Bdu- nun Coğrafiya fakultesi Ekologiya
Yüklə 0,69 Mb.
|
|
BDU- nun Coğrafiya fakultesi Ekologiya ixtisasının 3-cü kurs Ətraf mühitin mühafizəsi ve təbiətin mühafizəsi mövzusunda Kurs işi Rəhbər: Professor Tələbə: Bakı-2009 İnsan özü üçün nə lazımsa – hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və s,-ni təbiətdən alır.Bu sərvətlərdən yüz illərdən bəri kor-təbii istifadə olunması nəticəsində ətraf mühit dünya miqyasında dəyisilməyə məruz qalmışdir.Bu vəziyyət müasir elmi- texniki tərəqqi dövründə daha da kəskinləşmişdir.Belə ki,dünya əhalisinin sayının ar- tımı onun tələbatinin yüksəlməsi ötüb keçməsi,Yer sərvətlərinin istifadəsinin durma- dan çoxalması,energetikası,sənaye,kənd təsərrüfatı,nəqliyyat sahələrində yeni texnol- giyanın tətbiqi və istehsalının genişlənməsi,dünya landşaftlarının antropogen dəyiş- məsi,beynəlxalq təsəsrrüfat əlaqəlarinin mürəkkəbləşməsi ve genislənməsi –bu ve ya digər amillər mühitlə bəşəriyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin güclənməsinə və insanı əhatə edən mühitə antropogen yükün artmaına səbəb olur. Ekologiya yunan sözüdür(oykos - ev,daxma, logiya –elm)Lakin yunan sözü olsa da Onu ilk dəfə alman bioloqu 1869 -cu ildə Ernest Hekgel işlətmişdir. Ekologiya canli orqanizmlər arasında və onların olduğu mühitlə qarşılıqlı əlaqə haqqında sinetik bio- loji elmdir.Ekologiyanın əsas predmeti daxilində enerji və üzvi maddələrin transfor- masiya prosei gedən və bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan canlı orqanizmlərin məcmu-sunu öyrətməkdir.Ekologiyanın əsas vəzifəsi ekosistemdə enerji və materiyanın qarşılıqlı təsirini öyrənməkdir. Ekologiya elminin inkişafı 20-ci əsrin əvvəlinə təsadüf edir.Çünki təbiətin vəziyyəti bu əsrin 30-cu illərinə qədər ciddi təşviş doğurmurdu.Lakin 2ci Dünya müharibəsin- dən sonra təbiətə,ətraf mühitə,təbii ehtiyatlara qarşı mənfi münasibət ilbəil gücləndi- yindən ekologiya elmi tamamilə yeni,inkişafı zəruri sayılan elm sahəsinə çevrildi. Hazırda elmi-texniki rərəqqinin sürətlə inkişafı ilə əlaqədar təbii ehtiyatların mühafi- zəsi məsələlərinin həlli müasir ekologiyaya olan maraq dairəsini özünün qanuni bio- loji sərhədindən çıxarmışdır.Bununla əlaqədar ekologiya elminin xüsusi sahələri mey dana gələrək sürətlə inkişaf etmekdədir:bitkilərin ekologiyası, suların ekologiyas,də- nizlərin ekologiyası, atmosferin ekologiyası, hidrosferin ekologiyası, kənd təsərrü- fatının, sənayenin, nəqliyyatın, şəhərlərin ekologiyası, ekoloji biologiya, geokimyəvi ekologiya, mədəniyyət ekologiyası, sosial ekologiya və s.Odur ki, son 30-40 il ərzin-də ekologiya yalnız biologiya elmləri arasında populyar, tətbiqi elm sahəsinə çevril- 3 mişdir. Ekologiya elmionin son tətbiiqi nəticələri aşağıdakılardan ibarətdir olmalıdır:müasir və gələcək nəsilləri sağlam ətraf mühitlə təmin üçün elmi əsaslar hazırlamaq;təbii eh- tiyatların mühafizəsi və tullantısız texnologiyanın ekoloji əsaslarını aşkar etmək; op- timal və etibarlı fəaliyyət göstərən süni (antropogen) ekosistemlər, xüsusilə kənd tə- sərrüfatı yaratmaq; rəsmi və qeyri-rəsmi səviyyələrdə ekoloji təhsilə və əhalinin bü- tün təbəqələri arasında ekoloji mədəniyyətə yiyələnmək. Əsaslı ekoloji tədqiqatlar
Ətraf mühitin çirklənməsi və bunun nəticəsində təbiətdə baş verən dəyişikliklər atmosferi, hidros- feri, litosferi, əhatə edir.Çirklənməni törədən sə- bəblər şəraitdən asılı olaraq regional xarakter daşıyır və bütün planeti əhatə edir.Ətraf mühiti çir- kləndirən bir çox mənbələr var. Bunlar bir çox sa- hələrdən ibarətdir. Ətraf mühiti çirkləndirən mənbələr aşağıdakılardır: Sənaye – atmosferə , torpağa, su hövzələrinə atılan tullantılar; nəqliyyat - əsasən av- tomobil mühərriklərindən ətraf mühitə çıxan zəhərli qazlar; kənd təsərrüfatı – pesti- sidlərdən həddindən artıq istifadə edilməsi, torpaqların becərilməsi məqsədi ilə inten- siv şumlanma aparılması və meşələrin qırılması ilə torpaqların eroziyaya uğradılması və heyvandarlıqda otarılmanın düzgün aparılmaması; tikinti – inşaat materiallarından,şə- hərsalmada səmərəli istifadə edilməməsi, xidmət sahələri və s. Adları qeyd olunan çirklənmə mənbələrinin özlərinə məxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu cəhətdən çirklənməni aşağıdakı qruplara bölmək olar : 1) Mexaniki ; 2) Texnoloji ; 3) Termik ; 4) Radioaktiv ; 5) Bakterial . Bütünlüklə hə- min çirklənmə mənbələri 2 qrupa – üzvi və qeyri – üzvi çirklənmələrə bölünür. Üzvi çirklənmə mənbələri əsasən canlı aləmin tullantılarından ibaretdir. Biz istehsal sahələrimizdə və təbii ekosistemlərdə bütün qanunauyğunluqları gözlə- məklə təbiətin müvazinətinin pozulmasına yol verməməliyik. Əgər qanunauyğunları nəzərə alınmasa ekoloji sistem sürətlə pozular və buda ağlasığmaz bədbəxtliklərlə nə- 4 ticələnə bilər. Hal-hazırda ətraf mühitə müəyyən nəzarət edilməklə qlobql monitorinq yaradılmışdır. Bu planetimizin çirklənmələrdən qorunmasında beynəlxalq səylərin birləşməsi işində vacib addım kimi qiymətləndirilməlidir. Daim hərəkətdə olan hava qalxan qaz, tüstü, toz halındakı tullantıların yüngül hissə-sini uzun müddət özündə saxlayıb onları dünyanın müxtəlif rayonlarında tədricən çö- dürür. İnsanların sağlamlığına, torpağa, su mənbələrinə, heyvanat aləminə, bitki örtü- yünə mənfi təsir göstərir. Belə proses kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını azaldır, metal quraşdırıcılarda korroziyanı şiddətləndirməklə, maşınların, avadanlıqla-rın, elektrik ötürücü dirəklərin ömrünü xeyli qısaldır. Havaya qalxan tullantıların miqdarını azaltmaq və onların tərkibini zərərsizləşdirmək əsasən iki yolla həyata keçirilə bilər: 1. Tükənməyən enerji sərvətlərinin – külək, günəş, yeraltı istiliyin, su enerjisinin ge- niş istifadəsi, onsuz da məhdudlaşmaqda olan üzvi yanacağın (neft, qaz, daş kömür, torf, yanar şist, antrasit və s.)enerji balansında xeyli azaldılması. 2. Daxili mühərriklərdə, elektrik stansiyalarında və bütün sənaye müəssisələrində, Məişətdə istifadə edilən yanacağın tərkibindəki zəhərli maddələrin çıxarılması və xey li azaldılması. Son zamanlar hava mühitini təmizləmək və ona nəzarət etmək üçün müasir elektron sistemlərindən, havanı asılı vəziyyətdə olan (toz)hissəciklərdən təmizləmək ücün,elek tronfiltrlərdən istifadə edilir. Toz hissəciklərini udma qabiliyyətlərinə görə tutan qur- ğular tozçökdürən kameralara, inersiyalı tozayıranlara, yağlı və çoxqatlı filtrlə, elektrofiltrlərə ayrılırlar. Elektrofitrlər havada toz qarışıqlarının təmizlənməsində ən səmərəli qurğular olmaq la , tüstülü qazlarda sıxlığı çox olan yüksək toz və kül qatişiqlarının təmizlənməsində geniş istifadə edilir.Onların təmizləmə dərəcəsi 90 – 95% olmaqla, başqa toztutan qur ğulardan çox üstündürlər. Ətraf hava mühitinin tərkibinə nəzarət sistemlərində ən mühüm yerli – hava hövzə- sində qazların toplanması və azalmasına xəbər verən qaz indikatorları və müasir elek- tron qaz – analizatorları istilik kimyəvi və fotokalometrik üsulla işləyən və hava müh- 5 itində işləyən və hava mühitində müxtəlif qazların miqdarını təyin edən cihazlarıdır. Günəş şüaları yer səthinin heç yerlərində şaquli düşmədiyi üçün vahid sahəyə düşən Radiasiyanın miqdarı coğrafi enlikdən asılıdır. (məsəlkən, qütblərdə ekvatora nisbətə soyuq olar) Nəticəsi də qütblərdə və ekvatorda havanın xüsusiyyətləri fərqlidir. Lakin yer səthindən temperaturn üfüqi paylanmasının enlikdən asılı olması tam vacib deyil, çünki hava kütləsi daim hərəkətdə olur və onun soyuq kütləsi cənuba, isti hissəsi isə şimala hərəkət edir.Beləliklə, atmosferdə temperaturun üfüqi məsafesi ,şaquli məsafə- dən çoxdur, ondaa şaquli qradyent də adətən üfüqi qradiyentdən artıqdır.Bu halda ki , şaquli qradiyent daha çoxdur və nisbətən sabitdir və şaquli istiqamətdə hava mübadi- ləsi demək olar ki, nisbətən zəifdir. Təbiəti mühafizənın problemləri coxsahəli olmaqla ümumplanetar,ümumbəşəri və eyni zamanda yerli əhəmiyyətə malikdir.Həmin problemlər tarix boyu insanları nara- hat etmişdir və indi də bütün dünyada insan cəmiyyətinin həyat tərzi və inkişafı həmin problemlərin həllindən çox asılıdır. Birinci qrup problemlər təbii fəlakətlərin öyrənilməsinə, həmin fəlakətlərin qarşısı- Nin alınmasına, yaxud da onun zərərinin azaldılmasına doğru yönəldilir.Bu işin həya- ta keçirilməsi təbii şəraitin pozulmasının qarşısını almaqla təbii – təkrar istehsalın op- timallaşdırılmasına da şərait yaradır;ikinci qrup problemlər təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsi ilə əlaqədardır. Üçüncü qrup problemlər ikinci qrup problemlərlə daha çox əlaqəli olub ətraf mühtin Antropogen təsirlər nəticəsində çirklənməsi təhlükəsinin aradan qaldırılması ilə bağlı- dır. Həmin problemlərin həlli ilə eyni zamanda həm regionların, həm də bütün planet- in bütövlüyü, təmizliyi mühafizə oluna bilər. Yer kürəsinin və onu təşkil edən qitələrin, dənizlərin, heyvanat və bitkilərin inkişaf tarixi mürəkkəb ekosistemlərdən ibarət olub, müəyyən mərhələlərikeçmisdir. Yer kürəsinin hər hansı bir hissəsinin məruz qaldığı dəyişikliklər və onun inkişafı bu rada baş verən geoloji proseslərlə sıx əlaqədardır.Odur ki,Yer kürəsinin ərazisinin ge- oloji inkişaf tarixini şərh etmək üçün yer qabığının ayrı – ayri hissələrində baş vermiş geoloji prosesləri aydınlaşdırmaq lazım gelir. Çətinlik və qarşısıalınmamazlıq onunla bağlıdır ki, təbiət hadisələrinin çoxu gözlənil 6
mədən olur. Təbii fəlakətlər baş verərkən çoxlu insan itkisinə səbəb olur və iqtisadiyyata böyük zərər vurulur. Fəlakətlə nəticələnmiş təbiət hadisələri rayonun coğrafi şəraitindən, ta- rixi, sosial və iqtisadi inkişafındanda cox asılıdır. Vulkanların püskürməsi və zəlzələlər yer kürəsində ən böyük ekoloji böhranlar yara- dan təbii hadisələrdir. Mütəxəsislərin fikrincə, vulkanların fəaliyyəti əsasən yerin daxilində mövcud olan maqmatik hövzələrlə bağlıdır.Vulkan püskürmələrinin səbəbləri qazların təzyiqi,ayrı- lan istilik enerjisi və yer qabığının təzyiqi ilə bağlıdır. Yer kürəsində litosfer tavaları- nın toqquşma və ayrılma zonalarında baş verən bu təbii hadisələr Avstraliya qitəsində başqa bütün qitələri əhatə edir.Bu hadisələr təbii prosesllər olsalar da, 10 minlərlə,mil yonlarla insanı yurd–yuvasından edir,məhv edir, əraziləri lava, toz basır, zəhərli mad- dələrlə çirklənmə baş verir, evlər, binalar uçur, bir sozlə insanlara milyonlarla,milyar- larla manat maddi ziyan dəyir. Ətraf mühit korlanır.Bir sözlə litosferin üstündə ekolo- ji tarazliq pozulur. Vulkanlar kimi zəlzələlarin də qarşısı alınmazdır. Lakin seysmikli ərazilərdə tikinti- 7 lər və xidmətin digər sahələri həmin yerlərə müvafiq təşkil etdildikdə zəlzələnin ziya- nı çox az olur və yaxud da heç olmur.Ona görə də bütün ərazilərin seysmikliyinin öy-rənilməsi, xüsusilə zəlzələlərin qabaqcadan xəbər verilməsi ən mühüm problemlərdən dir. Zəlzələlər dağlıq ərazilərdə dərin tektonik gərginliyin olmasını sübut edir. Bu tektonik gərginliklər vaxtaşırı güclü yeraltı təkanlara və torpağın tərpənməsinə səbəb olur. Ən böyük seysmik zona Orta Asiyada yerləşir. Kopetdağın ətəklərində, Pamirdə və Tyan – Şanda, ümumiyyətlə 200 min kv. km – dən artıq bir sahədə gücü 9 bal və daha çox olan dağıdıcı zəlzələlər baş vermişdir. Qafqaz regionu da seysmik zonaya daxildir. Dağıdıcı zəlzələlərin sayı olduqca çoxdur.Onlardan ən dəhşətlisi 7 – 10 bal gücündə Şamaxıda (1192, 1902) olmuşdur. Su Yer kürəsində ən geniş yayılmış qeyri–üzvi birləşmə olmaqla mühüm mineraldır. Su bütün həyat prosesinin əsası olub planetin hərəkətverici amili olan fotosintez prose sinin oksigen mənbəyidir. Planetimizin su ehtiyatlarının 2,5% - ini içməli sular təşkil edir. Bu suların 70% - çoxu buzlaqlarda toplanmış və onları istifadə etmək hələlik ol- mur.Orqanizmlər daxilində gedən mürəkkəb reaksiyalar əsasən suyun təsirilə olur. Hazırda biosferin kəskin çirklənməsi bütün dünya əhalisinin narahtlığına səbəb olub Elə buna görə də ətraf mühitin çirklənməsinə qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə döv- lətlər qarşılıqlı müqavilələr bağlayır,bəşəriyyət mühitin qorunmasına aclıq kimi müd- hiş bir bəla ilə bir səviyyədə tutur, cəmiyyət bu tarixi bəladan qurtarmaq üçün çıxış yolları axtarır.Su hövzələrinin sanitar – hidrobioloji vəziyyəti nəzərdə tutulur. Bu mə- sələdə təbii tarazlığı pozan antropogen amillərin (suların sənaye, mətbəx axarları,dre- naj suları ilə çirklənməsi və hövzənın sabit vəziyyətini pozan bütün səbəblər ) təsiri , onların mənbəyi və başvermə səbəbləri xüsusi rol oynayır. Beynəlxalq okeanologiya komissiyasının (BOK), bir qrup alimi və YUNESKO – dəniz mühitinin çirkləndiril- məsini, insanlar tərəfindən birbaşa və dolayı yolla dəniz sularına daxil edilən maddə- lər təşkil etdiyini qeyd edirlər ki, onlar da bioloji resurslara zərər vurur, insanların sağ lamlığını pozur və insanın dənizlə əlaqədar olan fəaliyyətini estetikqvranmasnı zəiflə- dir.
Tullantılar ən çox insanların yaşadıqları və işlədikləri yerlərdə müşahidə edilir. Tul- lantıların töküldüyü ərazilərdə çirkləndiricilərin yüksək konsentrasyası müşahidə olu- 8 nur, təkcə ona görə yox ki, onları dayaz yerlərə atırlar,həmd ona görə ki,okeanın özü- nün strukturu çirkləndiricilərin bütün okeana yayılmasına, mane olur. Okean sularının qarışmasına səbəb olan hallardan biri də okeana qismən şirin suyun tökülməsdir.Bun- dan əlavə günəş həmişə suyun üst qatını qızdırır , ona görə də onun sıxlığa görə təbii strasifikasiyası qüvvətlənir. Başqa sözlə desək, Okeanda suyn təbii olaraq ayrı – ayrı qatlara ayrılması mövcuddur ki, bu da çirkləndiricilərin üst qatlardan aşağı qatlara en- məsinə mane olur.Okeanın üst qatlarinda suyun şaquli yerdəyişməsi baş vermir,amma eyni zamanda orada su üstü cərəyanlarn mürəkkəb sistemi mövcuddur.Onlar nisbətən kiçik ərazilərdə yayılmaqla nisbətən fərqli sərhədlərə malikdirlər. Əgər hər hansı bir maddə üst cərəyanlara düşürsə, onun bütün okean səthinə yayılma imkanları çox olur. Bundan əlavə, gəmilərin tullantılarını da nəzərdən qaçırmaq olmaz, çünki bu hadisə əsasən şelf zonasında (200 m-ə qədər dərinlikdə ) baş verir. Məsələn, Şimali Atlantika sahillərində ən iri çirkləndiricilər, hər il kiçik buxtaya 9 mln. tona yaxın tul- lantı tökülən Nyu – York şəhəridir. Göstərilən misallardan aydın olur ki, okeanın çirklənməsinə insanın təsiri böyükd lakin okeana müxtəlif yollarla atılan çirkləndiricilərin ümumi miqdarı hələlik məlum deyil. İkinci dünya müharibəsindən sonra Aralıq dənizi sahillərində çox su işlədən və suya çoxlu çirkab su tökən yeni sənaye şəhərləri yaradıldı.Tökülən çirkab suların dənizdən Atlantik okeanına təbii sirkulyasiya vasitəsilə aparılan sudan çox olması nəticəsində Aralıq dənizi çox çirkləndi. Hazırda Şimal və Baltik dənizləri xeyli çirklənib. İçməli suyun mənbələri olan – Temza, Sena, Selda, Reyn, Elba, Oder, Visla kimi çaylar öz gözəlliklərini çoxdan itirmişlər. Onların sahillərində Avropada ən iri kimya sənayesi zavodları fəaliyyət göstərir. Bu çaylara hər il 100 min fosforit, 1,5 mln. ton təhlükəli azot birləşmələri atılır. Son vaxtlar çaylarla Şimal dənizinə 11 min ton qurğuşun, 28 min ton sink, 950 min ton mişyak, 335 ton kadmiy və 75 ton civə atılmışdır. Ağır me- tallar qrunt faunasını (balıqqulağı, xərçəng, dəniz ulduzu) məhv edir, balıq və suitilərdə təhlükəli şişlər əmələ gətirir. Dəniz mühitində aşağıdakı çirkləndiricilərə rast gəlmək olar: - patagen (xəstəlik törədən) mikroorqaniuzmlər (bakteriyalar, birhüceyrəlilər, viruslar 9 və göbələklər) Onlardan ən çoxu çirkab sularla yayılır; - bərk tullantılar – tullantiların emalı zamanı qalıq, həmçinin, işlədilən və ya müddəti keçmiş sənaye məhsullarıdır. ABŞ alimlərininməlumatına görə hər il dünya okeanına 6,6mln. tona qədər müxtəlif zibil atılır ki, onların da, əsas kütləsini plastmas əşyalar təşkil edir. - istilik tullantıları – dəniz mühiti ilə əlavə istiliyin kontaktından onun səciyyəsi dəyişir və bu canlı orqanizmlər üçün zərərli ola bilər; - şirin su və duzlar şirin suyun çox olması ciddi problem yaratmır,lakin əgər saflaşdır- maya meyilli olan zonaya düşərsə problem yarada bilər; - zəhərlər – qeyri – üzvi zəhərlər adətən sənayedə xəstəlik törədən orqanizmləri vəya yosunları məhv etmək üçün istifadə olunur.Üzvi zəhərlər isə dənizə qəsdən və təsadü- fən atılmış müasir kimyəvi maddələrdən ən təhlükəlisidir. (biosid – fungusidlər, her – besidlər, insektisidlər, podensidlər, həmçinin, karbohidrojenlər, neft məhsulları və sənaye kimya məhsulları); - neft – təbii maneyə malik, üzvi zəhərlərə aid və uzun müddət ərzində bioloji yolla parçalanan maddələrdir; - gübrələrdən ən çox yayılanı azot və fosfor birləşmələrdir.onlar ətraf mühitdə həmişə mövcud olmuşdur və onların bəziləri çürüyən orqanzmdən ayrılaraq təbii yolla mühi-tə qayıdır; - radioaktivlik – radioaktiv maddələr dəniz mühitinə nəinki uran istifadə olunan atom stansiyalarının işləməsi şəraitində və başqa növ fəaliyyətlə, həm də, kömürün yandırı- ması kimi adi şəraitdə də düşürlər; - turşular və qələvilər – turşu və qələvilərin dənizə atılması ekoloji sistemin balansına zərərli təsir edir.Dəniz suyunun normal turşuluğu təqribən 8,0% olur,yəni dəniz suyu zəif qələviləşmiş olur. - estetik baxımdan - xoşa gəlməyən görüntülü və iyli tullantılar cəlbedidi deyillər; - nəqliyyat gəmiçiliyi – mütəxəsislər qeyd edirler ki, okeana düşən neft məhsullarının əksəriyyətini motorlu qayıqların mühərriklərində daxili yanma şəraitində işləmiş yağ- lar təşkil edir. Neftin tankerlərdən qəza nəticəsində dağılması və daşması prosesi baş verir. İri tankerlər yüklərini boşaltdıqda gəmini dinamik xüsusiyyəti xeyli dəyişir. 10 Belə ki, onun çəkisi azalır və onun idarə olunma xüsusiyyəti tam yüklə dolu olmasını tələb edir. Ona görə əksəriyyət tankerlərə ballast vurulur.Tanker neft götürməyə hazır laşanda ballast su dənizə buraxılır və sularla dənizə xeyli miqdar neft tullantıları atılır - sənayedə suların çirklənməsi; - çirkab sularının təmizlənməsi sistemi; - kənd təsərrüfat mənbələri (süni gübrələr, heyvanların çirkabı, pestisidlər,herbesidlər və asılı hissəcikər) - istirahət zonalarındakı çirkləndiricilər; -tikinti və s.zamanı yaranan çirkləndiricilər.
Hazırda cəmiyyətin ictimai fəaliyyəti və canlıların həyatı üçün vacib olan içməli su problemi ən vacib məsələlərdən biridir. Hazırda sənaye və mətbəx axarlarının çirkablarının 90%-dən çoxu bilavasitə su höv- zələrinə axıdılır. Son illərdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində açıq sularda iki minə ya- xın zəhərli maddələr olduğu aşkar edilmişdir.Torpaq və havada olan zəhərli maddələ- rin əksəriyyəti qar və yağış suları vasitəsilə açıq su hövzələrinə qaytarılır.İri sənaye müəssisələrində, xüsusilə,böyük sənaye şəhərlərində (Tokio,London,Paris,Nyu-York) 11 yağış sularında müşahidə edilən civə,mərgümüş və qurğuşun miqdarı qonşu ərazilər- dən 100 – 1000 dəfə artıqdır. Göründüyü kimi, suların çirklənməsi təhlükəsi getdikcə artır. Azərbaycanın su höv- zələrinin mikrobioloji cəhətdən öyrənilməsinə 1958 –ci ildən başlanmışdır. Respubli- kamızın əsas su arteriyası olan Kür çayı öz axımı boyu üç hissəyə:yuxari, orta, aşağı hissələrə bölünür.Orta və aşağı Kür uzun illərdən bəri dəfələrlə tədqiq edilmiş, yuxarı Kürün tədqiqinə isə ilk dəfə 1965 – ci ild. Başlanmış, həmin işlər 1974 – 1976 –cı il – lərdə, 1984 – 1986 – cı illərdə təkrar edilmişdir. Gürcüstanın ən iri sənaye mərkəzlərindən olan Tbilisi və Rustavi şəhərlərnin çirkab- ları Kür çayına axıdılır.Son vaxtlar İES – lərin işləyən aqreqatlarının soyudulması nə- ticəsində qızdırılmış sular da çirkab sular sırasında su hövzələrinə daxil edilir. Respublikamızın ərazisinə qədər Araza sol sahil boyu Ermənistanın çayları qarışır. Arazın əsl mənada bəlası da buradan başlayır. Yerevan şəhərindən keçən Zəngi (Raz- Dan) çayı əhalisi milyon nəfərdən artıq olan, sənaye və inkişaf etmiş şəhərin çirkab axınını Araza gətiri və nəticədə onu fəlakət mənbəyinə çevirir. Çirkab axınla yanaşı Razdan çayı vasitəsilə Araza Yerevan atom stansiyasından (Mutsomor) isti sular axı- dılır ki, bu da canlılara öldürücü təsir göstərir. Bundan əlavə bu isti sularla həm də radionukleidlər Araza tökülür. Təbii fəlakətlər içərisində sellər daha çox ziyan vurur. Sellərin yaranması əsa- s ən çox güclü leysan yağışların yağması və qar örtüyünün sürətlə əriməsi ilə əla- qədar baş verir. Xüsusilə az vaxt ərzində dağ çaylarının daşması çoxlu asılı mate- riallar gətirir. Sellərin yaranmasına şərait yaradan digər amil, quraq dağ ya- maclarının bitki örtüyündən məhrum ol- masıdır.Belə ərazilərdə sellərin sürəti 10 15 km/saata çatırki, bu da 75%-dən çox gətirilmiş sülb maddələrindən ibarət olur 12
Bir çox halda sel hadisəsi çoxlu daş – kəsəyin gətirilməsinə səbəb olur. Bəzən daşların çəkisi 100 – 200 ton və daha artıq olur. Sel hadisəsi tez – tez təkrar olunan dağ rayonlarında heyvanların otarılması qaydaya salınmalı, dik, çılpaq dağ yamaclarında onların otarılması qəti qadağan olunmalıdır. Çay yataqlarında və çayların gətirmə konuslarında əsalı hidrotexniki mühafizə qurğu- larının (su ötürücü kanallar, mühafizə bəndləri və s.) tikilməsi məsləhət olunur. Selə qarşı əsasən üç mühafizə əməliyyatından istifadə olunur; 1) iqtisadi və texniki tədbirlərin təşkili; 2) meşə örtüyünün qorunması üçün meliorativ tədbirlər proqramının təşkili, qar örtü- yünün əriməsi dövrü, suların təhlükəsizləşdirlməsi; 3) eroziyaya qarşı terrasların yaradılması və s. Müasir dövrdə sellərin öyrənilməsi və onun qarşısının alınması tədbirlərinin həyata keçirilməsi təxirəsalınmaz, çətin problemlərdəndir. Torpaq örtüyü min illər ərzində mürəkkəb fiziki, kimyəvi, bioloji proseslərin qarşı- lıqlı təsiri nəticəsində formalaşaraq biosferin inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Torpaqlarn əkinçilikdə tutdğu mövqe və insan həyatı üçün zəruriliyi əvəz olunmazdır Ümumiyyətlə, torpaq örtüyü təbii landşaftın əsas komponentlərindən biri olmaqla, in- Sanın həyat fəaliyyətində müstəsna rol oynayır. Məlum olduğu kimi planetdə qurunun 11%-ni buzlaqlar; 2,1%-ni göllər, su anbarlar və çaylar; 3,3%-ni çılpaq qayalar, subnival sahələr; 7,4%-ni suvarlmayan arid sahələr və sahil qumluqları, 27%-ni sənaye müəssisələri, yollar, şəhərlər altında qalan sahələr 3%-ni antropogen bedlendlər (yəni insan tərəfindən yaradilan boş əraziləri ),qalanını və s. torpaqlar təşkil edir. Rəqəmlərə görə demək olar ki, qurunun 10%-ni əkin sahəsi, 20%-i otlaq, 30%-ni me şələr və müxtəlif tipli yararsız sahələr 40% təşkil edir.Dünyanın torpaq resurslarından son min illikdə istifadə olunmasının əsas xarakterik cəhəti əhalinin və ərzağa olan tə - ləbatin artımı ilə əlaqədar əkin sahəsinin artmasıdır. Ərzağa olan tələbatın durmadan artması və dünya iqtisadiyyatının genişlənməkdə da- vam etməsi torpaq resurslarının istifadəsinin və onun vəziyyətinin strategiyasına ciddi təsir göstərir.Əgər istehsala yeni torpaq sahələri cəlb etməklə ərzağa olan tələbatı ödə 13 mək mümkün deyilsə, onda yalnız başqa yol, yəni kənd təsərrüfatının səmərələşdiril- məsi yolu ilə torpağınmünbitliyinin artırılması lazımdır. Hazırda torpaqların qorunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Burada başlıca problem- lərdən biri də odur ki, bir çox yerlərdə münbit torpaqlar qeyri – kənd təsərrüfatı ilə əlaqəsi olmayan sahələrdən istifadə edilir. Bir çox ölkələrdə torpaqlarin müəyyən bir hissəsi soyuq qurşaqda və ona yaxın ra – yonlarda yerləşir ( tundra, meşə - tundra, tayqa və s.) .Burada əsasən istiliyin çatışma- mazlığı və relyefin əlverişli olmaması əkiçiliyin geniş inkişaf etməsinə mane olur.
Əksinə bəzi ölkələrdə istiliyin həddən artıq olduğu səhra və yarımsəhralarda land – şaftlarında rütubətin çatışmaması əkinçiliyin inkişafını ləngidir. Bu rayonlarda əkin – çilik ancaq süni suvarmadan istifadə edilməklə inkişaf etdirilə bilər. Yüksək və sabit məhsul əldə etmək məqsədilə suvarmadan çox qədim zamanlardan istifadə olunur. Dünyada suvarılan torpaqların ümumi sahəsi son məlumatlar əsasən 250 mln. hektara çatır. Suvarılan torpaqların intensiv artımı 1950 – 1960 –cı illərdən baş verdi, sonralar isə azalmağa başladı. 14 Söz yox ki, suvarma işləri bəşəriyyət üçün xeyirlidir, lakin o,hər şeydən öncə ekoloji problemlər yaradır. Təbii landşaftın aqroekosistemlərə çevrilməsi ərazinin vəziyyətini dəyişikliyə uğradır. Suvarmanın ekoloji problemləri iqtisadiyyatın tam dəyərinin uçotunun aparılmasını tələb edir. İnsanların tələbatını ödəmək üçün yeni – yeni əkin torpaq sahələri axtarılır.Bu məq sədilə dünyanın hər yerində meliorativ işlər görülür, meşələr qırılır, bataqlıqlar qurud lur və s. Maraqlıdır ki, kənd təsərrüfatı üçün nəzərdə tutulan vəsaitin üçdə iki hissəsi meliorasiyaya sərf olunur. Dünyanin ən iri dövlət birliyi olmuş və hazırki MDB - nin əkin üçün yararlı olan torpaq ehtiyatlarının 70%-i soyuq,quraqlıq iqlim şəraiti qurşaq larındadır. Su ehtiyatları kimi əkinçiliyə yararlı ərazilərin çoxu şimaldadır. Bununla belə, əhalinin tələbatını ödəmək üçün kənd təsərrüfatı məhsulları becərilən əkin sahə lərinin üçdə iki hissəsi (500 milyon hektar) cənub regionlarında,su sarıdan kasad olan ərazilərdədir. Suvarılan ərazilər əkin sahələrinin cəmi 7% -ni təşkil edir.Buna baxma yaraq, kənd təsərrüfatı məhsullarının 30% -dən çoxunu məhz suvarılan torpaqlardan alırlar. Müasir dövrün ən kəskin qlobal problemlərindən biri fəlakətli quraqlıqların çoxalması və bunun nəticəsində ərzaq təsərrufatında məhsuldarlığın kəskin azalmağa başlamasıdır. B.Q.Rozanova görə (1984) səhralaşma - torpağın deqredasiyası və onların bioloji məhsuldarlığın azalması prosesidir. Səhralaşma ekstremal hallarda biosferin potensialının tam məhv olmasına və ərazinin səhraya çevrilməsinə səbəb olur. Son onilliklərdə səhralalşma prosesinə və onun yaratdığı problemlərə maraq növ müxtəlifliyi və onların əmələ gətirdiyi təbii komplekslər qorunub saxlanılır. Buna nail olmaq üçün hər hansı heyvanın özü ilə paralel onun yaşadığı ekoloji şərait (heyvanın evi) qorunmalıdır. Heyvanlar ətraf mühitin dəyişməsinə çox həssasdır. Hər hansı heyvan növünü faydalı və zərərli hesab etmək üçün onun konkret ekoloji şəraitdəki rolu əsas götürülməlidir. Son onilliklərdə səhralaşma prosesinə və onun yaratdığı problemlərə maraq əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Səhralaşmaya qarşı mübarizə qlobal əhəmiyyət kəsb 15 etməklə ətraf mühitin mühafizəsi problemləri içərisində ən vaciblərindən sayılır. Səhralaşma əslində təbii yolla gedən prosesdir. İnsanın təsiri olmadan təbiətdə səhralaşmanın getməsi təbii – tarixi prosesin nəticəsidir. Lakin insanların təbiətə geniş miqyaslı təsirləri nəticəsində səhralaşma sürətlənir. BMT -nin məlumatına görə hər il bu proses nəticəsində 50-70min km münbit məhsuldar torpaq yararsız hala düşərək kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxır və istifadəsiz qalır. Səhralaşma prosesi ilə mübarizədə əsas şərtlərdən biri də təbiətdən səmərəlı istifadə edilməsinin təşkilidir. Səhra ehtiyatlarının istifadəsinə dair tədqiqtlar genişlənməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, elmi – texniki tərəqqi şəraitində belə səralaşma prosesi ilə mübarizə və səhraların səmərəli mənimsənilməsi bir sıra çətinliklərlə əlaqədardır. Bu məsələnin həlli kompleks proqramlara əsasən aparılması, ən ymdəsi isə təbiətdən səmərəli istifadə və təbiətin mühafizəsində ekoloji şəraitin qlobal və yerli cəhətləri nəzərə alınmalıdır. Əlbəttə, səhraların kompleks istifadəsi çox böyük kapital qoyuluşu tələb edir, həm də bu zaman çoxillik müşahidələrə və təıdqiqatlara əsaslanmaq lazımdır. İnsanın bu işdə kor – koranə iştirakına yol verilməməli və təbii müvazinəti poza biləcək hallara son qoyulmalıdır. Unutmaq olmaz ki, səhralandşaftları və ekosistemləri çox incə, kövrək olmaqla bir çox antropogen təsirlər nəticəsində tezliklə pozulub sıradan çıxa bilir. Arid ərazilərin səhralaşma problemi çoxcəhətli xarakter daşımaqla xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrini əhatə edir. Səhralar əsasən Afrikada, Asiyada, Avstraliya və Amerikada, eləcə də Orta Asiyada və Cənubi Qazaxıstanda yerləşir. Onlar geniş əraziləri əhatə edir. Qərbdə Xəzər sahillərindən, Şərqdə və cənub-şərqdə Cunqar – Alatay, Tyan – Şyan və Pamir – Alay dağ silsilələrinin ətəklərinədək uzanır. Səhraların Şimal sərhədləri təxminən 48 dərəcə şimal enliyinə, cənubda isəaçıq şabalıdı torpaqların sərhədlərinə uyğun gəlir. Fedoroviçin məlumatina əsasən orta illik yağıntıların miqdarı 180 mm-dən artıq deyildir. 15 Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|