Bibliyografya : 5 huand hatun küLLİyesi 6

EL-HULELÜ'L-MEVŞİYYE

Mağrib tarihine dair bir eser.

Tam adı el-Hulelü'l-mevşiyye fî zik-ri'l-ahbori'l-Merrâküşiyye olan eser, üzerinde müellif adı bulunmadığı için ya anonim sayılmış ya da çeşitli kişilere nis-bet edilmiştir. Kitaptaki ifadelerden ya­zımının, Gırnata'da (Granada) hüküm sü­ren Nasriler'den V. Muhammed Ganî-Bil-lâh'ın ikinci saltanat döneminde (1362-1391) 12Rebîülevvel783'te (6 Haziran 1381) tamamlandığı öğrenilmektedir. İb-nü'l-Muvakkit el-Merrâküşî ve Abbas b. İbrahim ei-Merrâküşî gibi Mağribii muah­har tarihçilere göre eserin müellifi, V. Mu­hammed döneminde yaşayan MalaKaİı Muhammed b. Ebü'l-Meâlî b. Semmâk'-tir. Kitabın ilk neşrini gerçekleştiren Be-şîr el-Furâtî, eserin Gırnatalı edip ve dev­let adamı Lisânüddin İbnü'l-Hatîb'e ait olduğunu ileri sürmüşse de İbnü'l-Hatîb telif tarihinden yedi yıl önce 776'da (1374) vefat etmiştir. Müellifin İbnü's-Semmâk olması kuvvetle muhtemeldir.

Eser, isminden anlaşıldığına göre Me-rakeş'i (Fas) anlatan bir şehir tarihi ise de Murâbıtlar ve özellikle Muvahhidler'e ay­rılan kısmı Merakeş'e ayrılandan daha fazladır. Mülûkü't-tavâife ve Merînîler'e dair bilgilerin de yer aldığı eserde Mera-keş'in topografyası ve nüfus yapısı hak­kında önemli açıklamalar bulunmaktadır. Akıcı bir üslûpla yazılan eserdeki olayla­rın bir kısmı müellifin yaşadığı dönemde cereyan etmiş ve bunların bazıları bizzat kendisi tarafından gözlemlenmiştir. Muvahhidler'e ve Murâbıtlar'a dair bilgilerde ise daha ziyade İbnü's-Sayrafî. Beyzak, İbn Sâhibü"s-Salât, İbn Cübeyr ve Ebû Yahya b. Yesa' gibi müelliflerden faydala-nıldığı görülür.

Reinhast Pieter Anne Dozy, Abbâdîler ve Muvahhidler'den Yûsuf b. Abdülmü'-min'in Endülüs'e yaptığı seferle ilgili çalışmalarında el-Hulelü'l'mevşiyye'y kaynak olarak kullanmıştır.⁵⁵² Jose Antonio Conde da adını zikretmeksizin eseri Historia de la domi-naciön de los ârabes en Espana ⁵⁵³ adlı kitabına dahil etmiştir.

el-Hulelü'l-mevşiyye ilk defa Beşîr el-Furâtî tarafından 1329'da(1911) Tunus'ta yayımlanmış, S. Allûş ⁵⁵⁴ dikkatsizce yapılan bu neşirdeki hata ve eksiklikleri gidermek amacıyla so­nuna bir fihrist ekleyerek eserin yeni bir neşrini gerçekleştirmiştir (Rabat 1936). Ancak bunda da bazı yanlış ve eksiklikle­rin bulunduğu görüldüğünden kitap Sü­heyl ez-Zekkâr ve Abdülkâdir Zimâme ta­rafından öncekilere göre daha ciddi bir inceleme yapılarak üçüncü defa yayımlan­mıştır.

Ambrosio Huici Miranda, daha XVII. yüzyılda İspanyolca'ya çevrilen mevşiyye'nin değişik nüshalarını gözden geçirerek eseri yeniden bu dile çevirmiş, bu tercüme "Coleccîon de crö-nicas ârabes de la Reconquista" serisinin ilk cildi olarak yayımlanmıştır.⁵⁵⁵

Bibliyografya :

el-Hulelü'l-meüşiyye zikri'l-ahbâri'l-Mer-râküşiyye (nşr. Süheyl Zekkâr- Abdülkâdir Zi­mâme), Rabat 1399/1979, tür.yer., ayrıca bk. neşredenlerin mukaddimesi; İbnü'l-Muvakkit, es-Sacadetü'l-ebediyye,Rabat, ts., II, 177;Abbâs b. İbrahim, et-İ'tâm, Fas 1936,1, 23; G. Palencia, Târİhu'i-fıkri'i-Endeiüsl (trc. Hüseyin Munis), Kahire 1955, s. 252; R. Brunschving. "Al-Hulal al-Maughiya", Arabic and isiamic Studtes, Le-iden 1965, s. 147-155; Seyyid Abdülazîz Salim, Târîhu'l-Mağrib fi'l-'aşri'l-İstâmt, İskenderiye, ts. (Mtiessesetü Şebâbil-Câmiaj.s. 23-24; "Al-Hu­lal Ai-Mawçhiyya", /C,XIII/1 (1939), s. 121-122; Ahmed Muhtar el-Abbâdî, "Dİrâse havle Kİtâ-bi'1-Huleli'l-mevşİyye", Tatuân, V, Fas 1960, s. 139 vd.; R. Basset, "Hulel", İA, V/l, s. 582-583; A. Hııici Miranda, "al-Hulal al-Mawşhiyya", EP (İng.), ili, 570.

HULI, EMÎN

Emîn b. İbrahim b. Abdilbâki el-Hûlî (1895-1966) Yenilikçi görüşleriyle tanınan Mısırlı âlim.

Mısır'da Menûfiye'nin Eşmûn kasaba­sına bağlı Şûşây köyünde doğdu. Bazı kay­naklarda nisbesi Havlı şeklinde kaydedil­mektedir.⁵⁵⁶ Tahsiline Kahire'de dayısı­nın yanında başladı. Çeşitli medreseler­de okuduktan sonra Medresetü'l-kazâi'ş-şerTye girdi. Burada Öğrenci iken İngiliz idaresine karşı başlatılan halk ayaklanma­sında (1919) faal rol aldı. 1920'da Medre-setü'l-kazâi'ş-şerden mezun oldu. Aynı yıl bu okula hoca tayin edildi ve okulun yayımlamakta olduğu derginin başına getirildi. Üç yıl sonra Roma elçiliğine imam oiarak gönderildi. Daha sonra aynı görevi Berlin elçiliğinde sürdürdü. Mısır'a dö­nünce (1927) Ezher Üniversitesİ'ne. bir yıl sonra da Kahire (Mısır) Üniversitesi Ede­biyat Fakültesi'ne hoca olarak tayin edil­di. Burada müderris yardımcısı, doçent ve profesör oldu; Arapça ve Doğu Dilleri Bölümü başkanlığı ve fakülte dekanlığı görevlerinde bulundu. 1953'te Dârü'l-kü-tübi'l-Mısriyye'ye teknik danışman olarak tayin edildi. Vizâretü't-terbiyye ve't-ta'-lîm'in kültür işleri idaresinde genel mü­dür iken emekliye ayrıldı (1955).

1961 yılında Kahire Arap Dil Akademi-si'ne üye seçilen Hûlî 1936'da Brüksel'de toplanan VI. Milletlerarası Dinler Tarihi Kongresi'ne, 1954'te İstanbul'da, 1957'-de Münih ve 1960'ta Moskova'da topla­nan müsteşrikler kongrelerine Mısır'ı temsilen katıldı. Öğrencilerinin 19S6 yı­lında yayımlamaya başladığı el-Edeb ad­lı derginin başyazarlığını vefatına kadar sürdürdü.

Âlim ve araştırmacı yazar Âişe Abdur-rahman ile evli olan Emîn el-Hûlî 9 Mart 1966"da Kahire'de öldü ve Şûşây'a defnedildi. Doğumunun 100. yılı mü­nasebetiyle 1995 yılında Menûfiye Üni­versitesi ve el-Hareketü's-sekâfiyye adlı kuruluş tarafından birer anma günü dü­zenledi. el-Ehrâm gazetesiyle el-Edeh dergisi yine bu münasebetle onunla ilgili makalelerin yanında yayımlanmamış ba­zı yazı ve eserlerini de neşretti. Dubai'de yayımlanan el-Müntedâ dergisi de Şev­val 1416 (Mart 1996) tarihli 152. sayısın­da derginin yarısını onunla ilgili yazılara ayırdı.

Hûlî, Roma ve Berlin'de görev yaptığı yıllarda İtalyanca ve Almanca öğrendi. İl­mî çalışmalarında Batı'da öğrendiği mo­dern araştırma metotlarîndan yararlan­dı, talebelerini de bu metotları kullanma­ya teşvik etti. Mısır'ın ilmî, edebî ve fikrî hayatında etkili olan birçok öğrenci yetiş­tirdi.

Arap dili ve edebiyatı ile tefsir metodu­na dair yeni görüşler İleri süren Hûlî'nin Kur'an'da yer alan kıssalar hakkındaki fi­kirleri büyük tepki uyandırmıştır. Dokto­ra öğrencisi Muhammed Ahmed Haleful-lah, el-Fennü'l-kaşaşî fi'1-Kur'âm'l-Ke-rîm adlı tezinde Kur'an'ın birçok kıssayı temsil ve ibret amacıyla zikrettiğini, bun­ları tarihte yaşanmış olaylar olarak kabul etmenin tarihî gerçeklere uymayabilece­ğini ileri sürdü. Zira Kur'an'ın amacı tari­hî gerçekleri ortaya koymak değil insanla­rı İrşad etmektir. Büyük tepkilere yol açan bu iddialar Mısır Parlamentosu'na kadar aksetti. Yazdığı önsözde Halefullah'a ka­tıldığını belirten Hûlî kürsüden uzaklaştı­rıldı, tez de reddedildi.

İlmî tefsire karşı olan Emîn el-Hûlî, tef­sirin daha çok Kur'an'ın i'câzmın ortaya çıkmasına ve insanların hidayetine, insa­nî ve ahlâkî bir hayat kurmalarına yardım­cı olacak şekilde yapılması gerektiğini sa­vunmuş, et-Tefsîr me'âlimü hoyâtihî ve menhecühü'1-yevm adlı eserinde ii-mî tefsiri benimseyenleri şiddetle eleştir­miştir. Tefsire dair müstakil bir eser yaz­mamış, bu konudaki görüşlerini Özellikle "min hedyi'l-Kur'ân" başlıklı radyo konuş­malarında anlatmaya çalışmıştır. Hûiî dil, edebiyat, tefsir ve belagata dair görüşle­rini, verdiği konferans ve yazdığı makale­lerden oluşan Menocihü tecdid (Kahire 1961) adlı eserinde ortaya koymuştur.

Eserleri.

A) Dil ve Edebiyat.

el-Belâğa-tü'î-cArabiyye ve eşerü'l-felsefeti fîhâ mü'n-nefs (Kahire 1939); Fi'1-edebi'l-Mışrî fikr ve menhec (Kahire 1943); Fennü'1-kavl (Kahire 1947) Dirâse fî edebi'l-luğati'l-cArabiyye bi-Mışr fi'n-nışfi'l-evveî mi­ne'1-kami'l-Hşrîn (Kahire 1952); Müşki-letü hayâtine'l-luğaviyye (Kahire 1958); Menâhicü tecdîd fi'n-nahv ve'1-belâ-ğa ve't-tefsîr ve'1-edeb (Kahire 1961); Şüa beyne'n~Nîl ve'1-Folca.

B) Din.

Şılatü'l-İslâm bi-ışlâhi'1-Mesîhiyye ⁵⁵⁷ et-Tefsîr me^âHmü hayâtihî ve menhecühü'l-yevm (Kahire 1944); eî-Âdâbü'd-dîniy-ye ve ictimâtiyye Ii'1-medûrisi'ş-şâne-viyye ⁵⁵⁸ Min hedyi'l-Kur'ân el-kâdelü ve'r-rusül (Kahire 1959) Min hedyi'l-Kur'ân fî ramazân (Kahire 1961); Min hedyi'l-Kufân îî emvâlihim mişâliy ye îâ mezhebiyye (Kahire 1963);eJ-Mü-ceddidûn ü'l-îslâm (Kahire 1965) Hûlî bu eserinde tecdidin mâna ve şartlarını, dinin hangi konularında tecdidin yapıla­bileceğini açıkladıktan sonra başlangıç­tan Süyûtî'ye kadar olan tecdid faaliyet­lerini Süyûtî'nin ei-7enb ⁵⁵⁹ et-Tefsîr neş^e-tühû, tederrucühû ve tetavvuruhû.⁵⁶⁰

C) Tarih.

Künnâşe fi'S-felsefe ve târî-hihâ (Kahire 1934); Târîhu'l-milel ve'n-nihal (Kahire 1935); Rey fî Ebi'l-'Alâ3 (Kahire 1945); Mâlik b. Enes terceme muharrere ⁵⁶¹ el-Cün-diyye ve's-silm ti'1-İslâm (Kahire 1960); Mâlik b. Enes tecâribü hayât (Kahire 1962); Târîhu'l-hadâreti'l-Mışriyye .⁵⁶²

D) Eğitim.

el-Ezher ii'l-karni'l-'işrin (Kahire 1936); İtticâhât hadise fi't-ter-vîh ve evküti'l-İerâğ ⁵⁶³ el-MelâHb ve'I-meyâdînü'r-riyâziyye el-mikyâs ve'I-ebcâd.⁵⁶⁴

Hûlî gençlik yıllarında el-Kâtibü'1-mü-tenekkir takma adıyla Cerimetü'I-âbâ, Setîrü'r-Reşîd ve er-Râhibü'I-mütenek-kir adlı üç tiyatro eseri kaleme almış, 1917 yılında Kahire Tiyatrosu'nda sahne­ye konan bu oyunlar yazarın ölümünden sonra eî-Edeb dergisinde yayımlanmış­tır.

Kâdî Abdülcebbâr'ın el-Muğnî fî eb-vâbi't-tevhîd ve'î-hdî adlı eserinin XVI. cildinin ilmî neşrini yapan (Kahire 1380/ 1960) Hûlî'nin ders notlarından oluşan Nazarâtü'l-İslâmi'l-ictimâHyye ems el-yevm ve ğaden, Müzekkiretü'1-ah-lâk, Târihu'l-'aktfidi'l-İslâmiyye, Mü-zekkire âdâbi'1-bahş ve'1-münâzara, Müzekkire ü'hedebi'l-Arabi ve târî-MMadlı eserleri henüz yayımlanmamış­tır. Mecelletü küUiyyeti'1-âdâb, es-Si-yâse, er-Risâle, el-^Arabî, el-Muktetaf, el-Edeb ve Mecelletü'l-kazâ^'ş-şerî gibi dergilerde çok sayıda makalesi bulunmaktadır.

Bibliyografya :

Yûsuf Es'ad Dâgır, Meşâdirii'd-dirâsâli'l-ede-biyye, Beyrut 1972,111,399-400; M. Seyyid Kîlâ-nî, Zeylü'l-Miie! ue'n-nihal li'ş-Şehristânî, Bey­rut 1395/1975, s. 86-91; Bedevi Tabâne, et-Be-yânü't-cArabİ, Kahire 1396/1976, s. 415-424; Ahmed İsmailoviç, Felsefetü'l-İsüşrâk, Kahire 1980, s. 404-409; İbrahim Medkûr, Ma'a't-Hâtt-din. Kahire 1401/1981, s. 132-133; Kâmil Sa'-fân. Ennn el-Hülî, Kahire 1982; Kehhâle. Mu'-cemü'i-mü'eliifîn, I, 400; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 137-138; Ziriklî, el-A'lâm (Fethullah), II, 16; Abdiilmün'im Şümeys. 'Uza­ma'u min Mışr, Kahire 1985, s. 162-170; Ab-dülvâri5 MebrûkSaîd, Fi ıştâfyi'n-ııahui'l-cArabî: Dİrâse nakdiyye, Kuveyt 1406/1985, s. 133-140; M. Mehdî Allâm. el-Mecmacİygûn fi ham-sîne'âmen, Kahire 1406/1986, s. 79-81; Fehd b. Abdurrahman er-Rûmî, İtticâhâtü't-tefsîr fı'l-karni'r-râbi' 'aşer, Riyad 1406/1986, III, 881-924; Ahmed Ömer Ebû Hacer. et-Tefsîrü'l-'ilmt U'l-Kur'ân fi'l-mîzân, Beyrut 1411/1991, s. 302-307; Mu'cemü esmâ'İ'l-'Arab (haz. Muham­med b. Zübeyr v.dğr.), Maskat 1411/1991,1, 547; Naîm el-Himsî. "Târîhu fikreti İ'câzi'l-Kufân münzüTl-bicşeti'n-nebcviyye hattâ 'aşrine'l-hâzir ma'a nakd ve taclîk", MMİADm., XXX/1 (1955], s. 106-113; Suat Yıldırım, "Kur'ân-ı Ke-rîm'de Kıssalar", //FDJ1I (1979). s. 41;Nebîl Fe-rec. "Emîn el-öûlî fi'z-zikri'I-mPeviyyeti'I-mîIâd h.", e/-Mün£edâ,XllI/152, Dubai 1416/1996, s. 14-16; Atıf el-lrâki, "Emîn el-yûlî ve nemâzic min fikrihi'L'tecdîdî", a.e.,Xlll/152 (1416/1996), s. 17-21; M. Zekî el-Aşmâvî, "T&şhîhu meşâri'd-dersi'l-belâği ve tecdîdühü 'inde Emîn el-Hû-lî", a.e., XM/Î52 (1-116/1996), s. 22-25; Yümnâ Tarif el-Haviî, "Emîn el-Hûlî: Risâletü't-tetav-vur ve'l-tecdîd fî'1-fikri'd-dînî", a.e., XIN/152 (1416/1996), s. 26-33; Ahmed M. Salim, "Neh-datü'z-zât mine't-tagrîb ile't-te'şîl min Selâ-meMûsâ ilâ Emin el-yûlî", a.e.,X!II/152 (1416/ 1996). s. 34-38.