda ən çox bəda­hə­tən şeir deməyi bacaran dərin biliyə malik ustad aşıqlar qələbə qazan­mış­lar» (5, 273). Aşıq Valehlə Zərnigarın arasında altı deyişmə olmuşdu. On­ların hər birisi özünün spesifikası ilə böyük dəyər qazanır. Yəni deyiş­mənin çalar­larını, mahiyyətini, başlanğıc və bitmə məqamlarını aydın şə­kil­də ortaya qoymağa şərait yaradır. Altıncı deyişmədən bir nümunəyə diq­qət yetirək.

Aşıq Valeh:

O nədi ki, batinində nazirdi,

O nədi ki, vücudunda hazırdı.

O nədi ki, şəbi-zildə zahirdi,

Bundan artıq dolu camın neçədi?

Zərnigar:

O tanrıdı, batinində nazirdi,

O uşaqdı vücudunda hazırdı.

Dərd kitabı şəbi-zildə zahirdi,

Bundan artıq dolu camım ikidi (3, 84).

Burada təkcə şairlik, aşıqlıq məsələni həll etmir, eyni zamanda əsas olan digər məsələ dünya elmlərinə bələdlik, geniş dünyagörüş, ictimai, si­ya­si mühiti bilmək və s. kimi çoxşaxəlilik var. Məhz bu aşıqlığın ta qə­dim­dən gələn nüfuzunun qorunuşu, cəmiyyətin təsəvvüründəki böyük­lü­yü yaşatmaq düşüncəsinə xidmət edir. Ona görə də ustaddan yarımçıq dərs alanların aqibəti bir xətt kimi orta əsr aşıq yaradıcılığında aydınlıqla mü­şahidə olunur. Bu bir növ aşığın, aşıqlığın ədəb-ərkanının, çəkisinin qo­ru­nuşu üçün qurul­muş mizan-tərəzi idi. Folklorşünas M.Həkimov yazır: «Deyişmələrin ilkin izləri qarşı tərəflərin adi söhbəti, birinin digəri ilə mübahisəsi, bu və ya digər məsələ ətrafında höcətləşməsi və s. ilə bağ­lı­dır. Xalq arasında «Nə üçün deyişirsiniz?», «Hər şeydən ötrü höcətləş­məz­lər» kimi ifadələr bu baxımdan maraqlıdır. Hələ qədim zamanlardan bəri xalqımızın keçirdiyi istər məişət və istərsə də mövsüm mərasim­lə­rində oxunan nəğmələr, xüsusilə vəsfi-hallar, eyni zamanda əkinçiliklə əlaqədar hodaxların (kotançı, cütcü, tapançı) xor müşayiəti ilə oxuduqları zəhmət nəğmələri – holavarlar bu cəhətdən səciyyəvidir. İstər mövzusu, istərsə də məzmunu ilə tarixin ən qədim dövr­lərilə səsləşən bahar məra­sim­lərində cavan-ərgən qızların bəxti sınamaq mahnıları vardı» (6, 210-211). Onu da əlavə edək ki, aşıq yaradıcılığında deyişmə digər deyişmə tiplərindən bütövlüyünə, sistemliliyinə görə fərqlənir. Burada dəvətdən («əgər aşıq isən bu meydana gəl»dən) qıfılbənd hissəsinə qədər («səndən xəbər alım, ay Dədə Qasım») bütün olanlarda bir sistem nəzərə çarpır, və aşıq sənətində ənənə kimi əməl edilir. Bunlar aşıq yaradıcılığında sistemli şəkildə araş­dır­ma­lar tələb edən məsələdir və indiyə qədər tamlıqla araşdı­rıl­ma aktual­lığında qalır. Məsələnin digər tərəfi onun xalq düşüncəsində qışla ba­harın, qızla oğlanın, gecə ilə gündüzün deyişməsi tipində nümu­nə­lərin olması ilə bağlıdır. Bunlara keçməzdən öncə bir məqama da diqqət yeti­rək. Bu, təkcə türk xalqları və onun bir qövmü olan Azərbaycan dü­şüncəsi ilə bağlı de­yil. Dünya xalqlarının ədəbiyyatında, onların şifahi dü­şüncəsində də buna yaxın faktlar görünür. Məsələn, Əli Sultanlı Plepon­nesdə, Arkadiyada, Sici­liyada olan çoban nəğmələrini aşıq deyişmələri ilə müqayisə edir. Bu­ra­da da çobanların tarixin dərin qatlarında sənətkar funk­siyası müşahidə olunur. Nəticə etibarilə bu ənənə Artemida məra­sim­lərinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Onu da əlavə edək ki, yunan­lar­dakı çoban nəğmələri və aşıq sənəti bütün tərəfləri ilə sinkretik sənəti, bə­dahətən söz deməni zəruri edir.

Ancaq xalq ədəbiyyatında, eləcə də klassik ədəbiyyatda deyişmələrin formatı kimi müxtəlif rəngarəngliklər nəzərə çarpır. Bunlar dedim-dedi­lər­dən ta müəyyən münasibətlərlə yazılmış məktublaşmalara qədər böyük bir rəngarəngliyi sərgiləyir. Ona görə də tədqiqatçılar problemə belə əha­təliliklə yanaşır və onu daha geniş şəkildə şərh etmədə görünürlər. Prof. P.Əfəndiyev, prof. V.Vəliyev, prof. R.Rüstəmzadə, prof. M.Həkimov, prof. S.Paşayev, prof. A.Nəbiyev, prof. Q.Namazov, f.e.n. İ.Ələsgərov və baş­qaları tədqiqatlarında bu məsələyə münasibət bildirmiş, qənaətlərini bölüş­məyə çalışmışlar. Qışla yazın deyişməsi anlamında yaranan nümu­nə­lər zaman-zaman insanların düşüncəsini izləmişdir. Burada təbiətin şıltaq­lığı, soyuqluğu, çətinliklə onun əks tərəfində duranlar – yaşıllıq, bolluq, bərə­kət kimi məsələlər qabardılmış və xalq yaddaşında yaşarlıq qazan­mış­dır. Məsələn, qədim türk düşüncəsində olan bir nümunədə bu daha aydınlıqla müşahidə olunur.
Kış:

Səndə kopar çadanlar,

Kudu sinqək, yılanlar,

Düğ min kayu tümənlər

Kudruk tikir yüğrüşür.
Yaz:

Səndən qaçar sundılaç,

Məndə tınar karqılaç.

Tatlıq ötər sanduvaç,

Erkək – tişi uçruşur. (8,64)

Xalq dramlarında, uşaq folklorunda da deyişmə tipli nümunələr kifa­yət qədərdir. Bunlar hamısı deyişmələrin şifahi ədəbiyyatımızda davam­lı­lığını göstərən hadisədir. Dastanlarımızda isə bu, artıq daha zənginliklə mü­şa­hidə olunur. Daha doğrusu, qəhrəmanların psixoloji məqamlarını, on­ların düşüncə zənginliyini, fərdi qabiliyyətlərini, həyat hadisələrinə münasibət çevikliyini və s. üstünlüklərini aydın şəkildə ifadə edir. Burada lirik qəh­rə­manın bütün tərəfləri ilə imkanları ortaya qoyulur və deyişmə səhnə­lə­rində bu aydınlıqla nəzərə çarpır. Bir istiqamətdə deyişmələr bu­rada həm qəhrəmanın imkanlarının açılışına, qabiliyyətinin görüşünə xid­mət edirsə, digər tərəfdən bədiiliyin gücləndirilməsi, təsiredicilik faktı­na çevrilir. «Ki­­ta­bi-Dədə Qorqud»da deyişmə tipli nümunələrə də yer veril­mişdir. Məsələn, «Qazan xanın evinin yağmalanması boyu»nda Qa­zan xan­la Şöklü Məliyin qarşılaşmasında, «Baybura oğlu Bamsı Bey­rək bo­yu»nda Bamsı Beyrəklə bacısının mükaliməsində bu tip məqamlar var. Onlar özlüyündə dialoq səciyyəli olub hansısa müşkülə aydınlıq gətirmək məq­sə­dinə xidmət edir. Eləcə də digər dastanlarımızda - «Tahir və Zöhrə», «Əsli və Kərəm», «Aşıq Qərib və Şahsənəm», «Qurbani», «Va­leh və Zərnigar» və s. bu bir genişliklə nəzərə çarpır.

Yazılı ədəbiyyatımızda klassiklərin yaradıcılığında dedim-dedi tipli nümunələr kifayət qədərdir. Dedim-dedi bədihələrə aiddir. Bədihə həm tək ifaçı tərəfindən ifa olunur, həm də iki sənətkarın üzbəüz deyişmə­sin­dən ibarət olur. Biri deyir, digəri ona cavab verir. Q.Təbrizinin, M.Gəncə­vi­nin, N.Gəncəvinin, Z.Şirvaninin, Q.Bürhanəddinin, M.Füzulinin, M.V.Vi­­­­da­dinin, M.P.Vaqifin, Sarı Çobanoğlunun, Ağqızoğlu Pirinin və on­larla başqalarının yaradıcılığında deyişmə tipli nümunələrə rast gəlirik. Lakin onu da qeyd edək ki, bunların bir hissəsi dedim-dedi səciyyəsi da­şı­yırsa, digər bir hissəsində məktublaşma xarakteri var. Məsələn, N.Gən­cə­vinin «Xosrov və Şirin» əsərində Xosrovla Fərhadın qarşılaşması səhnəsi bunun klassik nümunəsidir. Və yaxud Qazi Bürhanəddindən dedim-dedi tim­sa­lında bir nümunəyə diqqət yetirək.

Dedüm ki, ləbin, dedi nə şirin söylər,

Dedüm ki, belün, dedi nə narın söylər,

Dedüm ki, canum cümlə fədadır saçuna,

Dedü ki, bu miskin hələ varın söylər.

S.Vurğunda «Dedim, ay qız, nədir adın?» həmin ənənənin dava­mı­dır. Bütünlükdə dedim-dedilər bir forma kimi özündə deyişmə ünsürlərini qoruyur. XVIII yüzillikdə isə bunun, daha doğrusu, deyişmələrin M.P.Va­qif və M.V.Vidadi şəxsində yazılı ədəbiyyat timsalında zənginləşməsini, yeni mahiyyət kəsb etməsini, bir sıra spesifik çalarlarla yaşanmasını görü­rük. Buraya Ağqızoğlu Pirini, Sarı Çobanoğlunu, Abdulla Canıoğlunu, Kərbəlayi Səfi Valeh Təxəllüsü, Aşıq Qənbəri, Qasım bəy Zakiri, Cəfər­qulu xan Nəvanı, Məhəmməd bəy Aşiqi, Aşıq Pərini və başqalarını da əlavə etmək olar. Demək olar ki, məktublaşma xarakterli bu nümunələr hə­min dövrdə ədəbiyyatın zənginləşməsinə, yeni mahiyyət kəsb etməsinə yar­dımçı olurdu. XVIII-XIX əsrlərdəki bu deyişmələr, məktublaşma xarak­terli nümunələr yazılı ədəbiyyatımıza yeni bir ruh, canlanma gətirir. Bir növ ədəbiyyatımızın sözün həqiqi mənasında qaynarlığına gətirib çıxarır. Mühitə istiqamət verir. Həmin dövrdə yaranan deyişmə tipli nü­mu­nələr indi ədəbiyyatımızın klassik nümunəsi kimi əhəmiyyət daşıyır.

ƏDƏBİYYAT:

1.Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı, Maarif, 1981, 280 səh.

2. Azərbaycan məhəbbət dastanları. Bakı, Elm, 1979, 502 səh.

3. Aşıq Valeh. Alçaqlı, ucalı dağlar. Bakı, Gənclik, 1970, 93 səh.

4. Cəfərzadə Əzizə. Bədahətən nə deməkdir? «Bizim əsr» qəz., 22 noyabr, 2002.

5. Əfəndiyev Paşa. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, ADPU, 2008, 535 səh.

6. Həkimov Mürsəl. Azərbaycan aşıq şeir şəkilləri və qaynaqları. Bakı, Maarif, 1999, 376 səh.

7. Sayılov Qalib. Azərbaycan xalq şeirində bədihə. «Folklorşünaslıq məsə­lələri» jur., (IX buraxılış), BDU, 2011, №1, 179 səh.

8. Türk xalqları ədəbiyyatı. I cild, Bakı, Çaşıoğlu, 2006, 320 səh.
AŞIQ DEYİŞMƏLƏRİ, BƏDİHƏLƏR VƏ MƏKTUBLAŞMALAR

XÜLASƏ

Deyişmələr aşıq yaradıcılığında mühüm bir hissədir. Bunların xalq ədəbiy­yatında bədihə, dedim-dedi kimi səciyyələnən formaları da var. Yazılı ədəbiy­yatda deyişmə və məktublaşma xarakterli nümunələr də kifayət qədərdir. Bunlar hamısı bütünlükdə bədii düşüncənin faktı kimi böyük dəyər qazanır.

SUMMARY

BEDIHE (THE ORAL POEM FORM) IN AZERBAIJAN FOLK POEMS

Bedihe (the oral poem form) is one of the genres of Azerbaijan folk poem which hasn’t studied in details. From the middle of the 20^th century the bedihe genre has been called meykhana incorrectly. Meykhana is a form of place, but bedihe is a form of poem. In the article the investigation about bedihe genre is carried out, its ancient roots, the spread areal is determined. Bedihe is in Arabic: the word or a poem telling suddenly, not thinking, not preparing beforehand. In Azerbaijan oral and written tradition the competition between poets is welded from the ancient Turk poem form.

Key words: bedihe, ashug, folk, competition, Moslem, wine, Turk, dynasty
Sədnik Paşa PİRSULTANLI

Filologiya elmləri doktoru,

Gəncə Dövlət Universitetinin professoru.
YƏHYA BƏY DİLQƏMİN NƏSİL-SOY ŞƏCƏRƏSİ VƏ CAZİBƏDAR POEZİYASI
Mən yarım əsrdən artıq olar ki, Yəhya bəy Dilqəmin həyatını, poetik irsi­ni öyrənməklə məşğulam. Ona görə ki, Dilqəmin poeziyasının cazibəsi məni özünə məftun etmişdir. Mənə görə, Yəhya bəy Dilqəmin şeirləri Azər­baycan aşıq şeiri çəmənzarında nadir seçilən çiçəklər kimi sanki insa­na göz vurur, onu özünə tərəf çəkir. İstər orta məktəbdə, istərsə də ali məktəbdə daha çox əzbərimdə yaşayan Yəhya bəy Dilqəmin həzin, melodik qoşmaları olmuşdur:

Belin nazik, qəddin uca, üzün gül,

Məlahəti sən cananda görmüşəm.

Gülüstani-Rəmdə nə Şahpəridə,

Nə mələkdə, nə insanda görmüşəm.
və ya:

Az bilirsən camalının qədrini,

Görsə hilal eylər ayın bədrini,

Necə deyim, o zülfünün ətrini,

Nə bənövşə, nə reyhanda görmüşəm.

Yəhya bəy Dilqəmin həyatını və ədəbi irsini dərindən öyrənmək üçün onun doğulduğu Şəmkir rayonunun Dəllər-Cırdaxan kəndinə getdim. Orada kəndin ən qocaman ağsaqqalı Məşədi Rüstəmlə görüşdüm. Söhbət zamanı aydın oldu ki, Dilqəmin atasının adı Böyükağa imiş. İndi də onların nəvə-nəticəsi Böyükağa nəsli adını daşıyır. Böyükağanın iki oğlu (Yəhya bəy və Əhmədağa), bir qızı (Hüsniyyə) var imiş. Əhmədağanın isə Cəfər adlı bir oğlu olub. Cəfər bəyin 60 yaşlı oğlu Hacı Rəhim, 85 yaşlı qızı Fatmaxanım bu yaxınlara qədər sağ idilər. ¹

Əldə etdiyim dəyərli faktlar əsasında “Şair Dilqəm” adlı geniş bir mə­qalə yazdım. Məqaləni Şəmkir rayonunda çıxan “Ulduz” qəzetində çap etdirdim.²

Az keçməmiş Yəhya bəy Dilqəm haqqında bir məqalə ilə çıxış etdim³. Bu yazı məni təmin etmədi. Mən bununla kifayətlənməyib Dilqəm haqqında axtarışlarımı davam etdirdim, “Yəhya bəy Dilqəmə el-oba məhəb­bəti” adlı 105 səhifəlik monoqrafik bir elmi əsər yazdım⁴. Kitab 600 nüsxə çap olundu və oxucuların hüsn-rəğbətini qazandı.

Sonra ali məktəb üçün yazdığım “XIX əsr Azərbaycan aşıq yara­dı­cılığı” adlı dərs vəsaitinə “Yəhya bəy Dilqəm” elmi oçerkimi daxil etdim.⁵

Yəhya bəy Dilqəmin nəsli əvvəl Qaranüy adlanan yerdə məskunlaş­mış­dı. Bu yer Kürə çox yaxındır. Həmin yerdə olan bir bulaq Dilqəmin adı ilə bu gün də yaşayır. Qaranüy kəndinin sakinləri köçüb həmin yerdən xeyli yuxarıda yerləşən indiki Dəllər-Cırdaxan kəndində məskunlaşmışlar. Mən müxtəlif vaxtlarda qəribə rəvayətlərə və tarixi faktlara rast gəldim. Yəhya bəyin bir zamanlar Moskvada təhsil alması malakan-dixaborun 1831-1834-cü illər arasında Gədəbəyin Düzyurduna köçüb gəl­mələri və Dilqəmə məxsus torpaq sahələrinin əldən çıxması haq­qında “Dağlar” şeirini yazması deyilənlərə əyani sübutdur.

Dilqəm ah-nalə çəkərək malakan-dixaborun gəlməsi ilə əlaqədar dağ­lardan uzaq düşməsi, dağların ona yad olması haqqında misralarını səslən­dirir. “Bir yanda Yaylaqdır, Keçili, Dəllər” deyə fəryad edir və yenə də dağların füsunkar, cazibədar təbiətindən doymur, bir rəssam kimi seçmə sözlərin qüdrəti ilə rəngarəng lövhələr yaradır:

Ziynəti nərgizdən, tər bənövşədən,

Al-yaşıl geyinib şad olan dağlar.

Ruhu təzələyir gülab suları,

Dəhanda ləzzəti dad olan dağlar.

Nədənsə özündə maddeyi-tarixi yaşadan “Dağlar” şeirinin möhür­bən­­dini əksər çaplarda dəyişmişlər. Xalq tarixi hadisə ilə bağlı olan “Dağ­lar” şeirini öz sinəsində olduğu kimi yaşatmışdır. Həmin şeirin möhürbən­di­nin əsli budur:

Yeridi dixabor, gəldi malakan,

Əlində fərmanı, fəxfuru-xaqan,

Heyf soldu gülün, Dilqəm ağlar qan,

Aqibət əməli bəd olan dağlar.⁶

Bir daha qeyd etmək yerinə düşər ki, malakanın, dixaborun gəlməsi ilə əlaqədar Dilqəmin adını çəkdiyi ona məxsus yerlər dağlar, yaylaqlar birdəfəlik onun əlindən çıxır.

Yəhya bəy Dilqəm Dəllər-Cırdaxandan Tovuzun Çeşməli kəndinə gedir və onun Güvəndək tirəsindən (coğasından) olan Güvəndikli şair Əh­məd­lə dost olur, bu gəliş-gediş zamanı Güvəndikdə Ocaqlı nəslindən olan Nəsib bəyin qızı Dostu xanıma (Dilqəm onu şeirlərində Telli xanım adlandırır) vurulur. Çox maraqlıdır ki, Nəsib bəyin mənsub olduğu Ocaqlı nəslinin bir qanadı hazırda Şəmkirin mərkəzində yaşayır. Tanınmış el ağsaqqalı, ət idarəsinin sabiq müdiri Əli kişinin də nəsli Ocaqlı nəslinə mənsubdur. Bu faktın özü də tədqiqata möhtacdır.

Yəhya bəy Dilqəmin nəsil-soyuna bağlı şairlər, aşıqlar kimlərdir? Onun yaradıcılığı hansı qaynaqlardan su içir? Axı, əsası, kökü olmadan Yəhya bəy Dilqəmin insanları heyrətdə qoyan bu cür şeir nümunələri bir­dən-birə yarana bilməzdi. Yəhya bəy Dilqəmin özü, əvəzsiz şeir inci­ləri, həyat macəraları haqqında müxtəlif əfsanə və rəvayətlər mövcuddur. Doğrudur, əfsanə tarix deyil, lakin tarixsiz də deyil. Onda həqiqətin özü, izi və hər hansı bir əlaməti yaşayır.

Məhz bu səbəbdən əfsanə və rəvayətlər müəyyən dərəcədə əlimizdən tutsa da, həmişə tədqiqatlar tarixi məxəzlərə, mənbələrə söykənir. Bu səbəb­dən Y.B.Dilqəmin həyatını və yaradıcılıq qaynaqlarını dürüst şəkil­də tarixi mənbələr, yəni yazılı mənbələr əsasında öyrənməyə çalışmışam.

Nəhayət ki, mən sevindirici hal kimi yazılı bir mənbəyə nail ola bildim. Bu çətin ayaqda da ədəbiyyatşünas, salnaməçi Salman Mümtaz əlimizdən tutdu. Bir yazısı ilə o Yəhya bəy Dilqəmin nəsil-soy-şəcərəsini, eyni zamanda şairlik şəcərəsini tam aydınlaşdırmışdır. Salman Mümtaz yazır: “Vidadinin Vaqif ilə qohum, həm də quda olduğunu qeyd etmişdim. İndi onu da mövcud vəsiqələrlə təsbit edəlim. Mərhum Abbas ağa Nazir vaxtilə mənə demişdi ki, Vaqifin iki qızı var imiş, böyüyünün adı Pəri-Soltan, kiçiyinin adı isə Mələk-Cahan, Vidadinin böyük oğlu Məmməd­ağa Pəri-Soltan, Ömər isə Mələk Cahan ilə evlənmişdi”.⁸

S.Mümtaz fikrini davam etdirərək bizim arzu etdiyimiz həqiqi mət­ləb üzərinə gəlir. S.Mümtaz yazır: “Pəri-Soltandan Yəhya bəy dünyaya gəlmişdir ki, şairdir. Bu məlumat Qazağın ağsaqqal kişilərindən olan Əliağa Şıxlinski tərəfindən də təsdiq olunmaqdadır”.⁹

Salman Mümtaz öz axtarışlarını dayandırmamış, öz fikirlərini əsas­lan­dırmaq üçün daha tutarlı mənbələrə söykənməyə çalışmışdır. Salman Mümtaz yazır: “Hicri 1257-ci ildə (miladi 1840-cı ildə) təqribən yüz il əvvəl Kazım Ağa Salik bu nöqtəni Yəhya bəyin qəbir daşına yazmış olduğu maddeyi-tarixi ilə aydınlaşdırmışdır. Bu məzarın sahibi Yəhya bəy rövşən zəmir, şairi-konülsüxən, hüsnü kəlami binəzir ol Vidadi xəstənin fərzəndinin fərzəndidir”.

Bu məlumatlardan sonra S.Mümtaz: “Nov axirət Yəhya bəyin vəfat tarixidir. Əbcəd hesabı ilə hesab edildikdə 1257-ilə düşür ki, bu da miladi tarixi ilə 1840-cı il olduğu anlaşılır. Həmçinin Salikə görə, Vidadi Nazirin ana babasıdır. Nazir bu xüsusda yazır:

Ana cəddim mənim Vidadidir,

Nəzm və şeirin o ustadıdır.

Firudin bəy Köçərli öz yazılarında Salikin Vaqifin qohumu olduğu­nu dönə-dönə qeyd edir və Salikin şeirlərindən nümunələr verir.

Vidadinin qəbrinin Qazağın Şıxlı kəndində, Gəmiqayası adlı qəbristan­lıq­da bu gün də mövcud olduğu qeyd olunur.

Məlum olduğu kimi, Vaqif Şuşada, Qarabağ xanlığında yaşamışdır. Lakin Vidadinin nə üçün Qarabağ xanlığına getmədiyi bir müəmma ola­raq qalır. Ancaq Vidadinin adı Gülüstan xanlığı ilə əlaqələndirilir. Bu fakt da bu günə kimi aydınlaşdırılmamışdır. Yurdumuzda – Murov dağının va­di­­sində, İncə çayının sahilində Gülüstan qalası bu gün də mövcuddur. İkin­ci Gülüstan qalası isə Şirvandadır. Müəyyən işarələrdən aydın olur ki, Vidadi Şəki xanı şair Hüseynqulu xanla möhkəm dost olmuş, hətta onun ölümü münasibətilə çoxbəndli “Müsibətnamə”sini yazmışdır.

Belə anlaşılır ki, Hüseynqulu xanla, Şirvandakı Gülüstan xanədanlığı ilə (hərçənd bunu Gülüstan xanlığı adlandırırlar) Vidadinin möhkəm əla­qəsi olmuşdur. Bu faktın özü də tarixi sənədlər əsasında araşdırılmalıdır.

Bizcə, bu əlaqələrin araşdırılmasında Salikin şeirləri və F.B.Köçər­linin yazıları bizə işıq tuta biləcəkdir.

Nəticədə onu da deyə bilərik ki, Qazaxda saz mühitində yetişən Vaqif Qarabağda yazılı ədəbiyyata, qəzəlxanlığa qovuşduqdan sonra hər iki mühitdən təsir alaraq, yazılı ədəbiyyatla aşıq yaradıcılığını bir xətdə birləş­dirmişdir. O, aşıq yaradıcılığı ilə yazılı ədəbiyyat arasında körpü yarat­mış, müasirlərinin və ondan sonra sənət meydanına gələn sənətkar­la­rın bənzərsiz, bitkin və yetkin əsərlər yaratmasına geniş meydan vermiş­dir. Vaqif Qarabağda saz-söz yaradıcılarını – aşıqları xanəndələrlə bir yerdə eyni məhəbbətlə bağrına basmışdır.

Yəhya bəy Dilqəmin nəsil-soy-şəcərəsini, şairlik şəcərəsini uzun müddət axtarmağımıza səbəb onun ürəklərə yol tapan misraları, gözəl ifadə­lərlə zinətlənmiş şeirləridir. İnsan dağ çeşmələrinin gözündən içir, susuz­luğu keçir və ondan feyziyab olur. Lakin Yəhya bəy Dilqəm çeş­məsinin gözündən dönə-dönə içsən də doymursan. Dilqəm poeziyasının təş­nəsi qəlbini alovlandırır, Dilqəmin şeirlərini süsləndirən çəmənzarı, buz bulaq­lı dağları bir də gəzmək istəyirsən. Dilqəmin şeir gülzarından axan bulaqların gözündən bir də içmək istəyirsən. Dilqəm poeziyasının cazibə qüvvəsinin heyrəti, bax, bundadır. İnsan onun əlçatmaz, ecazkar poezi­ya­sından doymadığı kimi, “Dilqəm və Telli xanım” dastanından da doymur, belə müqəddəs axtarışdan da doymur. İnanıram ki, bu axtarış nəhayət monumental bir elmi monoqrafiyanın dünyaya gəlməsinə səbəb olacaqdır.

Folklorşünas Əhliman Axundov “Yəhya bəy Dilqəm və Dostu­ xa­nım” dastanını 1983-cü ildə “Yazıçı” nəşriyyatında işıq üzü görən kita­bın­da nəşr etdirmişdir.

Folklorçu Hümmət Əlizadəyə və folklorşünas Əhliman Axundova gö­rə, Dilqəm və Dostu xanım Ocaqlı nəslindəndir, həm də əmioğlu-əmi­qı­zıdırlar. Hər ikisi qeyd edirlər ki, Dostu xanımı əmisi oğlu Bağır bəy də sevir.

Ə.Axundov variantında Dilqəmlə Dostu xanımın bir-birindən ayrıl­ma­sına Bağır bəyin bir qarını ələ alması, “nəhs gündə kəsilmiş kəbinin geri oxunması” səbəb olmuşdur. Dastanda yersiz görünən Dilqəmlə Telli xanı­mın oğulluğa götürdükləri Məhəmmədin Dostu xanıma elçi getməsi olduq­ca məntiqsiz, dastana uyuşmayan bir haldır. Necə ola bilərdi ki, oğulluğa götürdükləri Məhəmməd – həddi-buluğa çatmış (və yenidən Dos­tu xanıma bənd olan adamlar meydana çıxır) övladları olduğu halda ye­nidən övlad sevdasına düşürlər. Dastanda Morul mahalındakı Divanbə­yi­nin də elçi sifətində göstərilməsi ağlabatan deyildir.

“Dilqəm və Telli xanım” dastanının topladığımız yeni variantını ki­tablarda hissə-hissə çap etmişik. Bizim topladığımız dastan gerçək və tarixi hadisələrə əsaslanır.