Bank hisobi va audit

 
 
 

---

60 
7-MAVZU. NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLAR HISOBI. 
Reja: 
1. Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularni tashkil etish asoslari 
2. To’lov 
topshiriqnomalari 
bo’yicha 
hisob-kitoblarining 
rasmiylashtirilishi va hisobga olinishi. 
3. To’lov 
talabnomalari 
bo’yicha 
hisob-kitoblar 
ularning 
rasmiylashtirilishi va hisobi. 
4. Akkreditivlar 
bo’yicha 
hisob-kitoblar, 
ularning 
hisobi 
va 
rasmiylashtirilishi. 
5. Inkasso 
topshiriqnomalari, 
ularning 
mazmuni, 
hisobi 
va 
rasmiylashtirilishi. 
6. Plastik kartochkalari bo’yicha operatsiyalarining tashkil etillishi. 
 
Tayanch so‘z va iboralar:  Pul aylanmasi, naqd pul aylanmasi, naqdsiz pul 
aylanmasi, tovar operatsiyalari, notovar operatsiyalari, aksept, akkreditiv, inkasso, 
talabnoma, topshiriqnoma, akseptsiz to‘lovlar, aksept muddati, rejali to‘lovlar, 
to‘lov topshirig‘i, inkasso topshirig‘i, hujjat rekvizitlari, hujjat nusxalari, elektron 
hujjat, debet, kredit, depozit, depozit hisobvaraq, noto‘lovlar, reyestr, kartoteka, 
hujjatlar aylanishi sxemasi, kafolat, plastik kartochka, debet karta, kredit karta. 
 
1.Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularni tashkil etish asoslari.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlarning tovar 
ayirboshlash, xizmat ko‘rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo‘yicha bir-biriga 
bo‘lgan talab va majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul mablag‘larini bir 
hisobvaraqdan ikkinchi hisobvaraqqa o‘tkazish orqali amalga oshirilishi 
tushuniladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etishda bir qator tamoyillarga amal 
qilinadi. Bu tamoyillar quyidagilardir: 
1.
Har bir xo‘jalik subyekti o‘z pul mablag‘larini banklarda ochilgan depozit 
hisobvaraqlarda saqlashlari lozim. Korxona va tashkilotlar o‘zaro hisob-kitoblarini 
bevosita bankdagi hisobvaraqlar orqali amalga oshirishlari shart. Qaysi bankda 
hisobvaraq ochishni mijozlarning o‘zlari mustaqil tanlaydilar.
2.
Hisob-kitoblar to‘lovchining roziligi bilan yoki uning topshirig‘iga asosan 
depozit hisobvaraqdagi mablag‘i hisobidan amalga oshiriladi. Korxona bank 
kreditidan foydalanish huquqiga ega bo‘lsa, to‘lovlar bank krediti hisobidan ham 
amalga oshirilishi mumkin.
3.
Hisob-kitoblar belgilangan to‘lovlar ketma-ketligi asosida bajariladi.
4.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisob-kitob shakllarini mustaqil tanlaydilar 
va uni shartnoma orqali mustahkamlab qo‘yishlari lozim.
5.
Tovar yetkazib beruvchi korxona hisobvarag‘iga pul mablag‘lari mazkur 
mablag‘larining mol sotib oluvchi korxona hisobvarag‘idan o‘chirilgandan so‘ng 
o‘tkazib beriladi.

---

61 
6.
Avval pul to‘lanishi yoki tovar jo‘natilishini (xizmat ko‘rsatilishi) 
tomonlar o‘zaro kelishuv asosida amalga oshiradilar, ya’ni avval pul to‘lab keyin 
tovarni olish mumkin, yoki aksincha, avval tovarni olib, undan so‘ng uning pulini 
to‘lash mumkin. 
7.
To‘lovni kafolatlash maqsadida, yetkazib berilishi lozim bo‘lgan tovar 
yoki ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan xizmat qiymatining 15 foizi oldindan to‘langandan 
so‘nggina tovarlar jo‘natiladi yoki xizmatlar ko‘rsatiladi. 
8.
Mijozlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar bo‘yicha nizolarga bank aralashmaydi, 
nizolarni ularning o‘zlari hal qilishlari lozim, aks holda nizolar xo‘jalik sudlari 
yordamida hal qilinadi. 
“O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish 
to‘g‘risida”gi Nizom Fuqarolik kodeksi, “Markaziy bank to‘g‘risida”gi, “Banklar 
va bank faoliyati to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston Respublikasi korxonalari 
to‘g‘risida”gi qonunlari va Markaziy bankning O‘zbekiston hududida naqd pulsiz 
hisob-kitoblarni tartibga soluvchi boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ishlab 
chiqilgan. Lekin hozirga qadar ushbu Nizomga bir necha marta qo‘shimcha va 
o‘zgarishlar kiritilgan. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblar qonunda ko‘zda tutilgan va O‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tomonidan qabul qilingan quyidagi shakllar orqali 
amalga oshiriladi: 
-To‘lov topshiriqnomalari; 
-To‘lov talabnomalari; 
-Inkasso; 
-Akkreditivlar; 
-Tijorat banklarining hisob-kitob cheklari; 
-Plastik kartochkalar; 
-Memorial orderlar; 
To‘lovchi va mablag‘ oluvchi orasidagi hisob-kitoblar shakli shartnoma 
asosida belgilanadi. Hisob-kitob shakllari deyilganda, huquqiy me’yorlarda ko‘zda 
tutilgan, hisob-kitob hujjatining turi, hujjatlar aylanish tartibi, mablag‘larni mol 
sotuvchi korxona hisobvarag‘iga o‘tkazish va yozish usuli bilan bir-biridan farq 
qiluvchi hisob-kitob turlari tushuniladi. Hisob-kitoblarning alohida shakllarining 
mazmuni, ular bo‘yicha hujjatlar aylanishini va operatsiyalar hisobi hamda 
rasmiylashtirilishini alohida paragraflarda ko‘rib chiqamiz.