Bəxtiyar Tuncay

Beynəlxalq əməkdaşlıq. Beynəlxalq əməkdaşlıq həyati əhəmiyyət daşıyır, çünki hamı bir kiberfəzadan asılıdır və bir ölkədə olan kibertəhlükəsizlik boşluqları digər ölkələrə təsir edə bilər. Lakin bu strateji sahədə xarici ölkələrlə əməkdaşlıqda iqtisadi, siyasi, və milli təhlükəsizlik risqləri də mövcuddur (Klimburg, 2012). Beynəlxalq əməkdaşlıq qanunvericilik tədbirləri, insidentlərin cavablandırılması, elmi-tədqiqatlar, aparat və proqram təminatının sertifikatlaşdırılması kimi sahələri əhatə edə bilər (Yadigar İmamverdiyev, 2013, s. 15-16).

“Təqdim edilən mövzular Avropa Birliyinin kiberstrategiyasında da önəmli yer tutmaqdadır. S. Əlizadə və B. Əliyevin yazdıqlarına görə, AB-nin kibertəhlükələrlə mübarizə potensialının gücləndirilməsi 2005-ci ilin sentyabrında yaradılmış Avropa Şəbəkə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Agentliyinə (European Network and Information Security Agency, ENISA) həvalə edilmişdir.

2013-cü ilin yanvar ayının 1-dən etibarən EuroPol-un tərkibində "Avropa kibertəhlükəsizlik Mərkəzi" fəaliyyətə başlamışdır, onun əsas məqsədi AB-ə üzv olan ölkə vətəndaşlarının artmaqda olan kibercinayətkarlıq hallarından müdafiəsini yaxşılaşdırmaqdır.

AB-ə üzv olan ölkələrin əhalisinin kiberfəzadakı təhdidlər barəsində məlumat səviyyəsini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə 2012-ci ilin oktyabrında ENISA tərəfindən "Avropa kibertəhlükəsizlik aylığı" pilot layihəsi həyata keçirilmişdir. Layihə televiziya və radioda, sosial şəbəkələrdə müvafiq reklam kampaniyalarının aparılmasını, bir sıra ölkələrdə konfransların və dəyirmi masaların təşkilini nəzərdə tuturdu.

Kibertəhlükəsizlik üzrə normativ-hüquqi bazanın yaradılması, institusional strukturların təsis edilməsi məsələlərində xeyli inkişafa baxmayaraq, AB-ə üzv olan ayrı-ayrı ölkələrin potensial kibertəhdidlərlə mübarizəyə hazırlığı yetərli deyil. Bu, xüsusilə, Avropa Parlamentinin 22 noyabr 2012-ci il tarixli “Kibertəhlükəsizlik və müdafiə məsələləri üzrə qətnamə”sində qeyd olunur (Stevens Tim, 2015). Sənəddə terrorçu təşkilatların virtual fəzadan istifadəsi təhlükəsinin artması xüsusilə qeyd olunur.Bildirilir ki, onların AB üçün kritik nəticələri olan kiberhücumlar təşkil etmək imkanları vardır.

Göstərilən nöqsanların aradan qaldırılması məqsədi ilə Avropa Komissiyası 07 fevral 2013-cü ildə "Avropa Birliyinin Kibertəhlükəsizlik Strategiyası: Açıq, Etibarlı və Təhlükəsiz Kiberfəza" sənədini irəli sürmüşdür. Strategiya AB-nin beynəlxalq kibertəhlükəsizlik siyasəti üçün aydın prioritetlər təqdim edir:

- Azadlıq və açıqlıq: Bu strategiya əsas AB dəyərlərinin və fundamental hüquqların kiberfəzada tətbiqində baxışları və prinsipləri müəyyən edir.

- Qanunlar, normalar və AB-nin əsas dəyərləri fiziki dünyada olduğu kimi kiberfəzada da eyni səviyyədə tətbiq edilir: Daha təhlükəsiz kiberfəza üçün cavabdehlik vətəndaşlardan dövlətlərədək qlobal informasiya cəmiyyətinin bütün iştirakçılarının üzərinə düşür.

- Kiber təhlükəsizlik potensialının qurulması: AB üçüncü ölkələrdə qlobal potensialın qurulmasını dəstəkləmək üçün beynəlxalq tərəfdaşlarla və təşkilatlarla, özəl sektorla və vətəndaş cəmiyyəti ilə birlikdə çalışacaq. Bura informasiyaya və açıq Internetə çıxışın yaxşılaşdırılması və kibertəhdidlərin qarşısının alınması daxil olacaq.

- Kibertəhlükəsizlik məsələlərində beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi: Açıq, azad və təhlükəsiz kiberfəzanın saxlanması qlobal çağırışdır və bu problemi AB müvafiq beynəlxalq tərəfdaşlarla və təşkilatlarla, özəl sektorla və vətəndaş cəmiyyəti ilə birlikdə həll etməyə çalışacaq.

Strategiyanın əsas müddəaları aşağıdakılardır:

- Bütün AB üzvü olan ölkələr tərəfindən milli kibertəhlükəsizlik strategiyalarının işlənilməsi;

- Kiberfəzada cinayətkarlıqla mübarizənin əsas beynəlxalq hüquqi aləti kimi "Avropa Birliyinin Kibercinayətkarlıq üzrə Konvensiyasının" siyasi təşkilatın bütün iştirakçıları tərəfindən məcburi ratifikasiyası;

- Ölkələrin kibertəhdidlərlə mübarizəyə hazırlığı üzrə vahid standartlar siyahısının tətbiq edilməsi;

- Avropa şirkətlərinin aşkarlanmış kiberinsidentlər barəsində müəyyən milli orqanı mütləq məlumatlandırması;

- Kibertəhlükəsizlik sahəsində vətəndaş və müdafiə sektorları arasında əməkdaşlığın yaxşılaşdırılması və s.” (Əlizadə C. Ş., Əliyev B.Ə., 2018, s. 25-26).

S. Əlizadə və B. Əliyev daha sonra qeyd edirlər ki, Avropa Birliyinin kibertəhlükəsizlik strategiyası 2013-cü ilin iyun ayının 19-da qüvvəyə minmişdir və bu sənədə əsasən, ENISA-nın səlahiyyətləri növbəti yeddi ilə qədər uzadılıb.AB ölkələrinin hökumətlərinə kibertəhlükəsizliyə cavabdeh orqanların yaradılması, maliyyə, nəqliyyat və enerji şirkətlərinə – kibertəhdidlərə qarşı tədbirlər işləyib hazırlamaq tapşırılıb.ABŞ strategiyasında olduğu kimi, AB proqramının yaradıcıları da özəl və dövlət sektorları arasında əməkdaşlığa arxalanırlar (Əlizadə C. Ş., Əliyev B.Ə., 2018, s. 27).

Bütün bu deyilənlələ yanaşı onu da qeyd etməliyik ki, bütün birgə təhlükəsizlik və müdafiə tədbirlərinə rəğmən, istər NATO, istərsə də AB-ə daxil olan ayrı-ayrı ölkələrin milli strategiyalarında “kibertəhlükəsizlik” məsələlərinə yanaşmalda müəyyən fərqlər gözə dəyir (Luiijf H., Besseling K., Spoelstra M., de Graaf P., 2011). Bununla belə, dünya ölkələri arasında ən azı vahid anlayışlar sistemindən istifadə etmək və bir-birinin təcrübəsini öyrənmək istiqamətində addımlar atılmaqda olduğunu görməmək də olmur. Məsələn, Rusiya Federasiyası milli informasiya sistemlərinin mühafizəsi haqqında BMT Konvensiyasınn layihəsini hazırlamışdır. Layihədə dünya infromasiya fəzasının normal və stabil inkişafına əsas təhdidlər sadalanır. Layihə müəlliflərinə görə, bu təhdidlər informasiya müharibəsinin elementləri hesab oluna bilər və beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə qarşı cinayət kimi tanınmalıdır.

Konvensiya layihəsində kibertəhdidlərlə beynəlxalq səviyyədə mübarizə aparmağa imkan verən normalar sadalanır. Vurğulanır ki, dövlətlər təhlükəsizliyin bölünməzliyi prinsipinə əməl edəcəklər və öz təhlükəsizliklərini digər dövlətlərin təhlükəsizliyinin ziyanına gücləndirməyəcəklər.

Konvensiyaya görə dövlətlər “informasiya fəzasında təhdidlərin artmasına səbəb ola bilən planların işlənməsi və qəbulundan çəkinməli, digər dövlətin daxili səlahiyyətlərinə qarışmaq üçün İKT-dən istifadə etməməli, digər dövlətlərin daxili işlərinə qarışmaq və müdaxiləni həyata keçirmək üçün böhtanlardan, təhqiredici və ya düşmən təbliğatdan çəkinməlidir” (Yadigar İmamverdiyev, 2013, s. 17).

Məlumat üçün bildirək ki, qlobal kibertəhlükəsizlik mədəniyyətinin yaradılması üçün elementlər Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) Baş Məclisinin 20 dekabr 2002-ci il tarixli 57/239 saylı qətnaməsi ilə təsdiq edilmişdir.

NATO 2007-ci ildə Estoniyanın şəbəkə sisteminə edilən kütləvi kiberhücumlardan sonra - 2008-ci ildə Buxarest zirvə toplantısında kibertəhdidlərə qarşı tədbir görülməsi və kibertəhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq üçün təhlükəsizlik mərkəzləri qurulmasını qərara almışdı.Bu görüşdə belə fikir ifadə edilmişdi ki, kibertəhlükəsizliyin təmin edilməsi, hər şeydən əvvəl, dövlətlərin vəzifəsidir. Lakin NATO-nun 2010-cu ildə Lissabonda keçirilən zirvə toplantısında kiberfəzadan gələn təhlükələr kütləvi qırğın silahlarının yayılması və terrorçuluqdan sonra NATO ölkələrini hədəfə alan təhdidlər sırasına daxil edildi. Artıq NATO “Kiber Müdafiə Siyasəti” və “Kiber Müdafiə Konsepsiyası” kimi sənədləri işləyib hazırlamışdır.Lakin bu sənədlər məxfidir, alyansın rəsmi veb-saytında onlar haqqında yalnız icmal məlumatları tapmaq olar. Kibermüdafiə prinsiplərinin müəyyən edilməsində alyans üzvləri müttəfiq həmrəyliyi və milli suverenliyin tanınması prinsiplərindən çıxış etmişlər. Başqa sözlə, ümumi məqsəd ondan ibarətdir ki, bütün NATO müttəfiqləri kiberhücumlara hazır olmalı və belə hücumlar zamanı bir-birini dəstəkləmək potensialına malik olmalıdırlar.Bu məqsədə çatmaq üçün müttəfiqlər öz ölkələri daxilində kibermüdafiə potensialını inkişaf etdirməlidirlər. Bu kontekstdə NATO çətiri altında tərəfdaş ölkələr arasında ikitərəfli və çoxtərəfli sıx əməkdaşlıq şəbəkələri qurulur (Əlizadə C. Ş., Əliyev B.Ə., 2018, s. 27).

Kibertəhlükəsizlik və kibermüdafiə tədbirləri istiqamətində Azərbaycanda da müəyyən işlər görülməkdədir və artıq qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan 2012-ci ilin sentyabr ayında "İnformasiya təhlükəsizliyi sahəsində fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında" prezident fərmanı imzalanmış. Bu fərman əsasında ölkəmizdə informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı iki dövlət strukturu yaradılmışdır. Bunlar Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Departamentinin bazasında yaradılan Azərbaycan Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Agentliyi və Azərbaycan Respublikasının Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi yanında Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzidir.

Azərbaycanda kibertəhlükəsizliyin təmini mövzusunda bəzi tədbirlərin keçirildiyi də bilinməkdədir. Bu sırada 30 may 2013-cü ildə "Azərbaycanda kibertəhlükəsizlik'' mövzüsunda keçirilmiş dəyirmi masa, NATO Azərbaycan Beynəlxalq Məktəbinin təqdimatında "Kibertəhlükəszilik: mövcüd vəziyyət və mühafizə vasitələri'', "İnformasiya təhlükəsiziliyi'', "Fərdi məlumatların mühafizəsi'' mövzularında keçirilmiş seminarlar, 2013-cü ildə Bakıda keçirilmiş Təhlükəsizlik Şurasının "Qərarların qəbulunda və siyasətin həyata keçirilməsində gənclərin iştirakı'' konfransı, hər il keçirilən və Xəzər regionunun aparıcı İKT formuna çevrilmiş "Azərbaycan Beynəlxalq Telekommunikasiya və İnformasiya texnologiyaları'' (Bakutel) sərgi və konfranslarını göstərmək olar (Zərifə Əliyeva, 2019).

Deyilənlərə 11-15 mart 2019-cu il tarixlərində Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən təşkil edilən beynəlxalq “Kibertəhlükəsizlik həftəsi”ni də əlavə etmək olar. Bu barədə Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi Elektron Təhlükəsizlik Xidmətinin ərəfədə yaydığı 04 mart 2019-cu il tarixli məlumatda belə deyilməkdə idi:

“Kibertəhlükəsizlik sahəsində əlaqəli fəaliyyətin səmərəliliyinin və maarifləndirmə səviyyəsinin artırılması, habelə ümummilli hazırlığın yüksəldilməsi üçün Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 11-15 mart 2019-cu il tarixlərində Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən beynəlxalq “Kibertəhlükəsizlik həftəsi” keçiriləcək.

“Kibertəhlükəsizlik həftəsi” çərçivəsində aidiyyəti qurumlarla birgə “Regional İnternet İdarəçilik Forumu”, “Hackathon” müsabiqəsi, “Kibertəhlükəsizlik Həlləri üzrə Seminar”, “Dayanıqlı və Təhlükəsiz Bulud Mühiti”, “ISO 27001” üzrə Sertifikatlaşdırma”, “Azərbaycan Respublikasında CERT xidmətləri: Kibertəhlükələr və onlardan mühafizə üsulları” respublika elmi-praktiki seminarı” və s. bu kimi mövzularda tədbirlər təşkil ediləcək.

Məlumat üçün bildiririk ki, “Kibertəhlükəsizlik həftəsi” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq  Sərəncamları ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inkişafına dair 2014-2020-ci illər üçün Milli Strategiya” və “Azərbaycan Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inkişafına dair Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi üzrə 2016-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı”, eləcə də “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası”nda kibertəhlükəsizlik sahəsində qarşıya qoyulmuş vəzifələrdən irəli gələn məsələlərin həlli üzrə reallaşdırılır.

Sözügedən sənədlərdə özəl və digər qurumların kibertəhlükəsizlik sahəsində maarifləndirilməsi və informasiya təhlükəsizliyi mədəniyyətinin formalaşdırılması, informasiya proseslərinin mühafizəsi, kibertəhlükəsizliyin gücləndirilməsi istiqamətində müvafiq texniki və metodiki vasitələrin yaradılması, informasiya resurslarının və sistemlərinin mümkün təhdidlərdən qorunması, kibertəhlükəsizlik sahəsində ümummilli hazırlığın qaldırılması və s. bu kimi əsas məqsədlər qarşıya qoyulub.

“Kibertəhlükəsizlik həftəsi” çərçivəsində Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən BMT-nin İnkişaf Proqramı ilə birgə “Kibertəhlükəsizlik: bizim ortaq məsuliyyətimiz” mövzusunda VI Regional İnternet İdarəçilik Forumu (RİİF) keçiriləcək.

Forumun keçirilməsində əsas məqsəd daha səmərəli, effektli regional iqtisadi inkişafa və mədəni irəliləyişə nail olmaq üçün internetin tətbiqinin müxtəlif yollarını nümayiş etdirməkdir.  Forum yerli iştirakçıların beynəlxalq mütəxəssislərlə təcrübə mübadiləsi və əməkdaşlıq qurması, bu sahədə mövcud vəziyyətin, qarşıya qoyulmuş vəzifələrin, müvafiq xarici strukturlara inteqrasiya məsələlərinin birgə müzakirəsi və maraqlı innovativ layihələrin nümayişi üçün platformadır. Foruma təkcə ölkəmizin deyil, eyni zamanda, region ölkələri və nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların da nümayəndələri cəlb olunacaqlar.

Tədbirdə “Regionun Kibertəhlükəsizlik Məsələləri”, “Kibertəhlükəsizlik və Beynəlxalq Hüquq”, “Kibertəhlükəsizliyin İnnovativ Həlləri”, “Uşaqlar üçün Təhlükəsiz İnternet” kimi mövzularda sessiyalar təşkil olunacaq.

Müzakirələrdə hökumət, biznes, diplomatik korpusların səlahiyyətli nümayəndələri, elm və vətəndaş cəmiyyətinin, internet ictimaiyyətinin mütəxəssisləri iştirak edəcəklər.

Qeyd edək ki, ölkəmiz İnternet İdarəçilik Forumunun aktiv iştirakçısı və təşkilatçısıdır. 2012-ci ildə Bakıda VII İnternet İdarəçilik Forumunun təşkil edilməsi ilə yanaşı, ölkəmizdə hər il Regional İnternet İdarəçilik Forumu keçirilməkdədir.

“Kibertəhlükəsizlik həftəsi” çərçivəsində keçiriləcək “Cyber Village” infosessiyasında uşaqlar üçün təhlükəsiz internet mövzusunda  “Azercell Telekom” MMC –nin “Təhlükəsiz internet və rəqəmsal vətəndaşlıq” təlimlərinə dair təqdimatı keçiriləcək.  Qeyd edək ki, “Azercell”in təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə məktəblilər, valideynlər və müəllimlər üçün keçirilən bu təlimlər 2 həftə ərzində Azərbaycan Müəllim İnkişafı Mərkəzi tərəfindən Şəmkir (4-7 mart) və Gəncə (11-15 mart) şəhərlərində baş tutacaq.

"Kibertəhlükəsizlik həftəsi” çərçivəsində nazirliyin Elektron Təhlükəsizlik Xidməti, Məlumat Hesablama Mərkəzi, “Azərpoçt” MMC və Yüksək Texnologiyalar Parkı tərəfindən “Hackathon” müsabiqəsi təşkil olunacaq.  

Məqsəd informasiya sistemlərinə edilən müdaxilələri aşkar edən unikal monitorinq sisteminə dair həllərin təqdim edilməsidir. Yarışlarda iştirak etmək üçün martın 9-nə qədər qeydiyyatdan keçmək zəruridir.  Yarışa komanda və ya fərdi şəkildə qoşulmaq mümkündür.

İştirakçılar kibertəhlükəsizlik sahəsində baza biliklərinə, ən azı bir proqramlaşdırma dilində  (Python, C#, Java və ya Bash Scripting və s.) eləcə də, Server Əməliyyat sistemləri (Windows Server Ailəsi və Linux Serverlər) üzrə kafi bilik və təcrübəyə, komandada işləmək və təqdimat bacarığına malik olmalıdır.

Qeyd edək ki, bütün maraqlı şəxslər (proqramçılar, sistem və ya şəbəkə inzibatçıları və s.) yarışda iştirak edə bilər.

I yer üzrə 4000 AZN, II yer üzrə 2000 AZN, III yer üzrə isə 1000 AZN məbləğində pul mükafatı təqdim ediləcək.

Məlumat üçün bildirək ki, Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən mütəmadi olaraq təşkil olunan “Hackathon” yarışlarının məqsədi potensiallı gənclərin bir mühitdə toplanması, informasiya texnologiyaları üzrə bilik və bacarıqların inkişaf etdirilməsi, müvafiq tapşırıqların komanda şəklində həyata keçirilməsi, maraqlı və innovativ layihələrin meydana gəlməsinə şərait yaratmaqdır.

“Kibertəhlükəsizlik həftəsi” çərçivəsində keçiriləcək “Kibertəhlükəsizlik həlləri üzrə seminar”da Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin dəstəyi ilə “Microsoft” korporasiyasının kibertəhlükəsizlik haqqında analitik hesabatı təqdim olunacaq. Tədbirdə dünyada və Azərbaycanda olan müasir kibertəhlükələr haqqında statistika və analizlər barədə ətraflı məlumat veriləcək. Eyni zamanda, Əməliyyat Sistemlərinin (Windows/Linux), şəbəkə qurğularının (Router, Switch, Wi-Fi və s.) və tətbiqi proqramların loqolarının mərkəzləşdirilmiş intellektual təhlili və monitorinqi, inzibatçılar və kibertəhlükəsizlik mütəxəssisləri üçün nəzərdə tutulmuş alətləri nümayiş etdiriləcək.

Seminarda korporativ mühitdə istifadə edilən qurğuların kibertəhlükələrdən mühafizəsi, inventarlaşdırılması, yenilənməsi, onlara proqramların quraşdırılması, loqin və parolların kibermüdafiəsi, məlumatı avtomatik təsnifləmək, şifrləmək, təhlükəsiz paylaşma üsulları öyrədiləcək.

Beynəlxalq “Kibertəhlükəsizlik həftəsi” çərçivəsində 12-16 mart tarixlərində Azərbaycan Standartlaşdırma İnstitutunun və Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin İKT-nin Tətbiqi və Tədrisi Mərkəzinin birgə təşkilatçılığı ilə “ISO/IEC 27001: 2013 İnformasiya Təhlükəsizliyi. Təhlükəsizlik metodları. İnformasiya təhlükəsizliyinin idarə edilməsi sistemləri. Tələblər” standartı əsasında təlim təşkil ediləcək.

Təlimin məqsədi “ISO/IEC 27001 – İnformation Security Management Systems” – informasiya təhlükəsizliyinin idarəetmə sistemləri üzrə qəbul edilmiş beynəlxalq standartın tələblərini və tətbiq üsullarını yerli mütəxəssislərə öyrətməkdir.

Təlimdə beynəlxalq standartın bütün tələblərini öyrətmək ilə yanaşı, təşkilatlarda bu standartı tətbiq etmək üçün vacib olan rəsmi auditor statusunun alınması üçün beynəlxalq imtahan keçiriləcək.

Təlim çərçivəsində yerli mütəxəssislərin adıçəkilən beynəlxalq standartın tətbiqi və auditi üzrə IRCA (International Register of Certificated Auditors) təşkilatı tərəfindən qeydiyyata alınmış Azərbaycan Standartlaşdırma İnstitutunun Təlim-Tədris Mərkəzi və İdarəetmə Sistemlərinin və Personalın Sertifikatlaşdırma Orqanının direktoru Saday Əliyev və Türkiyə Respublikasının “Esenek” Eğitim Mərkəzinin rəhbəri Halil Çelik tərəfindən beynəlxalq imtahan keçiriləcək. Bu imtahanı uğurla keçən yerli mütəxəssislərə “ISO 27001” standartının tətbiqi üzrə baş auditor sertifikatı təqdim ediləcək.

Təlimdə qeyd edilən sahə üzrə sertifikatlaşmadan keçmək istəyən bütün təşkilatların nümayəndələri iştirak edə bilər. İştirakçılar sırasında əsasən iri İKT şirkətləri, telekommunikasiya operatorları və dövlət qurumlarının mütəxəssisləri yer alacaq.

Təlim türk dilində keçiriləcək.

12 mart tarixində təşkil olunacaq “Dayanıqlı və Təhlükəsiz Bulud Mühiti” adlı tədbirdə rəqəmsallaşma dövründə kibertəhlükəsizliyin qorunub saxlanılması üzrə biznes fəaliyyəti və  həlləri barədə məlumat veriləcək.

Həmçinin, tədbirdə “AZCLOUD” bulud provayderinin təqdim etdiyi məlumatların rezervlənməsi xidməti, təhlükəsiz bulud xidmətləri, saxlanılan məlumatların itkisinin qarşısının alınması kimi məsələlər barədə təqdimatlar nümayiş olunacaq.

Bundan başqa,  “Kibertəhlükəsizlik həftəsi” çərçivəsində 14 mart 2019-cu il tarixində AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda “Azərbaycan Respublikasında CERT xidmətləri:  kibertəhlükələr və onlardan mühafizə üsulları” respublika elmi-praktiki seminarı keçiriləcək. Seminarda ölkədə fəaliyyət göstərən “CERT” xidmətlərinin nailiyyətləri, gələcək vəzifələri, insidentlərlə bağlı aidiyyəti qurumlar arasında informasiya mübadiləsi, beynəlxalq əməkdaşlıq perspektivləri, müvafiq xarici strukturlara inteqrasiya məsələləri ilə bağlı müzakirələr aparılacaq” (Azərbaycanda ilk dəfə olaraq.., 2019).

Sözügedən tədbir ölkə mətbuatında gündəm yaratmışdı. Məsələn, bu barədə “İslamazəri” saytının 12 mart 2019-cu il tarixində dərc etdiryi ““Kibertəhlükəsizlik həftəsi” – Bakıda beynəlxalq tədbir keçirilir” başlıqlı yazıda belə deyilirdi:

““Microsoft” şirkətinin dəstəyi ilə Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən bu gün Bakıda Beynəlxalq “Kibertəhlükəsizlik həftəsi” öz işinə başlayıb.

“Microsoft”-dan İslamazeri.com-a verilən məlumata görə, kibertəhlükəsizlik sahəsində səmərəliliyinin və maarifləndirmə səviyyəsinin artırılması, texniki hazırlığın yüksəldilməsi məqsədi ilə keçirilən həftə 11-15 mart 2019-cu il tarixlərinə planlaşdırılıb.

Kibertəhlükəsizlik həftəsinin ilk tədbiri “Microsoft” şirkətinin sahənin mütəxəssisləri və istehlakçıları üçün keçirdiyi seminarla başladı. Seminarın açılışında iştirakçıları salamlayan “Microsoft Azerbaijan” şirkətinin rəhbəri Sərxan Həşimov qeyd etdi ki, artıq Azərbaycana kiber hücumların sayı artıb və ölkə inkişaf etdikcə xakerlərin marağı da artır.

 “Ümid edirəm ki, bunu nəzərə alaraq, dövlət və özəl sektorların əməkdaşlığı nəticəsində kiber hücumlardan qorunmaq üçün birgə fəaliyyət, o cümlədən daha mükəmməl qanunvericilik bazası hazırlamaq mümkün olacaq”, - Sərxan Həşimov dedi.

“Microsoft” şirkətinin təşkil etdiyi seminarın gündəliyi və mahiyyəti barədə danışan Microsoft Azerbaijan şirkətinin Strateji texnologiyalar üzrə baş Mütəxəssis Qaçay Mirzəyev qeyd edib ki, kibertəhlükəsizlik çox geniş mövzudur və buna görə də seminar əsasən analitik təhlillərdən və müxtəlif həllərin nümayişindən ibarətdir.

“Microsoft şirkəti gündə bir neçə dəfə kibertəhlükəsizlik analitik hesabatı hazırlayır. Bu hesabatda gündəmdə olan kibertəhlükələrdən məlumatlar, eyni zamanda sırf Azərbaycanla bağlı çox vacib, infeksiya xəritəsi nümayiş olunur. Təəsüflər olsun ki, ölkəmizdə kibertəhlükələr və infeksiyalar artmaqda davam edir və bunun müxtəlif səbəbləri var. Kibertəhlükəsizliyi ənənəvi qaydada artıq idarə etmək mümkün deyil, “Microsoft” seminar çərçivəsində hazırladığı daha müasir və mərkəzləşdirilmiş kibertəhlükəsizlik həllərini nəzəri qaydada iştirakçılara təqdim edəcək. Seminar boyunca həmçinin monitorinq məsələləsinə toxunulacaq, ən zəif yer olan - login və parolların mühafizəsindən danışılacaq, mobil telefonların korporativ mühitdə düzgün istifadəsi sahəsində ən yaxşı təcrübələr nümayiş olunacaq, xakerlər tərəfindən müəssisədən məlumatların oğurlanmasının qarşısını almaq üçün hazırlanmış həllər nümayiş olunacaq”, - deyə Qacay Mirzəyev bildirib.

“Kibertəhlükəsizlik həftəsi” çərçivəsində “Kibertəhlükəsizlik həlləri üzrə Seminar”, “Regional İnternet İdarəçilik Forumu”, “Uşaqların İnternetdə Təhlükəsizliyi”, “Hackaton” müsabiqəsi, “Dayanıqlı və Təhlükəsiz Bulud Mühiti”, “İSO 27001” üzrə “Sertifikatlaşdırma”, “Azərbaycan Respublikasında CERT xidməti” respublika elmi-praktiki seminar və bu kimi mövzularda tədbirlər təşkil ediləcək.

“Kibertəhlükəsizlik həftəsi” çərçivəsində Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən BMT-nin İnkişaf Proqramı ilə birgə “Kibertəhlükəsizlik: bizim ortaq məsuliyyətimiz” mövzusunda VI Regional İnternet İdarəçilik Forumu (RİİF) keçiriləcək. Microsoft şirkətini

Forumda Mərkəzi və Şərgi Avropa ölkələrinin Proqram Aktivlərinin İdarəetməsi və Uyğunluq üzrə Regional Direktor Laurent Signoret təmsil edəcək.

Forum yerli iştirakçıların beynəlxalq mütəxəssislərlə təcrübə mübadiləsi və əməkdaşlıq qurması, bu sahədə mövcud vəziyyətin, qarşıya qoyulmuş vəzifələrin, müvafiq xarici strukturlara inteqrasiya məsələlərinin birgə müzakirəsi və maraqlı innovativ layihələr nümayiş edilib. Foruma təkcə ölkəmizin deyil, eyni zamanda, region ölkələri və nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların da nümayəndələri də iştirak edib.

14 mart tarixində “Microsoft Azərbaycan”, “Təhsil Nazirliyi” və “Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi” tərəfindən “Uşaqların İnternetdə Təhlükəsizliyi” seminarı keçiriləcək.

Məktəblilər, valideynlər və müəllimlərə uşaqların internetdə təhlükəsizliyini təmin etmə üsulları və vasitələri barədə məlumat veriləcək.

Sonuncu və önəmli tədbir “Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi”, “Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti” və “Elmlər Akademiyası” tərəfindən AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda “Azərbaycan Respublikasında CERT xidmətləri: kibertəhlükələr və onlardan mühafizə üsulları” respublika elmi-praktiki seminarı keçiriləcək. Microsoft şirkətini Seminarda Azərbaycan üzrə Baş Direktor Sərxan Həşimov təmsil edəcək. Seminarda ölkədə fəaliyyət göstərən “CERT” xidmətlərinin nailiyyətləri, gələcək vəzifələri, insidentlərlə bağlı aidiyyəti qurumlar arasında informasiya mübadiləsi, beynəlxalq əməkdaşlıq perspektivləri, müvafiq xarici strukturlara inteqrasiya məsələləri ilə bağlı müzakirələr aparılacaq” (“Kibertəhlükəsizlik həftəsi”.., 2019).

Zərifə Əliyevanın “NewTimes” saytının 10 aprel 2019-cu il tarixində dərc etdirdiyi “Azərbaycanda kibertəhlükəsizlik” adlı məqalədə də eyni mövzuya toxunulmuşdur:

“Müasir dövrdə informasiya kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı kibercinayətkarlığın meydana gəlməsinə və gündən günə artmasına gətirib çıxarmışdır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesabatında  hər il 1.5 milyondan çox insanın internet vasitəsilə edilən cinayətlərin qurbanı olduğu və kibercinayət xarakterli fəaliyyət nəticəsində dəymiş ümumi ziyanın 1 milyard ABŞ dolları təşkil etdiyi bildirilir.

Kibercinayətkarlığın artması bütün dünyada dövlət idarəçiliyi, bank, nəqliyyat, milli təhlükəszilik və digər sistemlərin təkmilləşdirilməsini, kibermüdafiə tədbirlərinin genişləndirilməsini aktual edir. 2012-ci ildə NATO-nun Çikaqoda keçirilən sammitində qəbul olunmuş yekun bəyənnamədə də kiberhücumların kəmiyyət və keyfiyyətinin artması faktları bir daha qeyd olunmuş və Alyansa üzv dövlətlərinin ayrı-ayrılıqda, həmçinin beynəlxalq təşkilatlarla (BMT, Avropa İttifaqı, Avropa Şurası və digərləri) birlikdə vahid kibermüdafiənin təşkilinin vacibliyi vurğulanmışdır. Artıq ABŞ, Rusiya, Çin, İngiltərə, Fransa, Almaniya və bir sıra başqa inkişaf etmiş dövlətlər öz xüsusi kiber qoşunlarını yaradıblar. Bu dövlətlər əsas məqsədlərinin öz şəbəkələrini müdafiə etmək olduğu bildirsələr də, burada hücum əməliyyatlarının aparılması da nəzərdə tutulur.

Dünyanın sürətlə inkişaf edən ölkələrindən biri kimi Azərbaycanda da müasir informasiya kommunikasiyası texnologiyalarının (İKT) geniş tətbiqi bu sahədə davamlı kibertəhlükəsizlik tədbirlərinin həyata keçirilməsini gündəmə gətirmişdir. Hələ 2011-ci ildə Rusiyanın Yekaterinburq şəhərində təhlükəsizlik məsələlərinə həsr olunmuş beynəlxalq tədbirdə çıxış edən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri, Təhlükəszilik Şurasının katibi, akademik Ramiz Mehdiyev kibertəhlükəsizlik məsələlərinə toxunaraq demişdir ki, "Hər bir müasir dövlət kimi Azərbaycan da İKT-nin inkişafına diqqət yetirir, bu sahə ölkənin sosial iqtisadi inkişafının prioritet istiqaməti elan edilmişdir və biz informasiya təhlükəsizliyi məsələlərində Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, NATO, Beynəlxalq Elektrik Rabitəsi İttifaqı və digər beynəlxalq təşkilatlarla fəal qarşılıqlı əlaqələr saxlayırıq''.

Bu sahədə hüquqi bazanın formalaşdırılması istiqamətində Azərbaycan beynəlxalq konvensiya və proqramlara qoşulmuş, daxili qanunvericilik bazasını daha da təkmilləşdirmişdir. Belə ki, Azərbaycan 2008-ci ildə Avropa Şurasının "Kibercinayətkarlıq haqqında'' Konvensiyasını imzalamışdır (2010-cu ildə ratifikasiya etmişdir). Ölkəmiz həmçinin "Şərq tərəfdaşlığı – Avropa Şurası mexanizmi'' proqramı çərçivəsində həyata keçirilən kibercinayətkarlığa qarşı mübarizə sahəsində əməkdaşlıq layihəsində də iştirak edir.

Respublikada informasiya proseslərinin mühafizəsi, sabitliyi və fasiləsizliyi, dövlət orqanlarının informasiya ehtiyatlarının qorunması, bu sahədə təhdidlərin qarşısının alınması, təhlili və qabaqlanması üçün dövlət və qeyri-dövlət informasiya infrastrukturu subyektlərinin, onların istifadəçilərinin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, kibertəhlükəsizlik sahəsində risklərin qiymətləndirilməsi və idarə olunması, ümummilli hazırlığın və maarifləndirmənin təmin edilməsi məqsədilə 26 sentyabr 2012-ci il tarixində "İnformasiya təhlükəsizliyi sahəsində fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında'' Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən Fərman imzalanmışdır. Fərmana əsasən Azərbaycan Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Agentliyi və Azərbaycan Respubliaksı Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi yanında əlaqələndirici qurum olan Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzi yaradılmışdır.

10 fevral 2014-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında dövlət sirrinin mühafizəsi sisteminin inkişafına dair 2014-2018-ci illər üçün Dövlət Proqramı'' təsdiq edİlmiş və bu proqramda nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrasının əlaqələndirilməsi Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinə həvalə edilmişdir.

Bu gun kibertəhlükəsizlik, onlayn təhlükəsizlik, şəbəkələrin etibarlılığı üçün həlledici təminat məsələləri ən mühüm prioritet istiqamətlərdən biri kimi dəyərləndirilir. Bu sahədə effektiv beynəlxalq əməkdaşlıq, çoxtərəfli dialoqun nailiyyəti, uğurlu qərarların qəbulu və bu qərarların həyata keçirilməsi məqsədilə hər il regional və qlobal səviyyədə dövlət, qeyri-dövlət və beynəlxalq qurumlar tərəfindən müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir.

Kibertəhlükəsizlik tədbirləri sırasında İKT istifadəçilərinin maarifləndirilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, 30 may 2013-cü ildə "Azərbaycanda kibertəhlükəsizlik'' mövzüsunda keçirilmiş dəyirmi masa, NATO Azərbaycan Beynəlxalq Məktəbinin təqdimatında "kibertəhlükəszilik: mövcüd vəziyyət və mühafizə vasitələri'', "İnformasiya təhlükəsiziliyi'', "Fərdi məlumatların mühafizəsi'' mövzularında keçirilmiş seminarlar, 2013-cü ildə Bakıda keçirilmiş Təhlükəsizlik Şurasının "Qərarların qəbulunda və siyasətin həyata keçirilməsində gənclərin iştirakı'' konfransı, hər il keçirilən və Xəzər regionunun aparıcı İKT formuna çevrilmiş "Azərbaycan Beynəlxalq Telekommunikasiya və İnformasiya texnologiyaları'' (Bakutel) sərgi və konfranslarını göstərmək olar.

Yeri gəlmişkən, onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir neçə gün bundan əvvəl Azərbaycan Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi (RYTN) yanında Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzi kibertəhlükəsizlik sahəsində fəaliyyət göstərən "First'' beynəlxalq təşkilatına tamhüquqlu üzv seçilib. Bu da öz növbəsində ölkədə bu  sahədə dövlət tərəfindən aparılan siyasətin beynəlxalq arenada da davam etdirilməsinə imkan yaratmaqla yanaşı, ən son yeniliklər, insidentlər, təhlükələrdən mühafizə yolları və əlaqəli məsələlərlə bağlı ideyaları, təcrübələri öyrənmək və paylaşmaq üçün zəmin təşkil edəcəkdir.

Göründüyü kimi, kibertəhlükəsizlik çox geniş, aktual problemdir və Azərbaycan dövləti bu sahədə mövcud olan boşluqları və təhlükələri vaxtında dəyərləndirərək müvafiq addımlar atıb və bu sahədə fəaliyyətini bundan sonra da böyük əzmlə davam etdirəcəkdir (Zərifə Əliyeva, 2019).

Deyilənlərə əlavə olaraq, 21 may 2019-cu il tarixində Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının Gənclər Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə keçirilən “Kibertəhlükəsizlik üzrə Gənclər Seminarı”nı misal çəkmək olar. Həmin tədbir barədə Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin Elektron Təhlükəsizlik Xidmətinin 22 May 2019-cu il tarixində yaydığı məlumatında belə deyilməkdədir:

“Gənclərin və gələcək nəsillərin qlobal şəbəkədəki mövcud və potensial təhdidlərlə bağlı məlumatlandırılması məqsədilə 21 may 2019-cu il tarixində Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının Gənclər Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə “Kibertəhlükəsizlik üzrə Gənclər Seminarı” keçirilib.

Məqsəd kibertəhlükəsizlik sahəsində maarifləndirmə səviyyəsinin artırılması və ümummilli hazırlığın yüksəldilməsi, kiberfəzada Azərbaycan Respublikasının təhlükəsizliyinin təmin edilməsində gənclərin daha da fəal iştirakının stimullaşdırılmasıdır. Tədbir iki sessiyadan ibarət idi.

Seminarın birinci sessiyasında Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin Elektron Təhlükəsizlik Xidmətinin mütəxəssisi Sevinc Heydərli “Kibermühitdə təhdidlər, hücumlar və onlardan müdafiə yolları” mövzusunda və “Azercell Telecom”-un aparıcı mütəxəssisi Aqil Əliyev “Fraud” ilə bağlı məlumatlılıq” mövzusunda təqdimatlarla gəncləri məlumatlandırmışlar.

Seminarın ikinci sessiyasında “Microsoft Azərbaycan” şirkətinin strateji həllər üzrə eksperti Qaçay Mirzəyev tərəfindən “Müasir kibertəhlükəsizlik” mövzusunda,  “Penteston” şirkətinin həmtəsisçisi Rəşad Əliyev tərəfindən isə “Serverdə təhlükəsizlik/Serversiz dünya” mövzusunda məruzələr təqdim olunub.

Tədbirdə gənclər  gündəlik istifadə etdikləri qurğuların kibertəhlükələrdən mühafizəsi, onlara proqramların quraşdırılması, loqin və parolların kibermüdafiəsi, məlumatı avtomatik təsnifləmək, şifrləmək, təhlükəsiz paylaşma üsulları haqqında məlumatlandırılıb. Onlar informasiya sistemlərinə edilən müdaxilələrin qarşısının alınması ilə bağlı maarifləndirilib və  kiberhücumların nəticələri, təhlükəsizlik tədbirləri haqqında danışılıb. Bildirilib ki, ziyanverici proqramlar hədəf qurğularda məlumatları oğurlamaq, silmək, sistemi sıradan çıxarmaq, işi ləngitmək xüsusiyyətinə malikdir.

Təqdimatla çıxış edən mütəxəssislər ilə gənclər arasında eyni zamanda praktik məsələlərə əsaslanan kibertəhlükəsizlik həlləri üzrə interaktiv sual-cavab sessiyası təşkil olunub. Müzakirələrdə ictimai fəal gənclər və gənclər təşkilatlarının məsul nümayəndələri iştirak ediblər.

Məlumat üçün bildirək ki, “Kibertəhlükəsizlik üzrə Gənclər Seminarı” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq sərəncamları ilə təsdiq edilmiş “2015-2025-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin İnkişaf Strategiyası”, “Azərbaycan Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inkişafına dair 2014-2020-ci illər üçün Milli Strategiya” və “Azərbaycan Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inkişafına dair Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi üzrə 2016-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı”, eləcə də “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası”nda kibertəhlükəsizlik, habelə gənclərin maarifləndirmə səviyyəsinin artırılması sahəsində qarşıya qoyulmuş vəzifələrdən irəli gələn məsələlərin həlli üzrə reallaşdırılır” (Kibertəhlükəsizlik üzrə Gənclər.., 2019).

Deyilənlərə əlavə olaraq onu da qeyd etmək lazımdır ki, 2020-ci ilin 2-6 mart tarixlərində Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən təşkil olunan II Beynəlxalq "Kibertəhlükəsizlik həftəsi"nin ilk tədbiri – "Kibertəhlükəsizlik konfransı" keçirilib. “Tədbir kibertəhlükəsizlik sahəsində milli ekosistemin formalaşdırılması və inkişafı üzrə Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən əlaqəli fəaliyyətin davamı olaraq, dövlət-özəl əməkdaşlığı çərçivəsində sahə üzrə ümumilikdə 30-dan çox qurum, müəssisə və təşkilatın tərəfdaşlığı ilə baş tutub.

Konfransda çıxış edən Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar nazirinin müavini Elmir Vəlizadə bildirib ki, bütün ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da  kibertəhlükəsizliyin təmin olunmasına dövlət səviyyəsində xüsusi diqqət ayrılır. "Bu gün ölkəmizdə rəqəmli transformasiya sürətlə gedir. Bu sahə ölkə başçısının diqqət mərkəzindədir. Qəbul olunmuş Milli strategiya, Strateji yol xəritəsi, müvafiq fərman və sərəncamların icrası bu istiqamətdə əhəmiyyətli nəticələr əldə olunmasını təmin edir. Fiber-optik, LTE şəbəkəsi genişlənir. "5G"-yə keçid üzrə hazırlıq işləri aparılır, sınaq keçirilir. Ölkədə bir çox kritik informasiya infrastrukturları fəaliyyət göstərir. Dövlət idarəetməsi, təhsil, səhiyyə, enerji, təhlükəsizlik, müdafiə, ədliyyə, kənd təsərrüfatı, bank-maliyyə və başqa sahələrdə ölkə əhəmiyyətli informasiya sistemləri istifadə olunur. Data mərkəzlər fəaliyyət göstərir, "Hökumət Buludu"  yaradılır", – deyə nazir müavini qeyd edib. 

O vurğulayıb ki, ölkə əhalisinin 80 faizi internet istifadəçisidir. Bütün bunlar ölkəmizin kiberməkanının təhlükəsizliyinin yüksək səviyyədə təmin olunmasını şərtləndirir. Bu istiqamətdə müvafiq addımlar atılır.

Nazir müavini Azərbaycanın 2008-ci ildə Avropa Şurasının "Kibercinayətkarlıq haqqında" Konvensiyasını imzaladığını diqqətə çatdırıb. "Kibertəhlükəsizliyə cavabdeh qurumlar, o cümlədən nazirliyin yanında Elektron Təhlükəsizlik Xidməti fəaliyyət göstərir. Beynəlxalq standartlar əsasında İnformasiya təhlükəsizliyi üzrə 18 milli standart hazırlanıb və qeydiyyata alınıb. Dövlət qurumlarında istifadə olunan proqram təminatlarının lisenziyalaşdırılması həyata keçirilir. Kibertəhlükəsizliklə bağlı müxtəlif konfranslar, seminarlar, təlimlər keçirilir. "Kibertəhlükəsizlik həftəsi" bunun bariz nümunəsidir".

Elmir Vəlizadə kiberhücumların əsas hədəflərindən birinin də fərdi və digər konfidensial məlumatlar olduğunu vurğulayıb.  "Son illərdə Avropa Birliyində, inkişaf etmiş digər ölkələrdə bu sahədə  qanunvericilik bazasının inkişaf etdirilməsi istiqamətində ciddi addımlar atılıb. Ölkəmizdə də bu işlərə başlanılıb. Nazirlik, aidiyyəti qurumlarla birlikdə qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi istiqamətində iş aparır. Fərdi məlumatların işlənməsi və mühafizəsi fəaliyyətinin sertifikatlaşdırılması, qanunun tələblərinin pozulduğu hallarda müvafiq qurumların və fərdi məlumat subyektlərinin məlumatlandırılması nəzərdə tutulur. Hesab edirik ki, bu addımlar ümumilikdə kibertəhlükəsizliyin təmin olunmasına öz töhfəsini verəcək".

Nazir müavini bildirib ki, bu məsələlər aidiyyəti qurumlarla birlikdə hazırlanan "Azərbaycan Respublikasının 2020-2025-ci illər üçün informasiya təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik üzrə Milli Strategiyası"nın layihəsində öz əksini tapıb.

Daha sonra Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının (BTİ) MDB üzrə regional direktoru Nataliya Moçu tədbir iştirakçılarını salamlayaraq  kibertəhlükəsizliyin təmin olunmasının BTİ-nin fəaliyyətində əsas istiqamətlərdən olduğunu bildirib. Ölkəmizin BTİ Şurasının üzvü olduğunu vurğulayan qurum rəsmisi deyib ki, Azərbaycan təşkilatın fəal tərəfdaşlarındandır.

N.Moçu BTİ-yə üzv-ölkələr arasında bu sahədə əməkdaşlığın vacibliyini qeyd edərək, birgə qüvvələrin səfərbər edilməsinin əhəmiyyətini önə çəkib. O, Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə keçirilən "Kibertəhlükəsizlik həftəsi"nin  bu sahədə aparılacaq ekspert bilikləri və təcrübə mübadiləsinin dəyərli töhfələr verəcəyinə əminliyini ifadə edib.   

BMT-nin İnkişaf Proqramının Azərbaycandakı rezident nümayəndəsi Alessandro Frakassetti müasir dövrdə dünyada internetin getdikcə daha çox fəaliyyət sahələrinə nüfuz etdiyini söyləyib. O, bu gün rəqəmsal iqtisadiyyat, onlayn təhsil, virtual ünsiyyət kimi geniş imkanların yaratdığı üstünlüklərin əhəmiyyətini önə çəkib. BMT-nin rəsmisi informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasında, xüsusən də davamlı inkişafın təmin olunmasında mühüm rol oynadığını bildirib. Onun sözlərinə görə, müasir İKT tətbiqlərinin sayəsində kiberhücum təhlükələrinin də vüsət alması qaçınılmazdır. O, hökumət rəhbərlərinin və müvafiq sahə üzrə fəaliyyət göstərən şirkətlərin kiberhücumların aradan qaldırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən yüksəkixtisaslı kadr hazırlığı məsələlərinə ciddi önəm verdiklərini bildirib. A.Frakassetti inklüziv təhsilin yaratdığı imkanlara da toxunaraq, əlillərin, qadınların İKT sahəsində fəal iştirakının təmin edilməsindən, işsizlik kimi problemlərin həllində İKT-nin yaratdığı imkanlardan söz açıb. O, həmçinin təşkilat tərəfindən keçirilən tədbirlərdən danışarkən "İ2B – İdeyadan Biznesə" layihəsinin əhəmiyyətini də vurğulayıb. Çıxışının sonunda Alessandro Frakassetti bir həftə ərzində keçiriləcək silsilə tədbirlərdə rəqəmsal uçurumun aradan qaldırılması, kiberhücumlardan müdafiə və s. sahələrdə həyata keçirilən işlərlə bağlı dəyərli məlumatların əldə ediləcəyinə, yerli və beynəlxalq mütəxəssislər arasında bilik və təcrübə mübadiləsinin səmərəli fayda verəcəyinə əminliyini bildirib.     

Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının prezidenti Zakir Nuriyev çıxışında ölkəmizdə bu kimi tədbirlərin həyata keçirilməsinin olduqca vacib əhəmiyyət kəsb etdiyini deyib: "Bu gün maliyyə sektorunun qarşısında duran məsələ təkcə yüksək texnologiyaların tətbiqi deyil. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bankların 27-si internet bankinq tətbiqlərini, 23 bank mobil texnologiyalar tətbiq etməklə müştərilərinə mobil bank internet xidmətlərini təqdim edir. Hazırda qarşımızda duran mürəkkəb məsələlərdən biri tətbiq etdiyimiz yeni texnologiyaların maya dəyərinin, göstərilən xidmətlərin qiymətinin aşağı salınması və iqtisadi subyektlərə tətbiq olunmasıdır".

"Cyber Security Group" şirkətinin həmtəsisçisi Doron Tamir "Milli kibertəhlükəsizlik ekosistemi: çağırışlar və imkanlar" mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. O qeyd edib ki, kibertəhlükəsizlik məsələləri iqtisadi artım qüvvəsi kimi nəzərdən keçirilməlidir. İsrail təcrübəsindən söz açan Doron Tamir ölkəsinin kibertəhlükəsizlik məsələləri ilə 2011-ci ildən məşğul olmağa başladığını və Kibertəhlükəsizlik üzrə Milli Büro yaratdıqlarını diqqətə çatdırıb. Kibertəhlükəsizliklə bağlı 2 milyon dollar dəyərində məhsul ixrac etdiklərini deyən D.Tamir insan kapitalının mühüm amillərdən olduğunu deyib: "İsraildə bu sahədə 7 akademik və tədqiqat mərkəzi fəaliyyət göstərir. Kibertəhlükəsizlik sahəsində zəruri biliklərə orta məktəblərdən başlamaq lazımdır. Peşəkar biliklərin aşılanması yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasında mühüm göstəricidir".

"Trend Micro" şirkətinin MDB, Gürcüstan və Monqolustan üzrə regional direktoru German Pozankov "Ağıllı şəhərlərin kibertəhlükəsizliyi" mövzusunda məruzəni təqdim edib. G.Pozankov 2050-ci ildə artıq əhalinin təqribən 70%-nin "ağıllı" şəhərlərdə yaşayacağına dair proqnozları nəzərə çatdırıb: "Ağıllı şəhərlərin ağıllı nəqliyyat, ağıllı fabriklər, ağıllı hökumət kimi altsistemləri kibercinayətkarlar tərəfindən, onların hədəf və məqsədlərindən asılı olaraq, müxtəlif hücumlara məruz qala bilər".

Tədbirdə, həmçinin "MARŞ" şirkətinin vitse-prezidenti Ayan Mehdiyeva kibersığorta, "Microsoft Azərbaycan" şirkətinin Baş meneceri Qaçay Mirzəyev "Müasir iş yerlərinin kibertəhlükəsizliyi", "Sabra Capital" bankının idarəedici tərəfdaşı, "Keepgo" beynəlxalq telekommunikasiya şirkətinin təsisçisi Qay Zbarski "Kiberstartaplara investisiya qoyuluşu",  "WISH" şirkətinin kibertəhlükəsizlik departamentinin rəhbəri Rauf Quliyev "Elektron ticarətdə kibertəhlükəsizlik", "Əməliyyat texnologiyaları və informasiya təhlükəsizliyi laboratoriyası" MMC-nin İdarə Heyətinin üzvü Andrey Bobrenko kritik infrastrukturun kibertəhlükəsizliyi, "Information Security Solutions" Azərbaycan / "Gleg" Rusiya şirkətinin aparıcı eksperti Yuri Qurkin "Sənaye və bank sistemlərinin pentesti" mövzusunda təqdimatlarla çıxış ediblər. 

Qeyd edək ki, kibertəhlükəsizlik sahəsində yerli və beynəlxalq ekspertlər ilə təcrübə mübadiləsinin aparılması, müvafiq sahədə siyasəti müəyyən edən qurumlar və fəaliyyət göstərən şirkətlər arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi, kibertəhlükəsizlik sahəsində əlaqəli fəaliyyətin səmərəliliyinin artırılması "Kibertəhlükəsizlik konfransı"nın əsas məqsədidir.

"Kibertəhlükəsizlik konfransı" sual-cavab sessiyaları, ikitərəfli və çoxtərəfli görüşlər və  müzakirələr, özəl-dövlət, dövlət-dövlət, özəl-özəl və s. üzrə əməkdaşlıq imkanlarının genişləndirilməsi üçün əvəzolunmaz platforma rolunda çıxış edib.

Tədbirdə dövlət qurumlarının, özəl təşkilatların, akademik və ali təhsil müəssisələrinin, beynəlxalq təşkilatların, mobil operatorların, bankların, İKT şirkətlərinin, internet xidmət provayderlərinin və operatorlarının, diplomatik korpusların, qeyri-hökumət təşkilatlarının, vətəndaş cəmiyyəti və internet ictimaiyyətinin, ABŞ, Macarıstan, İsrail, Belarus, Rusiya, Hindistan və s. ölkələrin nümayəndələrindən ibarət ümumilikdə 250-dən çox səlahiyyətli şəxs və sahə üzrə mütəxəssis iştirak edib.

Konfransla paralel olaraq 15 yerli və beynəlxalq şirkətin kibertəhlükəsizlik üzrə həllərinin nümayiş etdirildiyi "Cyber Village" sərgisi keçirilib” (II Beynəlxalq.., 2020).

Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, Kompüter İnsidentlərinə Qarşı Mübarizə Mərkəzinin (CERT) yaydığı məlumata görə, .Azərbaycanda dövlət qurumlarının informasiya ehtiyatlarının, o cümlədən informasiya təhlükəsizliyi insidentlərinin operativ idarə edilməsi məqsədi ilə tərəfimizdən yaradılan Resurs İdarəetmə Sisteminə dövlət qurumlarının kibertəhlükəsizlik və insidentlərə reaksiya indeksi hesablayan yeni alqoritm inteqrasiya edilib.

Kibertəhlükəsizlik üzrə indeksi hesablayan alqoritm, dövlət qurumunda baş verən yoluxma, kənar müdaxilə, İP-lərin botnetə qoşulması, audit və boşluqların analizi nəticələrini ümumiləşdirərək qiymətləndirir və əldə etdiyi dəyəri həmin dövlət qurumunun informasiya resurslarının həcminə mütənasib olaraq indeksə çevirir. Dövlət qurumlarının reaksiya (ayıqlıq) indeksində isə qurumlar üzrə cavabdeh şəxslərin insidentlərə hansı müddətdə cavab verməsi hesablanaraq, həmin şəxslərin fəaliyyətinin effektivliyi qiymətləndirilir. Qurumların indekslər üzrə qiymətləri rüblük və ya illik əsasda toplanaraq dövlət qurumlarının həm reaksiya, həm də kibertəhlükəsizlik səviyyəsi üzrə müqayisəli reytinqi İnformasiya Təhlükəsizliyi jurnalında çap ediləcək.

Mərkəzdən bildirildiyinə görə, sistemə inteqrasiya edilən yeni alqoritm eyni zamanda öz əməkdaşlarımızın da reaksiya indeksini ölçür. Bu isə bizə əməkdaşlarımızın qurumlardan gələn sorğulara operativ rekasiyasını ölçməyə, operativliyin, eləcə də iş keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün meyar kimi istifadə olunmasına imkan verəcək.

Sistemin tez-tez verilən suallar qismi ilə inteqrasiya olunan İnformasiya Təhlükəsizliyi üzrə Elektron Kitabxananın da interfeysi yenilənib və istifadə üçün sadələşdirilib (Azərbaycanda dövlət qurumlarının.., 2020).

Kiber təhlükəsizliyin təminini yeni texnologiyaların tətbiqi olmadan təsəvvür etmək belə çətindir. Texnologiyalar, təşkilatları və fərdi istifadəçiləri özlərini kiber hücumlardan qorumaq üçün lazım olan vasitələrlə təmin edən mühüm elementdir. Mühafizə edilməli olan əsas komponentlərə kompüter və smart cihazlar, routerlər və modemlər, şəbəkə və bulud mühiti aiddir. Sadalanan komponentləri qorumaq üçün istifadə olunan ən yaygın texnologiyalar arasında yeni nəsil şəbəkəarası routerlərin tətbiqini, DNS filtirdən keçirilməni, zərərli proqram təminatından mühafizəni, anti-virus proqramının yüklənməsini və e-poçt qorunmasını qeyd etmək olar.

Bu gün dünyada inkişaf etmiş kiber müdafiə proqramları hər bir istifadəçinin maraqlarını qoruyur. Fərdi səviyyədə bir kiber müdafiə hücumu şəxsi məlumatların oğurlanmasına, vəsaitlərin və ya ailə fotoşəkilləri kimi dəyərli məlumatların itkisinə, böyük miqyasda isə dövlət və hərbi sirrlərin yayılmasına qədər neqativ nəticələrə səbəb ola bilər. Bütün kritik infrastrukturların məsələn, elektrik stansiyalarının, xəstəxanaların, maliyyə xidmətləri göstərən bank sektorunun və digər qurumların qorunması cəmiyyətimizin həyat və fəaliyyətini təmin etmək üçün çox vacibdir.

Hər bir şəbəkə istifadəçisi kiber təhlükə tədqiqatlarından faydalanır, məsələn 250 nəfərlik Talos qrupunun kiber mütəxəssisləri kiber hücum strategiyalarını, yeni və yaranan təhlükələri öyrənirlər. Onlar yeni zəif və həssas nöqtələri aşkar edir, ictimaiyyəti kibertəhlükəsizliyin əhəmiyyəti barədə məlumatlandırır və açıq mənbəli proqram kodları vasitəsilə sistemlərin etibarlılığını artırırlar. Bu ekspertlərin fəaliyyəti hər bir istifadəçi üçün interneti daha təhlükəsiz etməkdən ibarətdir.

İnformasiya kommunikasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı kibercinayətkarlığın meydana gəlməsinə və gündən-günə artmasına səbəb olub. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesabatında hər il 1.5 milyondan çox insanın internet vasitəsilə törədilən cinayətlərin qurbanı olduğu və kibercinayət xarakterli fəaliyyət nəticəsində dəymiş ümumi ziyanın 1 milyard ABŞ dollardan artıq təşkil etdiyi bildirilir.

Kibercinayətkarlığın artması bütün dünyada dövlət idarəçiliyi, bank, nəqliyyat, milli təhlükəszilik və digər sistemlərin təkmilləşdirilməsini, kibermüdafiə tədbirlərinin genişləndirilməsini aktual edir. 2012-ci ildə ABŞ-ın Çikaqo şəhərində keçirilən NATO sammitində qəbul olunan yekun bəyənnamədə də kiber hücumların kəmiyyət və keyfiyyətinin artması faktları bir daha qeyd olunub və Alyansa üzv dövlətlərinin ayrı-ayrılıqda, həmçinin beynəlxalq təşkilatlarla (BMT, Avropa İttifaqı, Avropa Şurası və digərləri) birlikdə vahid kibermüdafiənin təşkilinin vacibliyi vurğulanıb. Artıq ABŞ, Rusiya, Çin, İngiltərə, Fransa, Almaniya və bir sıra başqa inkişaf etmiş dövlətlər öz xüsusi kiber qoşunlarını yaradıblar. Bu dövlətlər əsas məqsədlərinin öz şəbəkələrini müdafiə etmək olduğu bildirsələr də, burada hücum əməliyyatlarının aparılması da nəzərdə tutulur. Birləşmiş Ştatlar və Rusiyanın uzun illərdir ki, seçkiqabağı kampaniyalar zamanı fəaliyyətdə olan prezidentlərə qarşı, hətta ən yaxın müttəfiqləri olsa belə, geniş miqyaslı elektron casusluq əməliyyatları həyata keçirdiyi barədə kifayət qədər geniş məlumatlar mövcuddur. ABŞ-dakı və Meksikadakı son seçkilər ümumdünya informasiya şəbəkəsi olan internetin qlobal döyüş meydanına çevirılməsinə səbəb olub. ABŞ-ın Milli Təhlükəsizlik Agentliyinin məxfi sənədlərinin birində, növbəti əsas irimiqyaslı münaqişənin kiberməkanda başlayacağı barədə məlumatlar yer alır. ABŞ real olaraq kibermüharibəni başlayan yeganə dövlətdir. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Obamanın İranın minlərlə nüvə sentrifuqalarını sıradan çıxarmaq məqsədilə kiber hücum həyata keçirilməsinə dair əmr verməsi heç kimə sirr deyil. ABŞ hakerləri kompüter virusları ilə güclü texnoloji hücum nəticəsində İrana böyük maddi zərər vuraraq nüvə proqramını iki il geriyə ata bildilər. İndi bu əməliyyat məlumatlarını, yəni "kiber qüvvələr"in əməliyyatlarını əvvəlki kimi cidd-cəhdlə kimsə gizlətməyə çalışmır. 2012-ci ildən isə Suriyada internet ABŞ tərəfindən bloklanıb. ABŞ ordusunda müstəqil qoşun növü kimi üç il əvvəl yaradılan Kiber Qüvvələrin təxminən 20 min nəfərə yaxın şəxsi heyəti olduğunu qeyd etmək yerinə düşər. Xatırladıram ki, kiber müharibənin əsas taktiki və strateji istiqamətləri ABŞ-ın Hərbi Doktrinasının tərkib hissəsidir.

Artıq dünyanın bir çox orduları kiber hücumlara qarşı praktiki döyüş təlimlərini döyüş hazırlığı proqramlarına daxil edirlər. 2008-ci ildə yaradılan NATO-nun Kiber Təhdidlərə Qarşı Mübarizə üzrə Təcrübə Mərkəzinin (CCDCOE) 2017-ci ildə təşkil etdiyi təlimlər zamanı iştirakçılar, hətta "hərəkətdə olan sürət qatarını dayandırmağa çalışırdılar". Təlim içtirakçıları olan hakerlərdən bir qrupu uğur qazandı: onlar qatarı dayandırdı, idarəetmə sistemini pozdular və mühərriki bloklaya bildilər. Bu təlimlərdə iştirak edən hakerlər yalnız dəvətnamə ilə gəlirlər. Qonaqların adı və sayı kiber manevrlərin "həssas təbiəti" səbəbindən gizli saxlanılır. Yalnız "qarşıdurma"nın ümumi məqsədi məlumdur: düşmən şəbəkəsinin xəritəsini tərtib etmək, həssas bir nöqtəni tapmaq və oradan şəbəkəyə nüfuz etməklə onun idarəetməsini ələ keçirmək. Daha öncə keçirilən buna bənzər təlimlərdən birində ABŞ və Böyük Britaniyanın hakerləri bir-birinin informasiya sisteminə "hücum" etdilər. Təlimlərə sabiq prezident Barak Obama və sabiq baş nazir Devid Kemeron tərəfindən ən yüksək səviyyədə icazə verilməsi, kiber manevrlərə nə qədər önəm verilməsinin sübutudur.

Kibertəhlükəsizlik və kibermedafiə strategiyalarından söz açarkən Çinə də toxunmadan keçmək doğru olmaz. Çünki bu ölkənin çox yaxın zamanda superdövlətə çevriləcəyini və ABŞ-ı geridə qoyacağını düşünənlər az deyil. Məsələm, “Standart Chartered”in hesabatına görə, gələcəyin ən böyük on iqtisadiyyatına sahib olacaq ölkələrin əksəriyyəti əsasən bu gün inkişaf etməkdə olan ölkələr olacaq və siyahıya Çin başçılıq edəcəkdir. ABŞ isə birinciliyini itirərək Çin və Hindistandan sonra üçüncü yerdə qərarlaşacaqdır. Onluqda sadəcə bir Avropa ölkəsi – Almaniya yer alacaq ki, o da onluğu tamamlayan ölkə olacaq.

Hesabatdan göründüyü kimi, siyahıdakı on ölkənin yeddisini inkişaf etməkdə olan ölkələrin olması proqnozlaşdırılır. Eyni zamanda, Asiya qitəsində yerləşən ölkələrin də əksəriyyət təşkil edəcəyi gözlənilir. Onların ilk sıralarda yer alaraq günümüzün ən böyük iqtisadiyyatlarına sahib ölkələrini geridə buraxacaqları təxmin edilir.

Siyahıda yer alan on ölkə sırasıyla Çin, Hindistan, ABŞ, İndoneziya, Türkiyə, Braziliya, Misir, Rusiya, Yaponiya və Almaniyadır. Bunlardan birincisinin, yəni Çinin ÜDM göstəricisinin 2030-cu ildə 64.2 trilyon ABŞ dolları həcmində olacağı söylənilir. Onu 44,31 trilyon dollarlıq göstərici ilə Hindistanın təqib edəcəyi gözlənilir.

Hesabatda ABŞ üçüncü yerin sahibi kimi qeyd edilib – 31,01 trilyon dollar.

Sonrakı yerlərdə aşağıdakı dövlətlər yer alır:

İndoneziya – 10,11 trilyon dollar

Türkiyə - 9,11 trilyon dollar

Braziliya – 8,67 trilyon dollar

Misir – 8,21 trilyon dollar

Rusiya – 7,91 trilyon dollar

Yaponiya - 7,21 trilyon dollar

Almaniya – 6,91 trilyon dollar

Təbii ki, bu vəziyyət ABŞ-ı qane edə bilməz və etmir. Bu səbəbdən də onun yeni hərbi doktrinində Çin bir nömrəli təhlükə mənbəyi kimi qeyd edilib.

Donald Trampın seçki kampaniyasının mövzularından birinin də Çinlə ABŞ arasındakı ticarət əlaqələrinin ədalətsizliyi idi və Administrasiyanın bu məsələ ilə ciddi məşğul olacağı o vaxtdan məlum idi. “Beynəlxalq iqtisadi qurumlar iki ölkə arasındakı ticarət bağının zəifləməsinin və qopmasına konfliktin dünya iqtisadiyyatını yavaşladacağını və dünya ticarət böhranına səbəb olacağını bildirirdilər (Bəxtiyar Tuncay, 2020b, s. 8-9).

Çinin bu iddialara cavabı isə birmənalı deyil. O həm qanunvericiliyində müəyyən dəyişiklik edərək əslində ona qarşı olan tələblərin haqlı olduğunu qəbul edir, həm də heç bir halda oğurluqla məşğul olduğunu qəbul etmir, yüksək texnologiyalar sahəsindəki inkişafını bu sahəyə etdiyi investisiyalara və insan resurslarına bağlayır. Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-da təhsil alan xarici tələbələrin üçdə biri çinlidir və bəzi tələbələrin sənaye cəsusluğunda iştirak etdikləri şübhələri var. Qeyd edilən ixtilaflar öz həllini tapmadığı üçün, 2018-ci ildə münaqişə daha da kəskinləşdi. Qarşılıqlı rüsumlar tətbiq olunmağa başladı. 2018-ci ilin sonunda rüsum tətbiqinə ara verildi və müzakirələr başladı. Lazımı nəticə alınmadığı üçün ikinci dalğa rüsumlar tətbiq olundu” (ABŞ-Çin “Ticarət Müharibəsi”, 2019).

Buna baxmayaraq ABŞ-ın qəti mövqeyi problemin daha da dərinləşməsinə gətirib çıxardı. ABŞ Çin qarşısında həm iqtisadi həm də siyasi tələblər qoyur. İqtisadi cəbhədə Tramp Administrasiyası hesab edir ki, ABŞ-ın trilyon dollarlarla ölçülən ticarət kəsiri əslində onun sərvətinin xaricilərə transferidir. Xaricilər isə bu sərvətdən istifadə edərək ABŞ-ın aktivlərini əldə edirlər və belə davam edərsə ölkə tamamən xaricilərin əlinə keçəcək. Əlbəttə ki, əsas “xaricilər” Çinlilərdir. Digər bir məsələ isə Çinin əqli mülkiyyəti müxtəlif yollarla “oğurlamasıdır”. Sənaye cəsusluğu bu yollardan biridir və Huawei şirkəti, onun rəhbərləri məhz bu yolla şirkətin texnologiya bazasını möhkəmləndirməkdə günahlandırılırlar. Təsadüfi deil ki, həmin şirkətin rəhbərlərindən biri müddət əvvəl həbs olunmuşdu və şirkətin özü də bir başa sanksiyalara məruz qaldı.

Çin höküməti də əqli mülkiyyətin transferində aktiv rol oynayır və ölkəsində investisiya etmək istəyən yüksək texnologiya şirkətləri yerli şirkətlərlə birgə müəssisə yaratmağa məcbur edərək nəticədə texnologiyanı ötürməyə dolayı yolla nail olur. Siyasi cəbhədə isə ən əsas fikir ayrılığı Şimali Koreya və Tayvan barəsindədir və Çindən bu ölkələrə olan təsirini müsbət istiqamətdə istfadə etməsi tələb olunur.

Beləliklə, 2018-ci il tarixə ABŞ və Çin arasında ticarət savaşanın başlandığı il kimi düşmüşdür. Məhz həmin il ABŞ, Çindən idxal edilən 34 milyard dollar dəyərindəki 800-dən çox məhsula 25 faiz əlavə gömrük vergisini rəsmən  tətbiq etməyə başladı. Bu addımdan sonra qlobal bazarları narahat edən "ticarət müharibəsi" qarşılıqlı addımlarla şiddətlənrəkə davam edir.

ABŞ Prezidenti Donald Trampın "texnologiya oğurluğu və ədalətsiz ticarət qaydaları" səbəbləri ilə Çinin texnologiya məhsullarına tətbiq etmək qərarı verdiyi 50 milyard dollarlıq gömrük vergilərinin ilk hissəsi  2018-ci ilin iyul ayının 6-da Vaşinqton saatı ilə 00.01-də rəsmən qüvvəyə mindi.

Həmin gün dərc edilən bir xəbər mahiyyətli analitik məqalədə belə deyilməkdə idi:

“Çinin müdafiə, aeronavtika və istehsal sektorlarını hədəfə alan 25%-lik əlavə gömrük vergisi, 34 milyard dollar dəyərindəki 818 məhsulu əhatə edir.

Ağ Ev, 16 milyard dollar dəyərindəki 300-ə yaxın məhsulu əhatə edən ikinci hissənin isə bu ayın üçüncü həftəsində qüvvəyə minməsinin planlaşdırıldığını açıqlayıb.

Beləliklə ABŞ, ilk dəfə Çin mallarını birbaşa hədəf seçən gömrük vergilərini tətbiq etdi…

Analitiklər bildirirlər ki, Çin ABŞ-a qarşılıq verməyə məcbur qalacaq.

Rəsmi Pekinin, ABŞ-ın gömrük vergilərinə cavab tədbirlərini bu gün həyata keçirməyə başlayacağı gözlənilir.

Çinin Ticarət Nazirliyinin sözçüsü Gao Fıng, etdiyi açıqlamada, ABŞ rəhbərliyinin 34 milyard dollar məbləğindəki Çin texnologiya məhsuluna qarşı gömrük vergisi tətbiqinə dair, "Çin heç vaxt ilk atəş açan tərəf olmayacaqdır. Ancaq Çin də öz ölkəsinin və xalqının əsas maraqlarını qorumaq üçün buna qarşılıq verməyə məcbur qalacaqdır" -ifadəsini işlədib.

ABŞ Prezidenti Tramp, Çinin tariflərinə cavab tədbirlərilə qarşılıq verməsi halında ölkəyə daha 200 milyard dollarlıq gömrük vergisi tətbiq edilməsi tapşırığını vermişdi.

Ticarət mütəxəssisləri, dünyanın ən iri iqtisadiyyatlarına malik iki ölkənin bir-birinə qarşı gömrük vergilərini "qisasa qisas" üsulu ilə artırmağa davam etməsinin pis nəticələr doğuracağına işarə edir.

Beynəlxalq kredit reytinqi agentliyi "Fitch Ratings" dünən yaydığı hesabatda, ABŞ-ın başlatdığı ticarət müharibəsinin getdikcə böyüməsi halında qlobal ticarətə zərərinin  2 trilyon dolları çata biləcəyi barədə xəbərdarlıq edib” (ABŞ və Çin arasında ticarət müharibəsi başladı... // Marya, 2018).

İki ölkə arasında savaş, əlbəttə ki, həm də kiberməkanda gedir və bu da Çini kibertəhlükəsizlik və kibermüdafiə məsələləri barədə ciddi düşünməyə məcbur edir. İnternet şəbəkəsi genişləndikcə və daha da təkmilləşdikcə 1,3 milyard əhaliyə sahib olan bu ölkənin işi get-gedə daha da çətinləşir.

Çində İnternetin sürətli inkişafı Çin Kommunist Partiyasının 1995-1996 – cı illərdə elm, texnika və texnologiyaların inkişafı barədə qərarından sonra başlamışdır. Həmin dövrdən etibarən, yüksək texnologiyaların tətbiqi geniş miqyas almış ölkənin kompüterləşdirilməsi, İnternet şəbəkəsinin genişlənməsi inanılmaz miqyas almış, nəticədə Çin də digər ölkələr kimi gözlənilməz təhlükələr, yəni kiberhücum və kiber cəsusluq üçün açıq vəziyyətə gəlmişdir. Doğrudur, bu ölkədə bütün informasiya vasitələrinə sərt nəzarət var və bu, təhlükənin səviyyəsini önəmli ölçüdə azaldır, fəqət bütünlüklə aradan qaldıra bilmir.

1989-cu ildə Tyanmen meydanında baş verənlərdən sonra Çin hakimiyyətini yüksək texnologiyalara münasibətdə bir müddət tərəddüd içində saxlasa da, elmi-tezniki tərəqqi gec-tez öz işini görməli idi və Çin də bu prosesdən kənarda qala bilməzdi. Odur ki, uzun sürən müzakirələrdən sonra, 1996-cı ildə hakim kommunist partiyası İnternetin tətbiqinin zəruriliyini və vacibliyini nəzərə alaraq, qərarını verdi. 1999-cu ildə isə İnternetə sərt nəzarət, eləcə də milli proqramların yazılması və istehsalı barədə qərar qəbul edildi. Qərar mobil rabitənin şifrələnməsini və ixtiraların patentinin təsvirini də əhatə etməkdəydi (手机加密的方法,1999).

Hökumətin İnternetə münasibətinin formalaşması və ona nəzarət, şübhəsiz ki, ölkənin kibertəhlükəsizliyinin formalaşmasına təsir etdi. Beləcə, şifrələmə ilə əlaqəli hər şeyin tənzimlənməsi informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin vacib bir elementinə çevrildi. Bu barədə ilk derektivlərdən biri elə həmin il, yəni 1999-cu ildə hazırlanmışdır. Həmin derektivə görə, informasiya sektorunun fəaliyyəti proqram təminatı ilə tənzimlənəcək, ticarət sektorunda şifrələmə istehsalı və satışı yalnız dövlət qurumlarının icazəsi ilə və yalnız onlar tərəfindən müəyyən edilmiş qaydalara əsasən mümkün olacaqdı. Nəticədə məhsulların heç birinin kripto müqaviməti dövlət tərəfindən təsdiqlənmiş səviyyəni keçə bilməyəcəkdi. Bundan bir müddət sonra isə hakimiyyət orqanları bu qaydaların yalnız şifrələmənin əsas funksiyası olduğu məhsullara, yəni hökumət şəbəkələri və milli təhlükəsizliklə əlaqəli məhsullara aid olduğunu açıqladı.

2000-ci ildə Ümumçin Xalq Nümayəndələri Konqresi (ÜXNK) informasiya sahəsindəki ehtimal olunan pozuntuların təsnifatını verdi və "İnternet məkanının qorunması haqqında Fərman"ı nəşr etdi. Burada pozuntuların mümkün olduğu sahələr qeyd olunurdu.

2002-ci ildə ÜXNK-in düşmənlərə qarşı mübarizə və informasiya müharibəsinə qarşı tədbirlər alınması barədə bəyanatından dərhal sonra Çinin hərbi rəhbərliyi informasiya savaşı barədə strategiyanın əsasnaməsini işləyib hazırladı. Bunun ardınca da Çin Xalq Respublikası Silahkı Qüvvələrinin İKT əsaslı müdafi siyasəti formalaşdırıldı və nəşr edildi. Sənəddə ilk dəfə silahlı qüvvələrin rəqəmsallaşmasından da söz açılmaqda idi (2002年中国的国防, 2018).

Ölkədə İnternet şəbəkəsinin inkişafı və genişlənməsi sonrakı illərdə daha da sürətlənmiş və bu da Çin Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsini 2003-cü ildə "İnformasiya Təhlükəsizliyinin Gücləndirilməsi üzrə Dövlət Məlumatlandırılmış Rəhbər Qrupunun Qərarı"nı dərc etdirməyə sövq etmişdi (国家信息化领导小组关于加强信息安全保障工作的意见, 2018). Sənəddə strateji infrastrukturun qorunmasının, kiberməkanı ehtimali təhlükələri dəf etmək məqsədi ilə daim nəzarətdə saxlamağın və yüksək ixtisaslı kadeların hazırlanmasının vacibliyi önə sürilməkdə idi.

Qeyd edilən tədbirlərdən biri 2004-cü ildə Dövlət Təhlükəsizlik Nazırliyinin “Qızıl qalxan” layihəsi oldu. Bu layihə İnternetin filterləşdirilməsini nəzərdə tutmaqda idi ki, bu, ölkənin bütün informasiya məkanının dövlət tərəfindən total nəzarətə keçməsini təmin etdi və beləcə ölkə əhalisi xarici informasiya mənbələrindən bütünlüklə təcrid edilmiş oldu.

Qeyd etmək lazımdır ki, “Qızıl qalxan” ilk növbədə İnternetin daxildə tənzimlənməsinə yönəlmiş olsa da, həm də ölkənin kibertəhlükəsizliyinin bir elementi kimi nəzərdə tutulmuşdu. Əlbəttə, Çin hakimiyyətinin kibertəhlükəsizlik anlayışı o dövrlərdə daha çox Çin əhalisini xarici informasiya qaynaqlarından məhrum etməklə məhdudlaşırdı, bununla, belə, xarici saytların, İnternet istifadəçilərinin və bloqerlərin filtirə tabe tutulması ölkəni həm də müəyyən qədər kiberhücumlardan qoruya da bilirdi.

2006-cı ilin noyabrında “2006-cı ildən 2020-ci ilədək olan dövr üçün informasiyalaşdırmanın inkişafına dair Dövlət Strategiyası” qəbul edildi (2006━2020年国家信息化发展战,略, 2018). Strategiya kiberməkanın inkişafına təsir göstərən müddəaları formalaşdırdı, kiber təhlükəsizlik, xarici İKT-lərdən, ilk növbədə Qərbdən asılılığın azaldılmasına yönəldildi.

Strategiyadan söz açan ÇKP Mərkəzi Komitəsinin Baş katibi Hu Jintao 2006-cı ildə Çinli elm adamları ilə görüşündə bildirmişdi ki, "2020-ci ilə qədər Çin yenilikçi bir dövlət halına gəlməlidir, bu, ölkəmizin yaxın 15 il üçün elmi və texnoloji inkişaf sahəsində hədəfidir" (胡锦涛在全国科学技术大会上的讲话(全文, 2018).

İlkin mərhələdə informasiya sahəsindəki bütün fəaliyyətləri tənzimləyən strukturların yaradılması planlaşdırılırdı. Məhz bu strategiyada kiber təhlükəsizlik sahəsindəki sonrakı dövlət siyasətinin əsas istiqamətləri müəyyənləşdirməli idi (Fortune Global Forum.., 2018).

Çinin kiber məkanayönəlik strategiyası, ölkə daxilində kiber təhlükəsizliyi təmin etmək üçün suveren hüququn qorunmasına əsaslanır, əsas vurğu problemin siyasi tərəfinə edilirdi. Təsadüfi deyil ki, 2013-cü ilin iyun ayında Xi Jinpinin ABŞ-a səfəri ərəfəsində Chenqdudakı Forumda çıxışı edən ÇXR Dövlət Şurasının Mətbuat Ofisinin rəhbəri Cai Minqjao, ABŞ və Qərb ölkələrini göz önündə tutaraq, müxtəlif dövlətlər tərəfindən İnternetdən istifadə fərqlərini qeyd edərək kibertəhlükəsizliyin təmin edilməsi sahəsindədə ÇXR rəhbərliyinin gördüyü təhlükəsizlik tədbirlərinə hörmət göstərilməsinin vacibliyini xüsusi olaraq dilə gətirmişdi. Bununla belə, Çin digər dövlətlərlə əmkdaşlığa açıq olduğunu dilə gətirməkdə idi (İnternational respect.., 2018).

Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu və bu yanaşmanın bütün beynəlqalx görüş və tədbirlərdə dilə gətirilməsi həmin dövrdə Çinin artıq özünün formalaşmış kibertəhlükəsizlik strategiyasına sahib olduğundan xəbər verməkdədir. Belə düşünməyə həmin hadisədən bir il öncə Budapeştdə kibertəhlükəszlik üzrə keçirilmiş beynəlxalq konfransda Çin Xarici İşlər Nazirliyinin əməkdaşı Xuan Xuykanın söylədi sözlər də əsas verməkdədir. Həmin konfransda o bildirmişdi ki, ölkələrin suverenliyinə hörmət Çinin kiberməkandakı siyasətinin əsasını təşkil edir (Chinese government.., 2018).

2014-cü ildə Çində Təhlükəsizlik və Məlumatlandırma Qrupunun (中央网络安全和信息化领导小组成立, 2018) ilk iclası keçirildi və bu iclasda Prezident Xi Jinpingin informasiya təhlükəsizliyini Çin üçün ən prioritet vəzifəyə çevirmək barədə təlimat verdi (Panda Ankit, 2018). Çox güman ki, belə bir qərar 2013-cü ildə Çinin kiberhücumlara ən çox məruz qalan ölkələr sırasına daxil olmasından qaynaqlanmaqda idi (Sandle Paul, 2014). Səbəb nə olursa-olsun, bu xəttin 2015-ci ildə də davam etdiyini söyləyə bilərik (Segal Adam, 2015). Belə ki, həmin il ilk oxunuşda layihə kimi qəbul edilən qanunda İnternet servisdə istifadəçilərin yalnız və yalnız öz gerçək adı ilə qeydiyyatdan keçməsi, operatorların hökumət tərəfindən aparılan istintaq əməliyyatlarına cəlb edilməsi, kibertəhlükəsizlik məsələsinə böyük investisiyaların yatırılması, şəxsi məlumatların qorunması və bu məlimatların yalnız və yalnız Çində saxlanılması barədə çox sayda öhdəliklər nəzərdə tutulmuşdu. 2016-cı ildə sözügedən qanun bəzi əlavə və dəyişikliklərlə qəbul edildi və 2017-ci ildə qüvvəyə mindi (Yan Sophia, 2017).

Qanun İnternetin təkcə milli səviyyədə idarə olunmasını təmin etmir, eyni zamanda Çinin digər ölkələrlə əlaqələrinə də təsir edir, çünki o, şəbəkə operatorlarının avadanlıqlarının məcburi sertifikatlaşdırılmasını tələb etməklə yanaşı, milli təhlükəsizliklə bağlı məlumatların, eləcə də ictimai təhlükə yaradan hər hansı bir iqtisadi, texnoloji və elmi məlumatların ixracını qadağan edir. Bu hal bir çoxlarının etirazına səbəb olmuş və hələ 2016-cı ilin iyun ayında 50 ABŞ, Avropa və Yaponiya şirkəti baş nazir Li Ketsya kollektiv məktub ünvanlayaraq, yeni qanunun xarici şirkətlərin Çindəki fəaliyyətinə mənfi təsir göstərəcəyini və nəticədə əksər şirkətlərin ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qala biləcəklərini bildirmişdilər (Wagner Jack, 2017). Məhz bu məktub qanunun tətbiqinin 2017-ci ilə qədər uzanmasına səbəb oldu, fəqət onun qarşısını ala bilmədi. Qanun qüvvəyə mindikdən sonra isə Çin rəhbərliyinə rəsmən müraciət edən ABŞ rəhbərliyi onun tam şəkildə tətbiqinin qarşısının alınmasını xahiş etdi və öz xahişinin sözügedən qanunun informasiya mübadiləsini əngəlləməsi ilə əsaslandırdı (Miles Tom, 2017). Ağ evin müraciəti cavabsız qaldı.

Kibertəhlükəsizlik qanunun qəbulundan sonra Çin özünün İKT sahəsində super dövlət olmaq hədəf və niyyətini bəyan etdi və bu niyyət XIII beşillik plana əsas müddəlardan biri kimi daxil edildi (譚瑾瑜, 2018).

Hədəfin üç mərhələdə reallaşması və birinci mərhələnin 2020-ci ildə tamamlanması nəzərdə tutlmuşdu (Китай пройдет три.., 2018). Həmin mərhələnin uğurla həyata keçdiyini tam əminliklə söyləmək olar və Çinin bu gün İTK sahəsində dünyanın əsas söz sahiblərindən birinə çevrildiyi günümüzün təkzibedilməz reallığıdır.