Balkanlardan uluğ TÜRKİstan’a türk halk inançlari II

Canavar ağızı bağlamak, İran Türklerinde de var. Düz’de (kırda bayırda) kalan hayvanları canavar (kurt) parçalamasın diye okunarak bir bıçak kapatılır. Hayvan bulununca bıçak okunarak açılır. Okuma işini imam, aksakal veya “akideli adam” “pek insan” yapar. Bu şekilde kayıp olmuş beş koyun bulunduğu zaman kurdun onların yanında yatar halde bulunduğu anlatılıyor. Hayvanlar ile ilgili efsanelere gelince: Yılanların savaşı diye anlatılan bir hikayede, Iğdır Tuzluca’nın Pirili Köye Nahırcısı Mehmed (Mrhmet) rüyasında kendisine randevu verilerek çağırılır. Bölgelerden birisi Türk tarafında, diğeri Ermeni Rus tarafındadır. 3 gün bu rüyayı gören Nahırcı Mehmet son çağrı üzerine yatağından kalkar, kapısını açar birisi sağında diğeri solunda insan kılığında dik duran iki yılan görür. Nahırcıya yürümesini işaret ederler, yılanlar onu Aras’tan geçirirler. Birlikte bir mağraya girerler, selamünaleyküm diye Nahırcı Mehmet, yılanların şahı ile selamlaşır, şah oturmuş yarısı adam yarısı yılandır. Sah, Mehmet’e oturmasını söyler ve devam eder “3 gün sonra bizim Ağrı’ya seferimiz var. Benim mahiyetim sizin oradan gelip geçecek halka söyle korkmasınlar onlara zarar vermeyeceğiz. Onlar da bize zarar vermesinler, elinizden gelirse, yollara su ve süt dizin, mahiyetim su ararsa halk korkmasın. Bunu yapabilirseniz güzergahımdan çıkmayacağım. Bunu yapabilirsen bölgemdeki yılanları senin emrine vereceğim. Şimdi veya gelecekte senin tükürüğün yılanlara zehirdir. Bir suç işlerse ağzını aç içine tükür, ölürler. Bu günden itibaren senin evin malın çoluk çocuğunu onlar bekler. Eğer bize yardım edersen ödülün daha büyük olacak. Savaşa ordum giderken ordu komutanımın ağzında bir şep çırak (Fosforik Elmas-gece ışık verir) olacak, giderken ona dokunma, dönerken geç önüne korkmadan ağzından al, eğer onu alırsan dünyaya hükmedersin, almazsan bölgene hükmedersin, fakirliğin hemen biter. Şimdi evine git,dediğimi yap. Bir daha ya görüşürüz ya görüşemeyiz. Mehmet, döner köye haber salar ama, köylü inanmaz deli sanırlar. Nahırcı döner hayvanını satar, kap kacak satın alır nahırcılığı bırakır. Nahırcı hakkı olarak bir tencere süt alır, yollara süt ve su koyar. 3 güm içinde yılanlar gelirler. Köylere Mehmet’in ocak olduğu haberi salınır. O ,3 gün su ve süt dizer. Bir hafta sonra yılanlar döner, yılanların ordu komutanını gören Mehmet, bayılır ve elması almaz. Mehmet ocak olur. Mehmet’in her malını bu yılanlar beklermiş. Mehmet yılanın vurduğu (soktuğu) insanları tedavi ettiği gibi, vuran yılanı da çağırıp cezalandırır, yılanın ağzına tükürür yılan kupkuru kesilir ve ölürmüş. Çocuklarının yemek kaşıkları yılandanmış.
İran Caferi Türkleri’nin, cami çevresinde yaşattıkları bazı inançlardan bize ilginç gelen bir takım tespitlerimiz oldu. Bir kültür tezahürü olarak bunlara da yer vermek istiyoruz. Meşed’de İmam Rıza Külliyesi’nde, Kum’da Feyziye medresesinde ; Mescid-i Azam’da, Ayetullah Humeyni Külliyesinde, İsfahan’da tarihi ismi değiştirilerek yeni ismi İmamiye Mescidi olan cami gibi dini mekanlarda resim çekilmesi yasaklanmıştır. Ancak camilerde büyük imamların mesela Ayetullah Humeyni’nin, Ayetullah Hamaney’in daimi resimleri olabilmektedir. Ayrıca son dönemin caferi imamlarının doğum veya ölümleri münasebetiyle camilerde yapılan anma günlerinde bu zatların da resimleri asılabilmektedir. Bu konuda yapılan açıklamaya göre “Caferilikte namaz kılınan yerde, insan resminin bulunması sadece mekruhtur, haram değildir. Bu resimlerin bulunmaları namazı bozmaz”. Caferi camilerde cami içerisinde türbeler bulunmaktadır. Bu türbeler bulundukları çevre ve mekan ile birlikte nefis ayna süsleme ile bezenmiştir. Burada yine “Aynayı tuttum yüzüme Ali göründü gözüme” inancı tezahür etmektedir. Tebriz’deki Sıga mescidi yanındaki 7.8. yüzyıldan kalma Yesevilere ait olduğu sanılan makber ve Mescid’in sonradan yapılan ayna süslemeleri dökülünce, İmam Musa Kazım’ın torunlarından Hz. Hamza ve oğluna ait oldukları duvar yazılarından anlaşılan resimler ve Türkmen derviş resimleri çıkmıştır. İran’da aynalı türbeler Ayne-i Sitr (kıyamette, dünyadaki hayır ve şer fiillerinizle birlikte tecelli edeceksiniz) inancı ile de izah edilmektedir. Biz Mevlana’nın ayna için söylediği, sırlı cam iken ayna olup güzelliği çirkinliği sakladığına dair açıklamasını hatırlayarak dolaşıyoruz. Bir arkadaşımız, “Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyeni arzu ettim, bunun için halkı yarattım” mealindeki hadisi hatırlattı. İbn-i Arabi’nin görüşü aktarılıyor. “Yokluk varlığın anlaşılmasını sağlayan bir kavramdır. Yoklu, kendisinde varlığın tecelli ettiği bir aynadır. Vuslat kendisini bu aynada gösterir.” Tebriz’de Azerbaycan müzesinde bir çerçeveye yerleştirilmiş minyatürde Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin’in resimlerinin çerçeve kapağı, Hz. Ali minyatürünün kapağı da aynıdır.
Müşaahhas tespitler yapıp, tasnife tutamadık ama, Caferi Türkleri arasındaki halk inançları, İran Azerbaycanı’ndaki yaşanılandan yer yer farklılıklar arz etmektedir. Kum’da halk inançları, daha kalın bir imamed kültü giysisine bürünmüştür. Azaebaycan’da bu giysi daha sığ ve daha yalındır. Kadim Türk Halk inançlarının genel karakteri, Kum gibi yörelerde, Azerbaycan’a nazaran daha az belirgindir.
İran’da tarikat hayatı pek yok. İran’ın yakın geçmişinde de tarikat hayatı pek fazla olmamıştır. Hal bu olunca, köylerde ve mahallelerde muhtelif dini kesimlere mensup yatırlara pek rastlamadık. Bizim bulunduğumuz çevrede, daha ziyade imamzadelerin türbeleri yaygındı. Bununla beraber ismini zikrettiğimiz, fakat yerinde inceleme imkanı bulamadığımız yatırlar da tesbit ettik. İran Şiasında , yani İran’da yaşayan İmamiye’de tarikatların yerini , “İrfan” alıştır. Tekke olmayınca şeyhlik, müridlik de yoktur. Burada ismin başına gelen “şeyh” kelimesi bilgin, din bilgini, hoca, molla anlamında kullanılıyor.
İran’da fazla vakit ayıramamış olmakla beraber, istemimize rağmen minyatür kitabı tenin edemedik. Bununla beraber satılan işlemeli zarif çerçevelerde, seri baskı yapılmış münferit minyatürlerin bulunması, bilhassa İsfahan’da ve Tebriz’de mümkündür. Ayrıca bazı ünlü minyatürlerin posterleri yapılmıştır. Biz daha ziyade bunlardan temin ettik. İçlerinde halk inançlarına ışık tutabilecek olanlar da vardır.
İsfahan’da Safavi Türkleri zamanında yapılan saray, halen şehrin çarşısı olarak faaliyet gösteriyor hediyelik eşya satan pazarlarda, bir antikacıda rastladığımız tarihi resimde; Zülkerneyn başlıklı avcının vücudu panter, panteri kuyruğu ise, avcıya (Panterin başı) na ağzı açık saldırıya geçmiş yılan görünümünde bir canavardır. Avcı (panter) kendi kuyruğuna (yılan –canavar) yayını gerip okunu atmak üzeredir. Antikacının izahına göre; insan vücudunun bir kısmı hayvani hislerden meydana gelmiştir. Bu hisler bedendeki insani hisleri yok etmek ister. İnsan bu duygularını engelliyebildiği nispette insandır.

Tebriz’de Azerbaycan müzesinde Aftava (ibrik) ın üzerinde bir motif gördük. Motifte at binmiş bir süvari vardır, atın kuyruğu süvariye yönelik bir ejderha idi ve süvarinin başında Zülkarneyn benzeri bir çift boyunlu miğfer, süvarinin önünde panter ve semada bir çift kuş vardı

Halk tasavvufunda nefs attır. Kişi nefsini yendiği nisbette atına binmiş olur, yükselir, insan-ı kamil olur. Atını sırtına almış aşık atın üzerinde de bir bayan var ise, nefsine esir olmuş kimseyi temsil eder. Nefs, içki, kadın, dünya malı, haram mala temah, v.s olabilir. Bu tür minyatürden alınma posterler tespit ettik.
Halk inançlarında geyik, en kolay donuna girebilen hayvan iken “Boynuz” bilhassa Geyik türünden hayvanlara ait olan boynuz, ziyaret türünden yatır mezarlarında, Uluğ Türkistan ve Türkiye’de çok görülür. Ayrıca boynuz “aldatılan erkek”e de ima olunmuştur. Postere dönüştürülmüş minyatürler arasında, boynuzlu geyiklerle yakınlık kuran bayan resimler derledik.
Kum’da; İran- Irak Savaşında, Amerika saldırısında ve İran İslam Devriminde hayatını kaybedenler için, büyük şehitlikler oluşturulmuştur. Her yaştan bu insanların resimleri standart, sabit, madeni çerçevelerle sergileniyor. Özellikle Perşembe günleri halk bu ziyaretlere toplu halde muhakkak gelmekte böylece yüzlerce insan toplanmaktadır. Halk burada Kelam-ı Kadim okuyor ve sadaka veriyor.
Bugünkü Meşhed şehri, gayri meskun iken İmam Rıza’yı halkıın gözünden uzak tutmak için buraya defnedildiği ifade edilmektedir. O dönemde Harun Reşit’in ikinci valisi, bugün tamamen zirai alana dönüşen eski Mesed’de ikamet etmekteymiş. Bugünkü Meşhed’in ziraat alanı ve şehrin merkezi İmam Rıza Vakfından. Halka icarla verilmekte veya vakıf adına yerleri kullanılmaktadır. Meşedim merkezindeki Büyük Çarşı 24 saat gece ve gündüz açıktır. Vakıf geliri ile muhtaç halka hayır işlenmektedir. Ancak halk arasında İmam Rıza’nın defin şekline dair yayılan bir şaiyanın bir kısmını ilmi yayınlar onaylamamaktadır. Prof. Dr. Avni İlhan, İmam Ali Rıza’nın da ölümünü anlatan ilgili eserinde; Me’mun, Tus şehrinde ateşli bir hastalığa tutulan ima Ali er Rıza’yı günde iki defa ziyaret etmiştir. Seferine ara verip orada günlerce kalmıştır. Ali er Rıza ağırlaşınca da ağlayıp başını dövmeye başlamıştır “ efendim, Vallahi bilmiyorum hangi felek daha büyüktür? Seni kayıp etmem, senden ayrılmam mı? Yoksa insanlar sana tuzak kurup seni öldürdüğüme dair atacakları ithamlar mı” dediğini belirtir.
İsfahan’da Tavus kuşu minyatürlerde, posteri yapılmış minyatürlerde ve duvar posterlerinde oldukça geniş yer tutuyor. Tavus kuşu muhakkak Yezidilik ile itibarlanmayabilir. Bu süslü-sevimli tarihi hayvanların uzun süre saray hayvanı olduğu bilinmektedir.