Bəxtiyar Tuncay azərbaycan xalqinin maddi
Yüklə 1,44 Mb.
|
|
“ Maraqlıdır ki,həmin işarələrin paralellərinə digər qədim xalqların əlifba-larında da rast gəlinir.Məsələn,Yazıçıoğlu Əliyə görə 11-ci oğuz tayfası olan beg-
Ekranın sol tərəfində qaranoqayların as (az) soyunun tamğası peyda olur. Sağ tərəf boşdur. Diktorun səsi:
zı haşiyəyə alınır. Soldakı tamğa yoxa çıxır,yeri boş qalır.Əlifbadakı qırmızı haşiyələr də ara-dan qalxır. Diktorun səsi: “Həmin əlifbada “tha”hecasını bildirən qrafem də ağnoqayların türkmən soyunun tamğası ilə eynidir və bu işarənin ən qədim nümunəsi gəmiqayadan tapıl-mışdır.” Ekranın sol tərəfində sözügedən tamğanın təsviri peyda olunur.Əlifbadakı “tha”qrafemi isə qırmızı haşiyəyə alınır. Diktorun səsi: “Brahmi əlifbasındakı “dha” hecasının işarəsi isə (Əlifbadakı qırmızı haşiyə “tha”qrafemindən “dha” qrafeminin üzərinə köçür,türkmən soyunun tamğasını isə konqes(kəngər) soyunun tamğası əvəz edir.) qaranoğayların konqes və ya kəngər soyunun tamğası ilə üst-üstə düşür və eyni işarəyə Sofu Novruz pirində də rast gəlinməkdədir.” Ekranda at çapıb ox atan türkləri əks etdirən süjet canlanır.Süjeti cəngi sə-daları müşayiət edir. Ekranın sol tərəfində e.ə.5-3-cü əsrlərə aid arami əlfbası,sağ tərəfində isə Dəməşq-səfaid əlifbası peyda olur. Diktorun səsi:
Diktor mətni: “Şirvan tamğalarından bir qismi Dəməşq-səmud və Dəməşq-səfaid əlif-basının bəzi hərfləri ilə eynilik təşkil edir.” Ekranın sağ tərəfindəki əlifbanın da “h”hərfi qırmızı haşiyəyə alınır. Ekrandakı əlifbaları növbə ilə görüntülənən çox sayda qayaüstsü təsvirlər əvəz edir və bu təsvirlər musiqi parçası ilə müşayiət olunur. Ekranda Orxon və Yenisey əlifbaları əks olunur. Diktorun səsi: “Qobustan və Gəmiqyadan tapılmış türk tamğalarının bir qisminin paralel-lərinə də Orxon və Yenisey əlifbalarında rast gəlinir.Beləki,bu tamğalarla sözüge-dən əlifbalardakı “nt” və ya “nd”, “ s” və ya “ş”, “ı” və ya “i”, “p”, “b”, “d”, “t”,“z”, “k”, “ç”səslərinin qrafik təsvirləri ilə eynidir.” Diktor səs və qrafemləri saydıqca hər iki əlifbadakı müqabil qrafemlər qır- mızı haşiyəyə alınır. Diktorun kadr arxasından eşidilən səsi davam edir:
Ekranda yenidən musiqi sədaları altında Qobustan təsvirləri bir-birini əvəz edir. Ekranda Mahmud Kaşğarlı və Yazıçıoğlu Əliyə görə oğuz boylarının sıra-lanmasını və onların tamğalarını əks etdirən cədvəllər görüntünəlir. Diktor mətni: “Mahmud Kaşğarlıya görə 6-cı oğuz boyu olan əfşarlara aid olan tamğaya (Birinci cədvəldə müvafiq tamğa qırmızı haşiyəyə alınır.),eləcə də Yazıçıoğlunun əfşarlara aid etdiyi (İkinci cədvəldə də müvafiq tamğa qırmızı haşiyəyə alınır.), fə-qət Mahmud Kaşğarlının təsvir etdiyi tamğadan fərqlənən tamğaya Gəmiqaya işa-rələri sırasında,eləcə də Abşeronun Duvannı qəsəbəsinin şimal-qərbində yerləşən Sofu Novruz qəbristanlığında qeydə alınmış tamğalar içərisində rast gəlinir. Mahmud Kaşğarlının 3-cü oğuz tayfası kimi qeyd etdiyi bayandurların tam- ğası isə Şamaxının Quşçu kəndində yerləşən Abdal damı mağarasında qeydə alın-mışdır.(Birinci cədvəldə müvafiq tamğa qırmızı haşiyəyə alınır.) Maraqlıdır ki,bu işarənin ekvivalentinə Egey yazılarında da “şərab”mənası verən heroqlif kimi rast gəlinir. Yazıçıoğlu Əlidə 11-ci oğuz boyu kimi qeyd edlmiş begdelilərin tamğaları Gəmiqaya işaələri içərisində də qeydə alınmışdır.(İkinci cədvəldəki müvafiq tamğa qırmızı haşiyəyə alınır.)Eyni müəllifin 16-cı oğuz tayfası kimi göstərdiyi çepnilərin tamğası da eyni təsvirlər içərisində yer almaqdadır.” İkinci cədvəldə çepnilərin də tamğası qırmızı haşiyə ilə digərlərindən fərq-ləndirilir. Ekranda bir-birini əvəz edən Gəmiqaya təsvirləri peyda olur.Bu təsvirlərin fonunda kadr arxasından eşidilən diktor səsi deyir:
Ekranda Tarix Muzeyinin öncə xarici,daha sonra isə daxildən görüntüləri canlanır.Muzeyin əməkdaşı eksponatları göstərə-göstərə deyir: “Mezolit dövründə mühüm prosesin,yəni təbiətin hazır məhsullarını mənimsə-məkdən onların bilavasitə istehsalına keçidin əsası qoyulmuşdur.Çox uzun və mü-rəkkəb yol keçmiş bu proses yalnız Neolit dövründə əsaslı surətdə formalaşmış-dır. Mezolit dövründə yaşamış insanların həyat tərzi Qobustan abidələri əsasında öyrənilmişdir.Arxeoloji qazıntılar göstərmişdir ki,burada həyat 12-14 min il öncə başlamışdır.Mezolit dövründə Qobustanda insanların məşğuliyyəti ovçuluq,balıqçı-lıq,yığım,zaman keçdikcə isə maldarlıq və əkinçilik olmuşdur. Burada “Öküzlər”, “Ana Zağa”, “Firuz” və başqa Mezolit dövrü düşərgələrində çaxmaqdaşı və çay daşından,habelə sümükdən hazırlanmış müxtəlif əmək alətləri tapılmışdır. Qobus-tan sakinləri tərəfimdən mikrolit lövhələrindən itiuclu ,gəzli,bıçaqvari,kiçik qaşov və sairə tipli iskənəyə bənzər kəsici alətlərin istehsalı mənimsənilmişdi. Sümükdən biz,ox ucu,balıq torunun toxunmasında istifadə olunan alətlər ha-zırlanırdı.Qədim qobustanlılar bəzək əşyalarını müxtəlif dəniz ilbizlərinin çanaq hissəsindən,ayrı-ayrı heyvanların sümük və dişlərindən düzəldirdilər.” Ekranda tarixçi alim H.Cəfərov peyda olur.O deyir: “Qobustanın Mezolit dövrü qayaüstü rəsmlərinin ibtidai incəsənətin və əha-linin dini görüşlərinin,xüsusən ovsun-totem inamlarının öyrənilməsində əhəmiy-yəti çox böyükdür.” Ekranda Qobustanın Böyükdaş qayalıqlarındakı mağaralar görünür. Diktor mətni:
Ekrana yenidən yallı rəqsini ifa edənlərin təsviri (3№-li mağara,45№-li daş) gəlir. Bu təsviri milli geyimdə yallı rəqsi ifa edən rəqqaslar əvəz edir.Yenə də eyni təsvir görüntülənir. Diktor mətni: “Böyükdaşın 3№-li mağarasındakı 45№-li daşın üzərindəki təsvirdən də gö-ründüyü kimi,xalqımızın bu günə qədər sevə-sevə ifa etməkdə olduğu yallı rəqslə-rini ulu babalarımız hələ ən azı 12-14 min il əvvəl ifa etməyə başlamışlar.Bu isə o deməkdir ki,rəqs mədəniyyəimizin kökləri ən azı Mezolit dövrünə qədər uzanır.Elə təsviri sənətimizin kökləri də eyni dövrlərə qədər uzanıb gedir.” Ekranda 29№-li daşın şimal tərəfindəki çoxfiqurlu kompozisiya canlanır. Diktor mətni:
“Qayalarda nisbətən dərin qazılmış ovçuların böyük fiqurlu siluet şəkilli təs-virləri ilk Mezolit dövrü rəssamlarının yardıcılığı üçün xarakterikdir.Belə rəsmlər-dən ibarət böyük bir təsvir kompozisiyası Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsində,29№-li daşın şimal tərəfində qazılmışdır.Kompozisiyanın mərkəzi hissəsində göstərilən ovçuların siluet şəkilli təsvirləri sxematik və şərti xarakter daşıyır,qulaq,burun,göz, ağız və sairə hissələr göstərilmir.Bu rəsmlər təxminən natural böyüklükdədir.Bura-dakı insan fiqurlarının təsvirində nisbət və sairə realistik xüsusiyyətlər gözlənilmə- mişdir.Buna baxmayaraq,qədim rəssamlar ovçuların üç baxımdan—ön,yan və arxa tərəfdən təsvir edilməsinə çalışmışlar.Bunu kamanların tam və yarımçıq şəkildə təs -vir edilməsindən anlamaq olur.Arxa tərəfdən göstərilmiş ovçuların kamanları bü-tövlüklə,ön tərəfdən rəsm edilmiş ovçuların kamanlarının isə ancaq kənar ucları təsvir edilir.Bundan başqa bu təsvirlərdəki kamanların yönləri də bir-birinin əksinə olan diaqonal xətlər istiqamətindədir.Arxa tərəfdən rəsm edilmiş ovçuların cinsi əlamətləri də bir qayda olaraq göstərilmir.Buradan aydın olur ki,qədim rəssamlar Insanların ön və arxa baxımdan rəsm edilməsinə ancaq bu yolla nail ola bilmişlər. Mezolit rəssamlarının bu nailiyyətini nəzərə alaraq həmin daşın petroqliflərinə diqqətlə baxdıqda aydın olur ki,burada çevrə boyu düzülmüş ovçular təsvir edilmiş,dairəvi kompozisiya yaradılmışdır.Ona görə də bu petroqlif ibtidai rəsm xüsu-siyyətlərinə baxmayaraq,Mezolit dövründə yardılmış müəyyən kompozisiya tərtibatına malik çoxfiqurlu,monumental xarakterli nadir təsviri sənət əsəri kimi çox qiymətlidir.” Ekrandakı təsvirin fonunda sənətşünas alim Nəsir Rzayev peyda olur.Ekra-nın altında onun adı,soy adı və elmi dərəcəsi yazılır. O,mövzunu davam etdirərək deyir: “Həmin petroqlifin mərkəzi hissəsində insan təsvirlərinin ayrı-ayrı fraq-mentlərinə bənzər rəsmlər görünür.Onlar bir necə ovçunun profildən primitiv şə-kildə qazılmış təsvirləridir.Bu yarımçıq və anlaşılmaz rəsmlər qədim rəssamların yaradıcılıq axtarışlarında çox cəsarətli bir addım idi. Petroqlifdə göstərilən ovçuların əllərindəki daş bıçaqlar və çiyinlərindəki kamanlar Mezolit dövrünün xarakterik xüsusiyyətlərindəndir.Bu dövrün yetişdir-diyi təsvir motivlərindən biri də insan fiqurlarında əl və ayaqların statik və standart vəziyyətdə verilməsidir.Əksər hallarda ovçuların qolları yanlara doğru açılmış halda, qıçları isə yarımbükülü vəziyyətdə təsvir edilir.Bu təsvir motivləri qanun şəklini alaraq sonrakı dövrlərdə də təkrar edilmişdir. Petroqlifin mərkəzində görünən ovçunun qıçları öz kobudluğu ilə diqqəti çəkir.Bu onunla izah edilir ki,rəssam ovçunu heyvan dərisindən enli şalvar geymiş vəziyyətdə təsvir etməyə çalışmışdır.Ovçular qısa önlükdə də rəsm edilir.Lakin petroqliflərə əsasən demək lazımdır ki,Mezolit ovçuları bəzi hallarda enli,dəri şal-varlar geyirdilər.Belə şalvarda asan hərəkət etmək üçün ovçular diz və topuqlarını sarıyırdılar.” Ekranda Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsindəki 49№-li qayanın üzərindəki təs- vir görüntülənir. Diktor məni: “Qobustanın Mezolit dövrü ovçuları ox və yayı ixtira etdikdən sonra yeni bir çətinlik qarşısında qalmış oldular.O da bundan ibarət idi ki,daş ucluqlu primitiv oxla uzaq məsafədən vəhşi heyvanları vurmaq olmurdu.Ona görə də ovçular hey-vanlara daha çox yaxınlaşa bilmək üçün və onları yaxın məsafədən oxlamaq üçün tədbirlər axtararkən yeni-yeni kəşflər etmiş oldular.Qobustanın Mezolit dövrünün qaya təsvirlərində o dövrün bir sıra kəşfləri öz əksini tapmışdır.Bu kəşflər bizim qədim əcdadlarımızın –ovçuların fərasət və əməllərinin nəticəsi idi.” Ekranda eyni təsvirin fonunda görünən Nəsir Rzayev deyir: “Bir zamanlar Almaniyanın Frankfurt şəhərinin zooloji qoruğunun direktoru olmuş professor Bernard Qrijmekin elmi kəşfi bizim üçün xüsusi maraq kəsb edir. Professor Qrijmek uzun illərdən bəri müxtəlif ölkələrdə vəhşi heyvanlar üzərində təcrübələr apararaq belə nəticəyə gəlmişdir ki,əksər heyvanlar özlərinin qüvvətli iy duymaq qabiliyyətindən daha çox pis görən zəif gözlərinə arxalanırlar və etibar edirlər.Alim bu məqsədlə yüngül materiallardan hazırlatdırdığı heyvan fiqurların-dan gizləncək kimi istifadə edərək çox asanlıqla heyvanlara yaxınlaşa və onların arasında gəzə bilmişdi.Qobustan təsvirlərindən isə belə görünür ki,alman alimin 20-ci əsrdə etdiyi kəşfi əcdadlarımız ondan 14 min il öncə ediblərmiş. Qobustan ovçularının düzəltdikləri gizləncəklərin yan baxımdan qazılmış daha böyük və aydın təsvirlərini Böyükdaşın yuxarı mərəbəsindəki 49№-li qayada görürük.Bu petroqlifdə bir ovçunun yanında yan görünüşdən qazılmış iki gizləncək siluetinin rəsmi görünür.Həmişə profildən təsvir edilən belə gizləncəklərdə daha çox nəzərə çarpan cəhətlər onların boyunlarının uzun olması,qarınlarının şişmanlı-ğı və aşağı ayaq hissənin getdikcə ensizləşən formada verilməsidir.Rəssam bu cə-hətləri və onların heyvan başlarını olduğu kimi təsvir etdiyindən indi biz həmin gizləncəkləri təsəvvür edirik.Petroqlifdən göründüyü kimi,gizləncəklərin başları ilə bədənləri düz ağac vasitəsi ilə bir-birinə bərkidilmişdir. Bu petroqlifdən aydın olur ki,qədim ovçular diz və topuqdan sarınmış gen şalvarlarını gizləncəklərin tələbinə uyğun olaraq geyirmişlər.Bəzən bu şalvarlara arxadan heyvan quyruğu da bənd edilir ki,gizləncəkdə olan ovçu arxa tərəfdən də heyvana bənzəmiş olsun.” Ekranda Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsində 42№ -li daşın cənub tərəfindəki qayaüstü təsvir canlanır.Ekran arxasından alimin səsi eşidilir: “Bu xüsusiyyətə Mezolit dövrü ovçularının təsvirlərində tez-tez rast gəli-rik.Misal üçün Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsində 42№-li daşın cənub tərəfindəki qayada qazılmış petroqlifdə soldakı ovçunun gen şalvarının arxasından asılmış heyvan quyruğu aydın görünür.” Qavaldaşda ifa edilən ritmlərin fonunda müxtəlif qayaüstü təsvirlər bir-birini əvəz edir. Ən sonda öküz təsvirlərinə yer verilir və kameranın obyektivi onlardan birinin-42 №–li daşın şərq tərəfindəki təsvirin üzərində durur. Diktor mətni:
Ekranda “Oğuznamə”nin uyğur versiyasının birinci səhifəsinin təsviri görü-nür.Səhifə türk-uyğur əlifbası ilə yazılmışdır və yuxarıda göy öküz təsviri vardır. Diktor mətni: “Tolstov,Bernştam və Bekmıradov kimi tanınmış türkoloq alimlər də oğuzların ən qədim zamanlarda öküzə totem münasibəti bəslədiklərini söyləmiş-lər.Bu alimlər bu halda “Oğuznamə”də yer alan sözlərə istinad etmişlər...” Ekranda səhifənin fonunda yazılır və yazılanları kadr arxasından eşidilən diktorun səsi də eynən təkrarlayır: “Olsun dedilər.Onun anqağusu budur.” Ekrandakı yazı itir.Səhifənin şəkli isə qalır.Diktorun səsi davam edir: “ “Oğuznamə”nin uyğur versiyasının birnci səhifəsinin birinci sətrində təs- vir edimiş göy öküz oğuzların əcdadı Oğuz xanın şəkli,daha dəqiq desək,anqağusu, yəni ideoqrafik işarəsi kimi təqdim edilir.Bu şəkil əsərə sadəcə bir illüstrasiya ki-mi qəbul edilə bilməz.Çünki o,mətnin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edir və Oğuz xanın mətndəki sözlü təsviri ilə üst-üstə düşmür.Mətndə Oğuz xanın sözlü təsviri fərqlidirdir...” Ekrandakı səhifə itir.Əvəzində isə yazılır:
Ekranda “Oğuznamə”dəki göy öküz təsviri peyda olur. Diktor mətni:
“Oğuz”kəlməsinin sadəcə ideoqrafik ifadəsidir.Elə bu səbəbdən də Əbülfəz Hü-seyni və Zelen Yampolski kimi alimlər Qobustandakı öküz təsvirlərini oğuzların ulu babalarının cızdıqlarını söyləmişlər.Burada sıhbətin məhz piktoqrafik yazıdan, yəni şəkil-yazıdan getdiyini elm aləmində şərti olaraq “7gözəl”adlanan petroqlif də sübut etməkdədir.” Ekrana “7 gözəl”petroqlifi gəlir.Burada böyük öküzün fonunda 8 qadın təsvir edilmişdir. Diktor mətni:
Ekranda türk-run əlifbası ilə yazılmış mətnlər,yəvi Orxon-Yenisey mətnləri canlanır. Diktor mətni:
Ekranda “Moyonçur” abidəsinin şərq tərəfinin mətni görüntülənir.Buradakı 15-ci sətrin altında qırmızı xətt çəkilmişdir. Diktor mətni:
Ekranda Nəsir Rzayev peyda olur və deyir: “İlk Azəraycan piktoqramlarını,yəni şəkil-yazılarını Qobustanın qədim rəs-samları yaratmışlar və bu,orta Daş,yəni Mezolit dövründə baş vermişdir.Bu proses sonrakı dövrlərdə də davam etmişdir.” Ekranda Qavaldaşıda çalınan ritmlərin səsli fonunda Qobustan təsvirləri bir-birini əvəz edir. Ekranda yenidən Nəsir Rzayev peyda olur və deyir:
Ekranda öncə Tarix Muzeyinin xaricdən,daha sonra daxildən görünüşü can-lanır.Görüntüyə muzeyin əməkdaşı gəlir və deyir: “Neolit dövrü Azərbaycanda eramızdan əvvəl 7-ci minilliyin əvvəllərindən başlamış və 6-cı minilliyə qədər davam etmişdir.Neoliti, yəni yeni Daş dövrünü başqa dövrlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət bu dövrdə əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinin əsaslı surətdə təşəkkülü və inkişafı ilə bağlıdır.Bu dövrdə insanlar istehsal mədəniyyətini mənimsəyir,təbiətdə hazır şəkildə mövcud olmayan yeni materialların istehsalına başlayır.Toxuculuğun kəşfi və gil qabların hazırlanması istehsalda xüsusi yer tutur.İlk vaxtlar toxuculuq materialı qismində gicitkan,kətan və sairə kimi yabanı texniki bitkilərdən istifadə olunurdu. Neolit dövründə əhali oturaq həyat sürmüş,ovçuluq və balıqçılıqla da məşğul olmuşdur.Əmək alətləri əsasən çaxmaqdaşından hazırlanır və bıçaqlar,iskənə və deşici alətlər üstün yer tuturdu.Dövrün tələblərinə uyğun olaraq,xüsusilə istehsal təsərrüfatının inkişfı ilə əlaqədar yeni alətlər meydana gəlirdi.Daş toxa və oraq ki-mi alətlərdən əkin-biçində geniş istifadə olunurdu.” Muzeyın əməkdaşı danışdıqca,paralel olaraq,müvafiq eksponatları da nüma- yiş etdirir. Ekranda Gəncə yaxınlığındakı Gillidağ,ardınca da Neolit dövrünə aid arxe-oloji tapıntılar göstərilir.Bu görüntüləri diktorun səsi müşayiət edir:
Ekranda Nəsir Rzayev peyda olur və deyir: “Qobustanın yeni Daş dövrünə aid petroqliflərində düz xətlərə çox tez-tez rast gəlinir.” Ekranda Böyükdaşın aşağı mərtəbəsindəki 2№-li daşın üzərindəki petroqlif görünür.Kadr arxasından alimin səsi eşidilir: “ Misal üçün Böyükdaşın aşağı mərtəbəsindəki 2№-li daşda cızılmış gizləncək təsvirində bu xüsusiyyətləri görürük.Bu sxematik,şərti şəkildə verilmiş rəsmdə giz-ləncəyin gövdəsi və başı düz xətlərlə və onların birləşməsindən yaradılmış bucaq-larla bəzədilmişdir.Rəsmdən göründüyü kimi,bu gizləncək-yalançı heyvan fiquru əvvəllər rast gəldiyimiz müqəvvalardan həm həcmi,kiçikliyi,həm də vəzifəsi ilə fərqlənir.Bu petroqlif eramızdan əvvəl 7-ci minilliyə aiddir.” Ekrandakı təsviri Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsindəki 104 №-li daşın üzərində-ki təsvir əvəz edir.Alimin səsi kadr arxasından deyir: “Bu dövrə aid balıq təsvirinə Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsində,104 №-li daşda rast gəlrik.Bu petroqlifdə balıq siluet şəklində,realistik səpgidə işlənmişdir.” Ekrandakı təsvir itir və onun yeinə yenidən görüntüyə gələn Nəsir Rzayev de- yir:
Filmin başında gedən epizod-Soltan Hacıbəyovun “Karvan”simfonik suitası-nın müşayiəti altında hərəkət edən dəvə karvanını əks etdirən epizod növbəti dəfə təkrarlanır. Ekranda Eneolt dövrü abidələrindən tapılmış nümunələr və o dövrün gil-möhrə evlərinin qrafik təsvirləri nümayiş etdirilir. Diktor mətni: “Eramızdan əvvəl 6-cı minillikdən başlayaraq Azərbaycanda Neolit dövrünü Eneolit,yəni Mis-Daş dövrü əvəz etdi.Eneolit dövrü istehsal təsərrüfatının əsaslı surətdə formalaşması və sürətli inkişafı ilə xarakterizə olunur.Bu dövrü tarixin əv-vəlki dövrlərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri həmin dövrdə məişətdə daş məmulatları ilə yanaşı,metaldan istifadə olunmağa başlanmasıdır.” Ekranda arxeoloq Rəşid Göyüşov peyda olur.Ekranın alt tərəfində onun adı, soy adı və elmi dərəcəsi yazılır.O deyir: “Bəşər tarixində ilk kütləvi metal olan misin kəşfi ilə başlayan Eneolit dövrü eranızdan əvvəl 6-4-cü minillikləri əhatə edir.Mis yumşaq metal olduğundan daş alətləri bütünlüklə sıradan çıxara bilmədiyi üçün sözügedən dövrə Mis-Daş dövrü deyilir. İnsanlıq tarixinin inkişafında misli görünməmiş dəyişikliklər döğuran bu dövr –də cəmiyyətin ictimai inkişafında xüsusi irəliləyiş müşahidə olunur.Əkinçilik və maldarlıq daha da inkişaf edir,tayfalararası əlaqələr genişlənir,sinifli cəmiyyətlər üçün zəmin yaranır.Misdən ilk dövrlərdə soyuq döymə üsulu ilə xırda alətlər:bı-çaqlar,iynələr,bizlər və sairə,həmçinin bəzək əşyaları hazırlanmışdır.İnsanlar mis külçəsinə əvvəllər daşın bir növü kimi baxmışlar.Bu külçələrin daşdan fərqləndiyi onlara yalnız 6-cı minilliyin sonlarında məlum olmuşdur.Misin yüksək istidə əri-məsi,müxtəlif formaya düşməsi,soyuyarkən yenidən bərkiməsi və sairə daşdan fərqləndirilməsinə əsas vermiş,ondan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilməsinə imkan yaratmışdır.” Ekranda Eneolit dövrünə aid gil qadın heykəllərinin,möhrə evlərin və toxa-ların qrafik təsvirləri canlanır. Diktor mətni:
Ekranda Tarix Muzeyinin öncə xaricdən,sonra isə daxildən görünüşü təsvir edilir.Muzeyin əməkdaşı deyir: “İndiyədək Azərbaycanda Eneolit dövrünə aid oturaq əkinçi tayfalara məxsus 60-dan çox yaşayış məskəni aşkar olunmuşdur.Bunlardan Naxçıvan ərazisindəki 1-ci Kültəpə abidəsi,Mil-Qarabağdakı İlanlıtəpə, Çalağantəpə, Qaraköpəktəpə, Zərgər-təpə, Meynətəpə,Çalırtəpə,Şəkəryalı,Muğan düzündəki Əlikömək təpəsi, Sulutəpə, Üçtəpə,Mişarçay,Qurudərə,Kür çayının sağ sahilində,Qazax rayonu ərazisində 1-ci Töyrətəpə,Şomutəpə,Babadərviş,Qarğalar təpəsi və sairə çox zəngindirlər.” Ekranda Eneolit dövrü yaşayış evlərinin qrafik təsvirləri canlanır.Kadr arxa-sından muzeyin əməkdaşının səsi gəlir: “Eneolit dövrünün yaşayış məskənləri əsasən hündür təpələr formasında olub müxtəlif ölçülüdürlər.Bu məskənlərə həm düzən,həm də dağətəyi zonalarda təsa-düf edilir.Həmin məskənlər mədəni təbəqələrin qalınlığı ilə səciyyələnir.Bu isə öz-lüyündə oturaq həyat tərzinin güclü olması ilə bağlıdır.” Ekrandakı təsvir itir.Yenidən peyda olan muzey əməkdaşı sözünə davam edərək deyir: “Azərbaycanda qədim oturaq əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətini öyrənmək üçün mövcud abidələri tədqiqatçılar iki qrupa bölürlər.Naxçıvanda öyrənilmiş 1-ci Kültəpənin alt təbəqəsi,Mil-Qarabağ və Muğan düzlərindəki yaşayış məskənləri bi-rinci qrupa aid edilir.İkinci qrup abidələrə Kiçik Qafqaz dağ silsiləsi ilə Kür çayı arasında yerləşən yaşayış məskənləri daxildir.” Ekranda Eneolit dövrünə aid yaşayış məskəninin qrafik planı canlanır. Diktor mətni:
Ekranda tarixçi alim H.Cəfərov peyda olur və deyir: “Həmin dövrdə gön-dəri emalı və bununla bağlı sahələrin də inkişaf etməsi nəticəsində aşılanmış dəridən ayaqqabı,paltar və sairə də hazırlayırdılar.
Ekranda Eneolit dövrünə aid dulusçuluq məmulatlarının təsvirləri görüntülə-nir.H.Cəfərovun səsi bu dəfə kadr arxasından eşidilir: “Onların davamlılığını artırmaq və keyfiyyətini yüksəltmək üçün yeni texni-ki üsullardan istifadə olunurdu.Bu dövrdə ən mühüm yeniliklərdən biri saxsı qabların bişirilməsi üçün dulus kürələrinin meydana gəlməsidir .Kültəpə, Şomutəpə, İlanlıtəpə,Əliköməktəpə,Çalağantəpə yaşayış məskənlərində dulus kürələri qalıqlarına da çox təsadüf edilmişdir.Burada dulus kürələri əsasən iki qatlıdır.Alt qatda ocaq qalanır,üst qatda isə saxsı qablar yığılırmış.Əliköməktəpə və Leyletəpə abidələrində dulus kürələri yaşayış yerinin kənarında cəmlənmişdi.” Ekrandakı təsvir itir.Yenidən görünən H.Cəfərov sözünə davam edir: “ Tədqiqatçıların fikrincə,bu faktı eramızdan əvvəl 5-ci minilliyin axırı və 4 – cü minilliyin əvvəllərində meydana çıxan “icma sənətkarlığının”varlığı kimi qiy-mətləndirmək lazımdır.Maraqlıdır ki,bu abidələrdə tapılmış saxsı qabların bir qis-mi sadə quruluşlu dulus çarxında hazırlanmışdır.” Ekranda dulus çarxında qab hazırlayan usta və ardınca da hazırlanmış saxsı qabların təsviri peyda olur.Kadr arxasından diktorun səsi eşidilir: “Öncələr elə hesab edilirdi ki,Azərbaycanda dulus çarxı yalnız son Tunc dövründən tətbiq edilməyə başlamışdır..Dulus çarxının kəşf və ilk dəfə tətbiq edil-diyi yerin isə qədim Şumer ərazisi olduğu hesab edilirdi.Ölkəmizin ərazisindən əl- də edilmiş arxeoloji tapıntılar dulus çarxının ilk dəfə kəşf edilib,tətbiq edildiyi mə-kanın məhz Azərbaycan ərazisi olduğunu söyləməyə əsas verir və bu,məhz son Eneolit dövründə baş vermişdir.Maraqlıdır ki,qədim yunan müəllifləri dulus çarxı-nın kəşfini iskitlərə,başqa sözlə türklərə aid etmişlər.Məsələn,Posidoniy və Sene-ka saxsı qabların hazırlanmasında istifadə olunan dulus çarxını iskit Anaxarın icad etdiyini yazmışlar.O da maraqlıdır ki,Eneolit,yəni Mis-Daş dövrünün başlamasına səbəb olan misin kəşfi məsələsində də qədim yunanlar birinciliyi iskitlərin ayağına yazmışlar.(Ekrandakı təsvirləri mis və metal əşyaların təsvirləri əvəz edir.) Məsələn, Pliniy Sekund misgərlik sənətinin əsasını iskit xaqanı Lidin qoyduğunu bildir-mişdir.Qədim yunanlara görə,ümumiyyətlə,metallurgiyanın kəşfi iskitlərlə,yəni türklərlə bağlıdır.Belə ki,Esxil İskitlər ölkəsini dəmirin doğulduğu ölkə adlandır-mış, Mitelenli Hellanik isə ilk dəmir alətləri iskitlərin xaqanı Sansvinin qayırdığını yazmışdır.” Ekranda H.Cəfərov görünür və deyir: “Mis-Daş dövrünün son mərhələsində yeni qab növləri,habelə naxışlanmada yeni üsul və motivlər yaranırdı.Bu yeniliklər Eneolit dövründən erkən Tunc dövrü-nə keçid mərhələsi üçün səciyyəvidir. Azərbaycanın Eneolit əhalisinin həyatında dini ayin və ovsun mərasimləri də müəyyən yer tuturdu. Qarğalar təpəsində kiçik çalada tapılmış və odun təsirindən qaralmış daş topasını tədqiqatçılar quraqlıq zamanı yağış “çağırmaq”mərasimi ilə bağlayırlar.” Ekranda yenidən dəvə karvanı ilə bağlı süjet canlanır və yenə də bu süjeti Soltan Hacıbəyovun “Karvan”simfonik suitası müşayiət edir.Süjet bitər –bitməz ekranda Lev Qumilyovun şəkli və ardınca da onun “Qədim türklər” kitabının üz qabığı görüntülənir. Diktor mətni:
Ekranda Lev Qumilyovun sözügedən kitabını tutmuş aktyor peyda olur.O,ki- tabdan oxuyur:
Ekaranda yenidən öncə Qumilyovun şəkli,sonra isə sözügedən kitabı görü-nür.Kadr arxasında diktor deyir: “Türklərin yağış yağdırmaq gücünə sahib olan daşlardan istifadə etdikləri barədə bir çox müəlliflərin,o cümlədən Təbəri,Səəlibi,Balimi,Firdovsi,Mirxond, Sebos və başqalarıının əsərlərində,eləcə də 7-ci əsrin anonim Suriya və 10-cu əsr fars anonim mənbələrində çox sayda məlumat olduğunu söyləyən Lev Qumilyov daha sonra yazır ki,yalnız Firdovsi bu halı izah etməyə çalışmış və baş verənləri kütləvi hiptnoz kimi şərh etmişdir.Qədim türklərin bu sənəti “yada”,yəni cadu ad- landırdıqlarını diqqətə catdıran müəllifin bildirdiyinə görə,ayrı-ayrı türk xalqların-da bu inam 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir.” Ekranda dilçi alim Firudun Ağasıoğlu peyda olur.Ekranın altında onun adı, soy adı və elmi dərəcəsi yazılır.O deyir: “Təbərinin yazdığına görə,Həzrət Nuh peyğəmbərin oğlu,türklərin ulu babası hesab edilən Yafəs türk xalqına yağış yağdıran yada daşı vermişdir.Başqa bir rəva-yətdə isə həmin daşın türklərə Həzrət İbrahim peyğəmbərdən miras qaldığı bildiri-lir.” Ekranda İbn Əl-Fəqih Əl-Həmadaninin “Əxbar əl-buldan”kitabının üz qabəğı görüntülənir. Diktor mətni: “Türklərin yada daşının köməyi ilə yağış yağdırdıqları barədə məlumat verən müəlliflərdən biri də 10-cu əsrdə yaşamış məşhur alim İbn Əl-Fəqih Əl-Həməda-nidir.O,ərəb dilində qələmə aldığı “Əxbar əl-buldan”,yəni “Ölkələr haqqında xə-bərlər” adlı kitabının “Türklər,onların ölkəsi və bu ölkədəki möcüzələr haqqında “başlıqlı bölümündə mövzu ilə bağlı maraqlı fikirlər söyləmişdir.” Ekranda peyda olan aktyor sözügedən müəllifin sözügedən kitabından oxu-yur: “Türklər ölkəsinin möcüzələrindən biri də onların köməyi ilə türklərin yağış, qar,dolu yağdırdıqları və istədikləri digər bənzər təbiət hadisələrini meydana gətirə bildikləri daşlardır.Onlarda bu daşlar böyük önəmə sahibdirlər və geniş istifadə edilməkdədirlər.Bunu türklərin heç biri inkar etmir,fəqət həmin daşlar doqquzo-ğuzlar arasında daha çox qiymətləndirilir.” Ekranda qavaldaşda çalınan ritmlərin fonunda Qobustanın qaya təsvirləri bir-birini əvəz edir.Daha sonra bu təsvirlərin yerini müəllifi məlum olmayan “Əcaib əd-dünya”kitabının üz qabığı tutur. Diktor mətni:
Ekranda folklorşünas alim Azad Nəbiyev peyda olur.Ekranın alt tərəfində onun adı,soy adı və elmi dərəcəsi yazılır.O deyir: “Xalqımızın ilkin inam və etiqdlarının,ovçuluq,əkinçilik,maldarlıq həyatı ilə bağlı mifik təsəvvürləri bizə əsasən xalq yaradıcılığı nümumələri ilə gəlib çatmış- dır. Bu nümunələr improvizə edilmiş formalarda,əksər halda isə türkdilli xalqların poetik yaradıcılığı üçün ənənəvi olan ibtidai ölçü qəliblərində yayılmışdır.Türk boy -larının ilkin magik təsəvvürlərinin poetikləşməsi ,şifahi bədii yaradıcılıqda əks olunması dövrünün məhsulu olan ovsunlar müəyyən mərhələdə ibtidai insanın gündəlik həyatında,həyatı dərketmə və öz bildiyi kimi idarə etmə prosesində mühüm mövqe tutmuşdur.Zaman keçdikcə,təbiətin sirləri insan üçün açıldıqca ovsun təsəvvürləri də zəifləmiş, bir janr kimi arxaikləşmişdir. Ovsun sözün gücünə inamı əks etdirən bir janrdır.Bu janrda oxşar səslər, sözlər vasitəsilə insan psixikasına təsir göstərilir,sözün gücü,təsiri inamın təntənə-sinə çevrilir. Xalq içərisində uzun müddət quraqlıq olarkən müəyyən “müqəddəs”ocaq-lardan götürülmüş daşları ortadan dəlib suya salardılar.Məsələn, Quba – Qonaq-kənd zonasında Baba dağdan gətirilmiş daşları suya salıb ipin başını sahildəki ağaclardan birinə bağlayardılar.İpin bağlandığı ağac adətən qarağac və ya fındıq ağacı olmalı idi.Daşlar suya salınarkən xorla oxuyardılar: Daş başım, Yaş başım, Yaş oldu Üst-başım. Sonra daşı suya salardılar.Bu vaxt ovsun oxunardı” Ekranda çay qırağında durmuş milli geyimli qızlar görünür.Onlar xorla deyirlər: “Suda daşım, Baba daşım, Gələr,getməz Yağışım. Suda daşım, Yaş başım, Yaş oldu Üst-başım.” Ekranda yenidən Azad Nəbiyev peyda olur və deyir: “Məlumdur ki,hələ çox qədimlərdən arası kəsilməz yağışlar zamanı günəşi çağırış mərasimləri xalq arasında geniş yayılmışdı.İbtidai insanlar bu görüşlə bağlı ovsunlar da yaratmışlar.Onlardan biri belədir :Günəşin çıxmasını arzulayan insanlar Baba dağından gətirilmiş daşları ocaqda,küldə basdırar və ocaqda xəşil bişirərdilər. Xəşili ananın ilki çalmalı idi.Ovsunçu basdırılan daşların üstünə közləri yığa-yığa ovsun oxuyardı.” Ekranda ocaq başına yığışmış milli geyimli qızlar görünür.Onlardan biri ocaqdakı daşların üstünü közlərlə örtə-örtə oxuyur: “Qodu daşı,
“Budu daşı, Bulutların Kudu daşı, Bişirmişəm Xəmiraşı. Qonaq gəlsin Godu başı, Gətirsin Qızıl günü, Aparsın Yağışı. Qodu daşı, Odu daşı, Qodu kəssin Yağışı.” Ekranda eyni səhnə yenidən,fəqət bu dəfə səssiz təkrarlanır.Kadr arxasın-dan diktorun səsi eşidilir: “Qarğalar təpəsindən tapılan ocaq yeri və ocaqdan qaralmış daşlar bu qə-dim türk inancının köklərinin ən azı Eneolit dövrünə,yəni 6-8 min il öncələrə qədər uzandığını və bu mərasim zamanı oxunan ovsunların da 6-8 min il öncəyə aid po-etik nümunələr olduğunu sübut edir.Bu isə o deməkdir ki,Azərbaycanda türk xalq teatr sənətinin,ağız ədəbiyyatının və xor ifaçılığının yaşı minilliklərlə ölçülür.” Ekranda bir-birini əvəz edən qaya təsvirləri görüntülənir.Kadr arxasından eşidilən diktor səsi deyir: “Deməli,şifahi xalq ədəbiyyatımızın tarixi də Qobustanda izlərinə rastladı-ğımız təsviri incəsənətimiz və rəqs mədəniyyətimiz qədər qədimdir.Lakin gerçək-dənmi əcdadlarımızın minillər öncə danışdıqları dil bu günkündən bu qədər az fərqlənirmiş və 6-8 min il öncə işlənilən sözlər günümüzə qədər dəyişmədən gəlib çıxa bilmişdir?” Ekranda Sayalı Sadıqovanın öncə qələmə aldığı “Azərbaycan dilində ter- minologiyanın təşəkkülü və inkişafı”kitabını üz qabığı,daha sonra müəllifin özü görünür.Ekranın alt tərəfində onun adı,soy adı və elmi dərəcəsi yazılır.Alim deyir:
Ekranda dilçi alim K.M.Musayev görünür.Ekranın alt tərəfində onun adı, soy adı və elmi dərəcəsi yazılır.O deyir: “Söhbət terminologiyadan gedəndə bir çox mütəxəssislər ilk növbədə yazı- lı ədəbi dilə müraciət edirlər.Halbuki bir çox sahə terminologiyası yazısı olmayan dillərdə,həmçinin ədəbi dilin yazıyaqədərki dövrlərində də formalaşmışdır.” Ekranda dilçi alim Ağamusa Axundov peyda olur .Ekranın altında onun adı,soy adı və elmi dərəcəsi yazılır.O deyir: “Ümumiyyətlə,terminoloji tədqiqatlara və termin yaradıcılığına da yeni-dən qayıtmağa ehtiyac var.Çünki cəmiyyətin tarixində baş verən bütün ictimai-si-yasi dəyişikliklər,tarixi hadisə və proseslər dildə öz əksini tapır.” Ekranda “Milyonuncu illər” filmindən mağara həyatını təsvir edən kadrlar canlanır. Diktor mətni:
Ekrandakı kadrlar itir və onun əvəzinə yazılır: " OVUQ------OVULMUŞ YER OYUQ ---- OYULMUŞ YER EŞİK ----- EŞİLMİŞ YER” Kadr arxasından diktor sözünə davam edərək deyir: “Ovuq,yəni ovulmuş yer. Oyuq,yəni oyulmuş yer.Eşik,yəni eşilmiş yer.Bü-tün bu sözlər fel bildirən kökə artırılan sözdüzəldici şəkilçi vasitəsi ilə düzəlmiş-dir.” Ekrandakı yazıları aşağıdakı yazılar əvəz edir: “OV+UQ= OVUQ OY+UQ= OYUQ EŞ+ İK = EŞİK” Diktor mətni aralıqsız davam edir: “Ov kökü və uq şəkilçisi.Oy kökü və yenə uq şəkilçisi.Eş və ik şəkilçisi.” 30 Ekrandakı yazılar dəyişir: “OV(MAQ) OY(MAQ) EŞ(MƏK)” Diktor mətni: “ Söz kökləri bunlardır:ov,oy və eş.Maraqlıdır ki,əcdadlarımız mağaralar-dan özlərinin qurduqları evlərə köçərkən,əski evlərinin,yəni mağaraların adlarını yeni yaşayış yerlərinə daşımışlar.Beləcə,ana dilimizdə “ev” termini və onun müx-təlif şivə variantları və sinonimləri meydana çıxmışdır.” Ekrandakı yazılar yeniləri ilə əvəz olur: “OV ---- EV OY ---- ÖY EŞ ---- EŞİK ---- EV-EŞİK” Diktor mətni yenə aralıqsız davam edir: “Ov kökü bir qədər dəyişərək “ev”sözünə,oy kökü cüzi dəyişikliklə “öy” kəlməsinə, eş kökü isə “eşik” kəlməsinə və “ev-eşik”termininə başlanğıc vermiş-dir.Bu isə o deməkdir ki,dilimizdə bu gün də eyni mənada işlənməkdə olan həmin terminlərin ən azı 6-8 min il yaşı var. Və bunlar eyni dövrdə formalaşan və günü-müzədək yaşayan yeganə terminlər deyil. Ekrandakı yazıları Eneolit dövrünə aid saxsı qabların təsvirləri əvəz edir. Ekran arxasından diktorun səsi gəlməkdə davam edir:
Ekranda balqabaq və kudu təsvirləri fonunda xarici görkəmcə onları xa-tırladan gil qabların təsvirləri çanlanır.Diktorun səsi sözünə davam edərək deyir: “Ən qədim qabların formalarının qabağın məlum iki formasını-balqabaq və kudu formalarını xatırlatması ,eləcə də yaxın vaxtlara qədər məişətdə içi oyul-muş qabaq qabıqlarından qab kimi istifadə edilməsi Enrolit dövrü gil qablarının prototipinin məhz içi ovulmuş qabaq olduğunu söyləməyə əsas verir.” Ekranda pedaqoq alim Allahverdi Eminov peyda olur.Ekranın altında onun adı,soy adı və elmi dərəcəsi yazılır.O deyir. “Azərbaycanda tərəkəmələrin məişətində içi ovulmuş balqabaqdan ya-xın zamanlara qədər qab kimi istifadə edilmişdir. Mən bu halı ikinci dünya müha-ribəsi dövründə Balakən rayonunda görmüşəm.” Ekranda yenidən öncəki şəkillər peyda olur. Diktor mətni:
Madam ki,dilimizdə bu gün də ən azı 6-8 min il bundan öncə yaranmış sözlərimiz heç bir əhəmiyyətli dəyişikliyə uğramadan yaşayır və fəal şəkildə işlə-nir,deməli,o dövrün ovsun mətnlərinin günümüzədək cüzi dəyişikliklərlə gəlib çat-masında təəccüblü bir şey olmamalıdır.” Ekranda Nəsir Rzayev görünür və deyir: “Ovsunçuluq qədim mədəniyyətimizdə,folklorumuzda dərin köklər sal-dığı üçün onun ənənəvi davam edən izləri dövrümüzədək gəlib çıxmışdır.Bu izlər təsərrüfat həyatında,təbiətdə və məişətdə baş verən hadisələri ovsunlamaq məqsədi ilə,dilimizə canlı və cansız varlıqları ovsunlayan sözlər gətirmişdir.Azərbaycan ərazisində,son vaxtlara qədər ovsunlama ayinlərinin ayrı-ayrı formaları,daha doğ-rusu,fraqmentləri icra edilirmiş.Ovçuluq,maldarlıq,əkinçilik təsərrüfatlarına dair bir neçə ovsun ayini nümunəsi göstərək.Ovçu gələcək ovun müvəffəqiyyətlə keç-məsi üçün ovu nişan alaraq oxu atarkən belə deyir: Haş getdi, Huş getdi, Bu ox sənə Tuş getdi. Maldar mal-qaranı canavardan qorumaq üçün bıçaq və ya qayçını bü-külmüş halda parçaya sarıyaraq deyir: Qurdun ağzını bağladım.” Ekranda tarixçi alim Nəcəf Müseyibli peyda olur və deyir: “Azərbaycanda geniş yayılmış ovsun folkloru nümunələrindən biri də “Qurd ağzı bağlama” ovsunudur.Maraqlıdır ki,Gəmiqaya təsvirləri içərisində rast gəlinmiş bir təsvir bilavasitə qurd ağzı bağlama ovsunu ilə birbaşa bağlıdır.” Ekranda Gəmiqaya təsvirlərindən biri-üzərində qurd,qoyun və yumağa dönüşən ip şəkli cızılmış petroqlif görünür.Alim kadr arxasından sözünə davam edir:
Ekranda qavaldaşda ifa edilən ritmlərin müşayiəti ilə Gəmiqaya təsvir-ləri bir-birini əvəz edir və sonda yenidən öncəki epizoddakı təsvir,yəni qoyun və qurdun birlikdə olduğu petroqlif peyda olur. Diktor mətni:
Ekranda Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsində 78 №-li daşın üzərindəki “ 7 gözəl” təsviri canlanır.Alim ekran arxasından sözünə davam edir: “Bu baxımdan Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsindəki 78 №-li daşın üzərin-dəki təsvir deyilənlərə ən gözəl misaldır.Qobustan rəssamları Mis-Daş dövründən başlayaraq öz əsərlərində təsvirli yazılara daha tez-tez müraciət etmişlər.” Ekranda görünən Nəsir Rzayev daha sonra deyir: "Totemistik sehrkarlıq ayinlərinin keçirilməsi haqqında xəbər verən,xronikal səciyyəli, qəbilənin gündəlik həyatında baş verən hadisələri nəql edən təsvirli yazılara,yəni piktoqramlara bu dövrün petroqliflərində rast gəlirik.Totemistik ovsunlama ayini keçirərkən ovçu və ya maldarların iki cərgədə sərbəst vəziyyətdə rəqs etdiklərini Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsindəki 67 №-li daşın təsvirlərində görürük.” Ekranda Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsindəki 67 №-li daşın təsviri canla-nır.Alimin səsi kadr arxasından eşidilir.O,sözünə davam edərək deyir: “Burada aşağı cərgənin ortasında üç fiqurun üzündə müxtəlif totemlərin maskası görünür.Demək,bu sehrkarlıq ayini rəqsində üç adam totem obrazında çıxış edir.Ovlanacaq və ya sayı çoxaldılmalı olan əhliləşdirilmiş heyvan rəsmlərinin ovsunlanmasına həsr edilmiş bu ayin rəqsində totemin iştirakı bu sehrkarlıq tədbirinin müvəffəqiyyətlə nəticələnməsi üçün mühüm amil hesab edilirdi.” Ekrandakı təsvir itir,onun yerini Nəsir Rzayev tutur.O.sözünə belə da-vam edir: “Belə ovsunlanma ayini keçirilməmişdən öncə ovlanılacaq və ya bəslə-nərək artırılacaq mal-qaranın rəsmləri qayada cızılırdı.Bundan sonra qəbilə üzvləri bu təsvirlərin qarşısında rəqs edir,ovsun duası oxuyur,mərasim keçirirdilər.” Ekranda Böyükdaşın yuxarı mərtəbəsindəki 46№-li daşın (cənub tərəfi) üzərindəki təsvir görüntülənir.Alimin səsi ekran arxasından eşidilir:
Yarıya qədər doğmuş günəşin fonunda hərəkət edən dəvə karvanının silu-eti. Bu kadrların fonunda yazılır: “ 1-ci seriyanın sonu." Bütün bunlar Soltan Hacı-bəyovun “Karvan” simfonik suitasının müşayiəti ilə cərəyan edir. Yüklə 1,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|