Bəlkə də deyəcəkmiş Ayişə xəlifə olsun

Güntay Gəncalp
Ələvilik üzərinə

(1)

İslam məzhəblərinin genəldə bütün qaynağı Hz. Məhəmməddir. Bütün məzhəblər Hz. Məhəmmədi qəbul edələr. Tarixi verilərə görə ilk müsəlmanlar da Quranı qəbul edərək deyil, Hz. Məhəmmədi qəbul edərək müsəlman olurdular. Çünkü bir tərəfdən ərəblərin o zaman yazıb-oxumaları yox idi, digər tərəfdən də Quran 23 il zaman ərzində bütünləşdi. Ancaq ilk ayələr gəldiyi gündən etibarən və Quran hələ tam təkmilləşmədən öncə Hz. Məhəmmədə inananlar olmuşdur. Bu inananların içində Bilal Həbəşi kimi yazıb-oxuması olmayan kölələr də var idi. Hətta Hz. Məhəmmədin savaş politikasından biri də bu idi ki, əsir yaxaladıqlarını müsəlmanlara yazıb-oxuma öyrətdikləri təqdirdə sərbəst buraxırdılar. Bu, o deməkdir ki, Hz. Məhəmmədin ordusunun içində yazıb-oxumayanların sayı çox imiş. Burdan da belə bir nəticə ortaya çıxır ki, islamın ilk illərində islamşünaslığın qaynağı Quran deyil, Hz. Məhəmmədin öz şəxsiyətidir. İslam Quran mehvərli deyil, peyqəmbər mehvərli olaraq idrak edilir. Burada Hz. Məhəmmədin etkiləyici davranışı, nitqi, uyğun bədən quruluşunun təsiri də söz qonusu olmuşdur. Çünkü o zamankı ərəb kütləsi çox da bilgi və ya fərqli inanc arxasınca deyildi. Ancaq cəmiyəti dərindən etkiləyəcək liderlər hər zaman yeni yol aça bilirlər. Yəhudilərin və digər qövmlərin qarşısında düzənləri olmayan ərəblər içdən-içə bir düzən və birlik axtarırdılar. Hz. Məhəmmədin, çağrıları onları uzun zaman idi arzuladıqları düznə sövq edirdi. Hz. Məhəmməd ərəblərin içindəki iqtidar ehtirasına elə təkan verdi ki, dağınıq şəkildə yaşayan bu tayfalar dünyanın ən böyük imperatorluğunu qurdular. Ac-yalavac ərəblər savaşlarda əldə etdikləri qəniymətlər aracılığı ilə dünyanın ən zəngin insanlarına dönüşdülər.

Hz. Məhəmmədin həyatı boyunca islamın tək qaynağı peyqəmbər idi, Quran deyildi. Müsəlmanların problemləri çıxdığında və sualları olduğunda Qurana müraciət etməyə ehtiyac duymurdular. Çünkü Quranı oxuya bilmirdilər. Birbaşa Hz. Məhəmməddən soruşurdular. Quranın islamşünaslığın mərkəzində oturması peyqəmbərin vəfatından sonra meydana çıxdı. Peqəmbərin həyatı boyunca islamşünaslığın tək mehvəri Hz. Məhəmmədin özü idi. Hz. Məhəmmədin fərqli və təsirli davranışları onun yanındakı bir çox arxadaşlarını (əshabələri) dərindən etkiləmişdi. Hz. Məhəmməd, Əbubəkir, Əli, Ömər və digər arxadaşları haqqında çox önəmli sözlər söyləmiş, onları dərindən öymüşdür. Peyqəmbərin yanında böyük ehtiramı olan və islam dövlətini necə idarəetmə qurallarını öyrənən bəzi əshabələr peyqəmbər sonrası islam dövlətinin başında olacaqdılar. Bundan daha doğal bir alternativ yox idi. Ancaq əshabələr arasında anlaşılmazlıq peyqəmbərin öz zamanında da var idi. Bir çox ixtilaflar Hz. Məhəmmədin kəndisi tərəfindən yatışdırılırdı.

Hz. Məhəmmədin vəfatı zamanı bir kağız-qələm probleminin ortaya çıxdığını söyləyirlər. Güya Həzərət son nəfəslərində vəsiyətnaməsini yazdırmaq üçün kağız-qələm istəmiş və Ömər bunu əngəlləmiş. Bu hadisənin nə qədər doğru olduğu sual altındadır. Yüz illər sonra Şiə bunu bəhanə edərək, “Həzrət bu vəsiyətnaməsində Əlini xəlifə olaraq duyuracaqmış, ancaq Ömər əngəlləmiş”-yazacaqdı. Ancaq kimsə o zaman Həzrətin ölüm ayağında nələr düşündüyünü bilmir. Şiənin də söylədiyi öz gümanından, xəyalından başqa bir şey deyildir. Bəlkə o an Hz. Məhəmməd xəlifə olaraq Hz. Ayişənin adını açıqlaya bilərdi. Çünkü o zamankı insanların zehni durumları araşdırılıdığında ən istedadlı müsəlman Hz. Ayişə olmuş və peyqəmbərin ən çox sevdiyi və güvəndiyi qadını da Ayişə olmuşdur. Əlbəttə mənim də bu təsbitim bir təsəvvürdür. Çünkü kimsə Hz. Peyqəmbərin nə söyləyəcəyini bilmirmiş. Anlaşılan odur ki, o zaman böyük karizmaya sahib olan Ömər doğru etmiş. Çünkü ölüm ayağında əqli enerjisini itirmiş olan Hz. Məhəmməd daha sonra İslam tarixini və İslam məzmununu xoş olmayan yöndə etkiləyəcək sözlər söyləyə bilərdi. Ömərin məntiqi çox güclü imiş. Bəzi verilərə görə, peyəqmbər bir çox hadisələrdə öz arxadaşları ilə, o cümlədən Ömərlə məsləhətləşərmiş. Bir kərəsində də Ömərin dediyini uyğun bilmiş və onu qəbul etmişdir. Ömər bu şəkildə düşünmüşdür ki, əgər açınım (vəhy) bitmişsə, peyqəmbərin söyləyəcəkləri tanrı qatından gələn bilgi deyilsə, xəstə halında nə kimi önəmli sözlər söyləyə bilər? Bizim höccətimiz Qurandırsa, o zaman Quran bundan sonra rəhbərimiz olmalıdır. Ömərin bu görüşü çox məntiqli görünmüşdür o zaman. Ayrıca, Şiənin iddiası bütünüylə əsassızdır. Çünkü o zaman çox gənc olan, dövlətçilik təcrübəsi olmayan, yalnız bir savaşçı olan Hz. Əlini peyqəmbər öz varisi kimi təyin edə bilməzdi. Çünkü o zaman ərəb qəbilələri bir-birinə girərdi. İslamın da gələcəyi təhlükəyə girə bilərdi.

İlk illərdə islamşünaslığın qaynağı Quran deyil, peyqəmbər idi dedik. Bunu peyqəmbərin vəfatından dərhal sonra gördük. Peyqəmbər vəfat etdikdən sonra bir çox müsəlmanlar dindən dönüb islama qarşı çıxdılar. Əbubəkirin zamanında baş verən bu olay “Rədə” savaşları olaraq bilinir. Yəni İslamı rədd edənlərlə savaş. Çünkü ərəblər Quranı oxuyacaq bilgiləri yox idi, İslamın təməl qaynağı olan Hz. Məhəmməd də vəfat etdiyi üçün artıq ortaq anlaşma örnəkləri ortadan qalxmışdı. Əbubəkirin xilafətində baş verən bu savaşlarda Əli də böyük fədakarlıqlar göstərmişdi. Yəni Şiə əhlinin yalanlarına rəğmən, Əli Əbubəkirin komutanlığı altında savaşmışdır. Şiəyə görə Hz. Peyqəmbərin varisi Əli olmalı imiş. Öncə belə bir soru sormaq lazımdır: Peyqəmbərlərin özlərinə varis təyinetmə haqları varmı? Çünkü şahlar özlərinə varis təyin edərlər. Peyqəmbərlik Tanrı qatından verilən bir imtiyaz olduğu üçün onun varisliyinə də Tanrı müdaxilə etməlidir. Əgər peyqəmbər özünə bir varis təyin etsəydi, sonra bu varis bir xəta yapsa idi, o zaman peyqəmbərin bütün missionu bərbad olardı. Şiənin üzərində durduğu “Qədiri-xum” məsələsi də sonrada uydurmadır. Çünkü “Qədiri xum” olayında 150 min müsəlmanın son Kəbə ziyarətində iştirak etdiyi söylənir. Xəlifə seçimində Hz. Əli özü də daxil olmaqla bu 150 min müsəlmanın hamısı susur və kimsə “Qədiri-xum” olayına işarə etmir ki, peyqəmbər bu son Məkkə ziyarətində Hz. Əlini öz yerinə xəlifə olaraq demişdir! Sanki bütün bu 150 min müsəlmanın Hz. Əli ilə bir yerdə hamısının xatirindən bu yaxın zamanda baş vermiş hadisə birdən-birə silinir. “Qədiri-xum” Buveyhlilər zamanında rəsmiləşdi. Daha öncə heç bir imam və heç bir islam qurumları tərəfindən belə bir olay üzərində durulmamışdır. Bunun da səbəbi Şüubiyə zehniyətinin Buveyhlilər dövlətində yer alması idi. Farsların Ömərə nifrət etməsinin səbəbi bütünü ilə siyasidir. Yəni Sasani dövlətini Əli devirsə idi, o zaman Öməri öyüb və Əliyə nifrət edəcəkdilər.

***

Hz. Məhəmmədin vəfatından sonra xəlifə yenə də müsəlmanların həm mənəvi, həm də siyasi lideridir. Ancaq Hz. Məhəmmədin zamanından uzaqlaşdıqca müsəlmanlar arasında Quran üzərinə fərqli yorumlar meydana çıxır. Təzadlar açıqca qabarır. İlk dəfə olaraq Osman Əbuzər Qəffarini sürgünə göndərir. Beləliklə yavaş-yavaş siyasi liderin həm də mənəvi lider olma özəlliyi sual altına girir. Ancaq bu arada diqqəti cəlb edən budur ki, Hz. Əli də heç bir xütbəsində imamətdən söz etməz. Hz. Əlinin də savaşı xilafət uğrunda idi və sonra özünü müsəlmanların imamı deyil, dördüncü islam xəlifəsi olaraq duyurdu. İslam dəyişik coğrafiyalara yayıldıqca, müsəlmanlar savaş yolu ilə əldə etdikləri qəniymətlər dolayısıyla zənginləşdikcə, xəlifənin mənəvi liderlik rəngi daha da ortadan qalxırdı. Özəlliklə Əməvilər zamanında xəlifələrin əyyaşlıqla məşğul olmaları islam alimlərini və möminləri əndişələndirməyə başladı. Beləliklə də zaman axışı içində 4 İslam anlayışı meydana çıxdı: 1. Dövlət İslamı (siyasi İslam); 2. Mədrəsə İslamı; 3. Təsəvvüf; 4. Xalq İslamı. Xalq İslamı əslində Ələvilik olaraq şəkillənəcəkdi. Ona məqaləmizin əsas mövzusu olduğu üçün daha sonra ətraflı şəkildə dönəcəyik. Ancaq o mərhələyə gələnə qədər nələr oldu?

Hz. Məhəmmədin zamanında hər kəs dini rəhbəri böyük bir səmimiyətlə dinləyirdi. İtaət edirdi. Hz. Peyqəmbərin dönəmindən uzaqlaşdıqca bu durum dəyişməyə başlayır. İlk dəfə Osmanın (644-656) zamanında etirazlar ortaya çıxır. Bəzi müsəlmanlar artıq xəlifənin sözlərini tam olaraq qəbul etmirlər. Əlinin zamanında bu etiraz daha da şiddətlənir və qanlı savaşalara çəkilir. Müsəlmanların böyük bir qismi Hz. Əlinin xilafətini bir mənalı olaraq qəbul etmirlər. Əməvilərin iqtidara gəlişləri ilə İslami toplumda iqtidarın özəllikləri köklü şəkildə dəyişməyə başlayır. İslam dövləti Hz. Məhəmməd zamanındakı tutumundan böyük ölçüdə fərqlənir. Bunun önəmli səbəbi isə islam ordularının bir çox ölkələr fəth etməsi və islam coğrafiyasının dəyişməsi, genişləməsi idi. Böyləcə peyqəmbərin zamanında yayqın olan və 4 xəlifə dönəmində nisbətən davam edən iqtidarın müqəddsəliyi və məşruiyəti ortadan qalxır. Əməviləri qəsbkar hesab edən Şiənin dışında sünni alimlər və möminlər üçün də artıq xilafət institutu öz qutsallığını itirmişdi. Onun mütləq haqlılığı sünni alimlər və möminlər üçün yox olmuşdu. Bu üzdən də siyasi və iqtisadı iqtidarı əlində bulunduran xilafət artıq bir çoxları üçün dini məşruiət təməllərini itirmişdi. Ancaq ortada belə bir sual var idi: İqtidarın dini tərəfinin zəifləməsi ilə müsəlmanların dini işlərindən hansı qurum sorumlu olmalıdır? Zaman axışı içində bu sorumluluğu “fəqihlər” və “alimlər” öz üzərlərinə alacaqdılar. Bunun ardınca da belə bir sual meydana çıxdı: Müsəlmanların dini işləri ilə məşğul olacaq bu “fəqihlər” adındakı ictimai quruluş öz nəzərlərində, təfsirlərində, müsəlmanları hidayət işlərində hansı qaynaqdan yararlanacaqlar? Birinci və önəmli qaynaq Quran idi. Ancaq Quranda da nasix (batil edən) və mənsux (batil olan) ayələrin yanı sıra mütəşabehat (bənzərlər) və möhkəm ayələr var. Bir ayədən fərqli təfsirlər meydana çıxa bilərdi ki, bu da müsəlmanların arasındakı birliyə böyük zərbə vura bilərdi. Ayrıca Quranda bir çox ayələrin tərbiyəvi, əxlaqi və irşadi məzmunu var və günün əməli problemləri ilə əlaqələri yoxdur. Bu ayələri istinbat və təfsir edərək günün problemləri ilə ilişkisini necə tapmaq olar. Bu da istər-istəməz dini əmrlərin uzmanı və alimi olmağı gərəkdirirdi. İkinci bir qaynaq peyqəmbərin davranışları idi. Bütün bunlar “sünnət” olaraq qavramsallaşdı. Peyqəmbərin sünnəti müsəlmanların davranışları üçün örnək oluşdurmalı idi. Bu üzdən də 4 xəlifələr zamanından uzaqlaşdıqca “hədis”lərin önəmi artmağa başlayır. Bu təbii idi, çünü ilk 4 xəlifə müsəlmanların çoğunluğu tərəfindən qəbul edilirdi. Onların nəzərləri höccət idi. Xilafətin dini məşruiyəti Əməvilər zamanından azaldıqca “hədis” və “sünnət”ə olan ehtiyac da artmağa başlayır. Ömərin zamanında hədisləri toplamaq istəmişlər. Ömər görmüş ki, Quran hədislərin kölgəsində qalır, bu üzdən hədis topklamağı yasaqlamışdı.

Hədislərdə saxtakarlıq olmasın deyə ən güvənilir qaynaq Hz. Peyqəmbərin arxadaşları idi. Yəni besətdən (Həz Məhəmmədin peyqəmbər olduğu gündən) rehlətə (vəfata) qədər peyqəmbərin yanında olan əshabələr. Peyqəmbərin zamanında onun söylədikləri qələmə alınmadığı üçün əshabələr öz hafizələrində qalan xatirələri nəql edirdilər. Böyləcə zamanın keçişi ilə “hədisşünaslıq elmi” doğdu. Hər bir hədisin söyləyənləri var idi. Örnəyin “A” deyirdi ki, “B”dən eşitmiş ki, “C” Hz. Məhəmməddən bunu duymuşdur. Bu arada belə bir sual ortaya çıxdı. Hədisi söyləyən “A”, “B”, “C” kimlərdilər? Onların söylədiklərinə nə qədər güvənmək olar? Bu məsələ “rical elmi” (şəxsiyətşünaslıq) elminin doğuşuna zəmin sağladı. Hədislər üzərinə ilk geniş miqyaslı araşdırma aparan Buxari olmuşdur. Buxari 600 min hədis topladı və bunların içindən yalnız 3 min hədisin etibarlı olduğunu isbatladı. Ancaq bir çox bilim adamları Buxarinin hədislərinin içində hələ də şübhəli hədislərin olduğu qənaətindədirlər. Bu arada problem sadəcə hədislərin saxta olub olmaması deyildi. Ən önəmli problem bəzi olayların təbiəti öyləsinə idi ki, bu hədislərlə onu çözmək mümkün olmurdu. İslam sürətlə yayılırdı, fərqli kültürlərlə qarşılaşırdı. Bu üzdən də müsəlmanlar Quran və hədislərin yanı sıra başqa bir elm sahəsi də gəlişdirmək zorunda qaldırlar. O da “qiyas” elmi idi. Müsəlmanlar qarşılaşdıqları durumları ona bənzər əski durumlarla qiyaslamaq zorunda qalırdılar. Başqa bir metod isə “istehsan” idi. Yəni iki və ya bir neçə alternativ qarşısında islam toplumuna ən yararlı olanı tərcih etmək. Bütün bu gəlişmələr “fiqh” elminin doğuşuna şərait sağladı. İlk başlanqıcda fiqh elmi əsasən islami hüquq sahəsini ehtiva edirdi. Fiqhin əsas qaynağı bunlar idi: Quran, sünnət, hədislər. Bu qaynaqlara dayanaraq və “qiyas” və ya “istihsan” imkanlarından yararlanaraq bir fəqih bənzəri daha öncədən olmayan bir hadisə haqqında yeni təfsir gətirə bilirdi. Bu arada “qaynaq” və “metod” arasında ilişki qurub və “nəzər”in ortaya çıxmasını sağlayan “ağıl” idi. Bu üzdən də bir fəqihin əqli təhlili ilə digər fəqihin əqli təhlili fərqli ola bilirdi. Bu səbəbdən də bu fərqliliyi ortadan qaldırmaq üçün “icma´” meydana çıxdı. İcma´nın ən sadə tərifi bundan ibarət idi: Ən az ixtilafı ehtiva edən çoğunluğun nəzəri. Bu üzdən də fiqh dörd təməl üzərində qurulmuş oldu: Quran, sünnət və hədislər, Ağıl, icma´. Dörd sünni məzhəbi olaraq bilinən Hənəfi, Maliki, Şafei, Hənbəli bu şəkildə və bu əsaslara dayanaraq meydana çıxdılar. Bu məzhəblər içərisində Hənəfi məzhəbi ən liberal və Hənbəli məzhəbi isə ən mühafizəkardır. Türklər əsasən Hənəfi məzhəbini qəbul etmişlər. Bu ortaq anlaşma ilə fəqihlər və alimlər ictihad qonusunu qapanmış olaraq duyurdular. Bundan sonra da elə önəmli cərəyanlar Sünni cəbhəsində meydana çıxmadı. İslam tarixində “xəvaric”, “cəbriyə”, “qədriyə” və “mötəzilə” kimi bir çox məzhəblər və təriqətlər ortaya çıxmışdır. Bütün bu məzhəblərin içində “mötəzilə” ən əqli məzhəb olmuşdur. Mötəzilə “ağıl” və “vəhy” qarşıdurmasında “ağıl”ı tərcih edirdilər. Əski Yunan mədəniyəti də bu məzhəbin Abbasi xilafəti zamanı rəsmi dövlət ideologiyası olduğu zaman ərəb dilinə tərcümə edildi. Ancaq bu ayrıca bir mövzudur. Bu mövzunu burda durdurub əsas qonuya keçəlim.

***