Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

BEYHAN SULTAN SAHİLSAEAYI

Boğaziçi'nin Rumeli kıyısında Arnavutköy Akıntıburnu'ndaydı.

III. Mustafa'nın kızı olan Beyhan Sultan^), 1784'te Halep Valisi Silahdar Mustafa Paşa ile evlendiğinde, muhtemelen babasının ölümünden sonra gönderildiği Eski Saray'dan ayrılarak kendisine tahsis edilen Çiftesaraylar'a yerleşmişti. Beyhan Sultan da, 18. yy sonunda yaşamış olan emsalleri sultan kızları, kız kardeşleri ve kardeş kızları gibi olağanüstü bir zenginliğe sahipti. Balkanlar da kendisine tahsis edilmiş bulunan mukataa ve malikânelerden sağladığı maddi gücü İstanbul sahillerinde üç yeni sahilsarayı yapımına harcadı. Beyhan Sultan'ın ayrıca bir de suriçinde sarayı vardı.

Beyhan Sultan'ın sahilsaraylarından bir tanesi Akıntıburnu'ndan Bebek Ko-yu'na dönüldüğü noktada, Hasan Halife Bahçesi'nden ayrılan arazi üstünde idi. Sultan efendi burada 1800'de inşasına başlanılan, tümüyle yeni bir yalı yaptırmıştır. Mimarbaşı Mustafa ve Şehremini Hayrullah Ağa'nın kontrolünde inşa edilen yalıda mimar kalfaları, su nazırı, bö-lükbaşılar ve "erbab-ı vukufdan neccar kalfaları" Kirkor, Yağcıoğlu Nikola, Sar-kis ve Senkir, Minas ve diğer kalfalar çalışmıştı. Beyhan Sultan'ın kethüdası Arif Efendi de inşaatın her aşamasına nezaret etmişti.

Beyhan Sultan'ın Boğaziçi'ndeki bu görkemli yalısını kaydeden (bu nedenle de 19. yy'm ilk yıllarına tarihlenebilecek olan) en erken Bostancıbaşı Defteri yalının, Akıntıburnu denilen yerde, Han-çerli Bey'in (sonra oğullarının) ve yüksekte kardeşi Arif Bey'in yalısını takiben, gene Beyhan Sultan'ın banisi olduğu bir çeşme (1804) ile bölükçübaşı kolluğu, kahve, yedekçiler odası ve yemin-ci, doğramacı, gözlemeci, berber, bakkal ve saatçi dükkânlarından hemen

sonra geldiğini göstermektedir. 1804-1815 arasına tarihlenebilecek olan elimizdeki diğer 7 defter ise, bu yıllar içinde Beyhan Sultan Çeşmesi ve dükkânlar ile Beyhan Sultan Yalısı arasında Maktul Hacı Hamid Paşazadelerin (mi-rân-ı kiramdan Nuri Paşa ile kardeşi İstanbul Kadısı -daha sonra Anadolu Kazaskeri- Arif Efendi'nin) yalılarının inşa edildiğini göstermektedir.

James Robertson'un 1853-1854'te çektiği tahmin edilen İstanbul fotoğrafları arasında Akıntıburnu'nu gösteren bir diziye dayanarak S. H. Eldem, Hançerli Yalısı'ndan sonra gelen (ilk bakışta harabeye benzeyen) alanı, Mısırlı Mehmed Ali Paşa'nın mirasçıları tarafından tamamlanamayan büyük bir sarayın temelleri olarak tanımlamıştır. Bu sarayın Halil Hamid Paşa'nın oğullarının çifte yalısının arazisinde yapımına başlanıldığı anlaşılmaktadır. Aynı fotoğraflar İzze-tâbâd Köşkü'nün sahilinde bulunan Beyhan Sultan Salihsarayı'mn da yerini sonradan Çiftesaraylar olarak bilinecek olan Mihrimah Sultan ve Said Paşa yalılarına terk etmiş olduğuna işaret etmektedir. Beyhan Sultan, II. Mahmud'un ikinci kadım ve Mihrimah Sultan'ın annesi Hoşyar Kadın'ın manevi evladı olduğundan, 1824'te ölümü üzerine sahil-sarayın Mihrimah Sultan'a tahsis edilmiş olduğu akla gelmektedir. 1836'da Bursalı Mehmed Said Paşa ile evlenen Mihrimah Sultan (1812-1838) iki yıl sonra ilk doğumu sırasında ölünce, Beyhan Sultan'ın sahilsarayı artık Said Paşa Sarayı diye anılmaya başlandı.

1836'da İstanbul'da kaydettiği izlenimlerini iki kitap halinde yayımlamış olan Julia Pardoe "Said Paşa'nın geniş cepheli, düzensiz (asimetrik), pembe renkli sarayı, güzel bir koyun başında inşa edilmişti" derken muhtemelen Mihrimah Sultan'ın evlenmesi vesilesiyle yeni onarılmış olan Beyhan Sultan Sa-hilsarayı'ndan söz etmektedir. Arşiv belgeleri Beyhan Sultan Sahilsarayı'nın sultan efendinin ölümünün bir yıl öncesine kadar zaman zaman onarıldığını, eklemeler yapıldığını, yeniden döşendiğini göstermektedir. Eğer varsa, yapılan değişiklikler, daha sonraki onarımlar ya da yeni inşaatlarla ilgili belgeler bazı tasvirlerle karşılaştırılarak değerlendirildiğinde ortaya çıkacaktır. Örneğin Said Paşa'nın sarayından Miss Pardoe'nun tarifine benzer bir şekilde söz eden Ro-bert Walsh sarayın kırmızı boyalı olduğunu söylemektedir. Ayrıca Miss Pardoe'nun Beauties of tbe Bosphorus adlı kitabında "Beşiktaş tepelerinden kuzeye bakış" olarak isimlendirilen Bart-lett(->) imzalı bir gravür çevresi ile birlikte değerlendirildiğinde Beyhan Sultan Sahilsarayı'nın arka cephesini gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu gravürde bir avluyu kuşattığı görülen mekânlar Beyhan Sultan Sarayı'mn 1803 tarihli ayrıntılı keşif defterindeki mekân listesinde yer alan mahaller ile çakışmaktadır.

Beyhan Sultan'ın belgelerde Arnavut-

köy, Akıntıburnu, Hasan Halife ve Bebek Sarayı olarak adı geçen bu sahilsa-rayının görkemli cephesi hakkında ise Joseph Shrantz'ın karakalem, suluboya ve litograf tasvirleri ile Thomas Allom' un bir gravürü aydınlatıcı olmaktadır. Dar bir rıhtımda yükselen saray yüksek bir sağır duvar üzerinde iki katlıdır. Bu duvara oturan, sahilsaraylarda sık görülen balıkhaneler benzeri çokgen planlı bir köşk ya da kameriyeden sonra beş adet birbirinin aynı çıkma ve bu çıkmaların düşey hareketi cepheyi canlandırmaktadır. İlk katlarda duvara yüksek ahşap furuştalarla oturan çıkmalar, ikinci katlarda bir kademe daha ileri çıkmaktadır. Böylelikle üçlü bir kademe-lenme ile yükselen sarayın tüm cephesi pencerelerle boşaltılmıştır. Tümü kafesli olan pencerelerin arasına pilastrlar yerleştirilmiştir. Birinci, üçüncü ve dördüncü çıkmalar ile kameriyenin üzerinden avluya bakan cephenin üçgen alınlıklarla taçlanmış olması bu mekânların sultan efendi tarafından veya kardeşi III. Selim ile II. Mahmud'un ziyaretlerinde kullanıldıklarına işaret etmektedir. Süslemede Batı orijinli pilastrlar, üçgen alınlıklar, içbükey ve dışbükey kıvrımlar kullanılmıştır.

Beyhan Sultan (ya da Said Paşa) Sahilsarayı günümüze ulaşamayan görkemli 19. yy saraylarından biridir. Sahil yolu açılırken yıkıldığı tahmin edilmektedir.

Bibi. Miss Julia Pardoe, The City of the Sul-tans and Domestic Manners of the Turks in 1836, II, Londra, 1837, c. 2, s. 162; Pardoe, Bosphorus; T. Allom-R. Walsh, Constantinop-le and the Scenery of the Seven Curches of Asia Minör, I, Londra, 1939, s. 69; T. Artan, "Boğaziçi'nin Çehresini Değiştiren Soylu Kadınlar ve Sultanefendi Sarayları", İstanbul, S. 3 (Ekim 1992), s. 112-113.

TÜLAY ARTAN