Bibliyografya : 6 İcazetname 7

İ'CÂZÜ'I-KUR'ÂN

Bâkillânî'nin (ö. 403/1013) Kur'ân-ı Kerim'in mucize oluş yönlerini inceleyen eseri.

Müellifin belirttiğine göre, Hz. Peygam­ber zamanındaki Kureyşli inkarcıların id­dialarına benzer şekilde, Kur'an'ın Arap ediplerince söylenen şiirlere denk bir me­tin olduğu iddiasının yeniden ortaya atıl­masına rağmen bu konuda eser yazan­lar onun erişilmezliğini yeterince anlata­mamışlardır. Bu sebeple kendisi, i'câzü'l-Kur'ân hakkında önceden yazılanların tek­rarı olmayan bir kitap telif etmeye ihtiyaç duymuştur. Eser, hacimleri birbirinden oldukça farklı on sekiz bölümden oluşur. İlk iki bölümde, Hz. Peygamber'in nübüv­vetini ispat eden en önemli delilin Kur'an mucizesi olduğu, onun bu ilâhî kelâmın bir benzerini meydana getirmeye davet ettiği halde kimsenin bunu başaramadı­ğı hususunun mütevâtir derecesinde bir gerçek kabul edildiği vurgulanır. Bâkıllâ-nî, üçüncü bölümden itibaren Kur'an'ın erişilmez üstünlük yönlerini anlatmaya başlar. Bunların Kur-'an'm gaybdan haber vermesi, Peygam­ber'in ümmî oluşunu vurgulaması ve Kur-'an'ın erişilmez edebî üstünlüğe sahip bu­lunmasından ibaret olduğunu söyleyen müellif ilk iki konu hakkında kısa bilgiler verir. Eserde, dördüncü bölümden on al­tıncı bölüme kadar Kur'ân-ı Kerîm'in ede­bî üstünlüklerine dair konular işlenir. Burada mukayese imkânı sağlamak amacıyla bazı ara konulara da yer verilir. Bunlar, beşinci ve altıncı bö­lümde temas edilen Kur'an'ın şiir türün­den bir eser olmadığı ve seci özelliği taşı­madığı, dokuzuncu bölümün devamında Hz. Peygamber ile bazı sahâbîve tabiîne ait hutbe ve mektuplarla İmruülkays ve Buhtürî'ye ait şiirlerin edebî özellikleri ve bu türlerin Kur'an gibi mucize sayılama­yacağı gibi konulardır. Kitabın son üç bö­lümü, konuyla ilgili bazı tamamlayıcı bil­gilerle müellifin okuyucuya Öğütlerini içe­rir.

İccâzü'I~Kurân, Bâkıllânfye ait eser­ler içinde ilk defa yayımlanan ve üzerin­de en çok durulan bir kitap olup konusun­da günümüze intikal edenlerin en önem­lilerinden biri kabul ediür. Müellif eserini kaleme alırken Câhiz, Rummânî, Hattâbî, İbnü'l-Mu'tezve Kudâme b. Ca'fer gibi müelliflerden faydalanmakla birlikte yer yer bunların görüşlerini eleştirmiş, Kur-'an'ın i'câzını dinî ve dünyevî konulan şiir, nesir ve seci gibi alışılmış üslûplardan farklı erişilmez bir ifade tarzı ve nazım güzelliğiyle açıklamasına bağlamıştır. Eserde ayrıca Kur'an'ın beşer sözüne benzemediğini ispat etmek amacıyla Hz. Peygamber, Hulefâ-yi Râşidîn ve diğer ba­zı sahâbîlere ait hutbeler nakledilmiş ve edebî tenkit alanında özgün bakış açılan tesbit edilmiştir. Mustafa Sâdık er-Râ-fiî'nin yanı sıra çağdaşı bazı araştırmacı­lar, fcâzü'l-Kur'ân'da eski âlimlere kar­şı yaptığı itirazlar ve Arap dili hakkında ileri sürdüğü farklı görüşler açısından Bâ-kıllânfyi eleştirmişlerse de bu eleştiriler eserin değerini düşürecek nitelikte değil­dir.⁴¹

Eser ilk defa Kahire'de basılmış (1315), ardından birkaç baskısı daha yapıldıktan sonra Muhibbüddin el-Hatîb'in eksik bir tahkikiyle neşredilmiş (Kahire 1349), ay­rıca Ahmed Sakr (Kahire 1963) ve M. Ab-dülmün'im el-Hafâcî (Kahire 1370/1951) tarafından yayımlanmıştır. Muhammed Rıdvan ed-Dâye ve Muhammed Fâyiz ed-Dâye de eseri Delâ'ilü'I-Fcûz fi'1-Kur'ân adıyla neşretrnişlerdir (Dımaşk 1983). Ki­taptaki şiirler, bazı notlar ilâvesiyle Gus-tave E. von Grunebaum tarafından İngi­lizce'ye tercüme edilmiştir.⁴² Abdürraûf Mahlûf, el-Bâkillânî ve kîtâbühû tcâ-zü'7-Kur'ân adlı bir çalışma yaparak Bâ­kıllânî'nin i'câz görüşünü belirlemeye ça­lışmış (Beyrut 1978), Muhammed b. Ab-dülazîz el-Avâcî de Medine'de el-Câmia-tü'l-İslâmiyye'de/'câzü'i-Kur 'ânHnde Şeyhilislöm İbn Teymiyye Yıaıvrlamıştır.(1414/1993).

Bibliyografya :

Bâkıllânî, İ'câzü'l-Kur'ân (nşr. M. Abdülmün-'im Hafâcî), Kahire 1370/1951; ayrıca bk. neş-redenin girişi, s. 24-27; tzâhü'l-meknûn. I, 98; J. Bouman, Le confltt autour du Coren et la so-lution d'ai-BâqÜlânî, Amsterdam 1959; Musta­fa Sâdık er-Râfiî, İ'câzü'l-Kur'ân, Kahire 1381/ 1961, s. 171-173; a.mlf., Târîhu âdâbİ'l-'Arab, Beyrut 1394/1974,1!, 153-154; Abdürraûf Mah­lûf, el-BâkUlanî ve kitâbühû İ'câzü'l-Kur'ân, Beyrut 1978, s. 502-503, 515, 535, 536; Mu­hammed Rıdvan ed-Dâye, Târihu'n-nalçdi't-ede-bt fi'l-Endelüs, ibask.ı yevi Vok\ 1401/1961 SMü-essesetü'r-risâle], s. 257; G. J. H. van Gelder, Be-yond theUne, Leiden 1982, s. 100-107.

m Şeraffıtin Gölcük

İ'CÂZÜ'I-KUR'ÂN

Mustafa Sâdık er-Râfiî'nin (ö. 1937) Kur'ân-ı Kerîm'in mucize oluş yönlerini inceleyen eseri.

Müellifin Târîhu âdâbi'l-cArab adlı üç ciltlik eserinin II. ciidi olup sonradan bazı değişikliklerle müstakil kitap haline geti­rilmiştir. Tam adı İ'câzü'l-Kurân ve'I-belâğatü'n-nebeviyye olan eser, uzun bir girişin ardından Kur'an'ın erişilmez üs­tünlüğü ve Hz. Peygamber'in belagatı ko­nularını ele alan iki bölümden meydana gelmektedir. Girişte Kur'an tarihi ve Kur­'an ilimlerine dair genel bilgilere yer ve­rilmiştir. Özellikle kıraat vecîhleri, yedi harf meselesi, Kur'an'in Arap diline tesi­ri, edebî yönü ve çeşitli ilimlerle ilişkisi gibi konuların işlendiği bu kısmın sonun­da, "Serâirü'l-Kur'ân" başlığı altında Gazi Ahmed Muhtar Paşa'nın aynı adı taşıyan kitabının tanıtımı da yapılmıştır.

Eserin asıl bölümü Kur'an'ın i'câzı me­selesine ayrılmıştır. Burada i'câzın tarifi verilerek insanı aşan ve onu âciz bırakan özelliği vurgulanmış, i'câzın Allah'ın irade­siyle ve zaman dilimleri içinde farklı boyut ve şekillerde gerçekleştiği belirtilmiştir. Ayrıca bir sûrenin dahi benzerinin yapıla­mayacağı yönünde Kur'an'da yer alan beyana karşı Müseylimetülkezzâb, Esved el-Ansî, TUleyha b. Huveylid, Secâh bint el-Hâris, İbnü'l-Mukaffa", Nadr b. Haris, İb-nü'r-Râvendî, Ebü't-Tayyib el-Mütenebbî ve Ebü'1-Alâ el-Maarrî'nin teşebbüste bu­lundukları, ancak bunlardan hiçbirinin ba­şarıya ulaşamadığı bildirilmiştir. Öte yan­dan Kur'an'daki i'câzın, onun üslûbunun yanı sıra harf ve kelime dizisinde de yer aldığı ve Kur'an'daki harflerin okunuşu esnasında seslerin lisanî nağmeler şeklin­de çıktığı kaydedilerek bu Özelliğin başka hiçbir metinde görülmediği vurgulanmış­tır. Birinci bölümün sonunda Kur'an'daki belagatın i'câz seviyesinde olduğuna işa­ret edilmiş, bu konuda önceki âiimlerin görüşleri ve eserleri zikredilmiş, çeşitli âyetlerin belagat yönlerinden örnekler verilmiştir. Kitabın "el-Belâgatü'n-nebe-viyye" başlıklı ilâve bölümünde Hz. Pey­gamber'in belagatı ele alınmış, onun sa­natlı söz söylemeye gayret göstermediği belirtilerek ifadelerindeki fesahate dikkat çekilmiştir. Önceki âlimlerin görüşlerine de yer veren müellifin Vahyü '1-kalem adlı eserinde mevcut, Resûl-i Ekrem'in fesa-hatiyle ilgili geniş açıklamaları bu bölümün devamı ve tamamlayıcısı mahiyetindedir.

II. (VIII.) yüzyıldan itibaren pek çok ese­rin kaleme alındığı bir sahada Râfiî'nin yaptığı bu çalışma, hem önceki ulemânın görüşlerini aktarması hem de orijinal sa­yılabilecek yeni hususlara işaret etmesi bakımından Kur'an İlimleri ve tefsir usu­lünü ilgilendirdiği gibi, Mu'tezİIe başta olmak üzere çeşitli mezheplerin bu konu­daki görüşlerini irdelemesi yönüyle kelâm ilmi açısından da önemli bir kitaptır. Eser­de daha çok Hattâbî'nin Beyânii Fcâzi'l-Kur'ân ve Abdülkahir el-Cürcânî'nin De-ltfüü'1-Fcâz adlı kitaplarının etkisi görül­se de zaman zaman Câhiz, Muhammed b. Zeyd el-Vâsıtî, Ali b. îsâ er-Rummânî, Bâ-kıllânî. Fahreddin er-Râzî, İbn Ebü'1-İsba" ve İbnü'z-Zemelkânî gibi âlimlerden de faydalanılmıştır. Ancak genellikle ağır ve bazan muğlak bir dille kaleme alındığın­dan eserin anlaşılması güçlük arzetmek-tedir.

İlk defa 1914 yılında Kahire'de yayım­lanan İ^câzü'l-Kur^ân'in günümüze ka­dar Kahire ve Beyrut'ta birçok baskısı gerçekleştirilmiştir. İlim, edebiyat ve si­yaset çevrelerinde yankı uyandıran esere dönemin meşhur siyasetçilerinden Sa'd Zağlûl bir takriz, Reşîd Rızâ da bir takdim yazmıştır. Bununla birlikte kitap özellikte Abbas Mahmûd el-Akkâd ve İsmail Maz-har gibi edebiyatçılar tarafından eleştiril­miştir.⁴³ Fethî Abdül-kâdir Ferîd Belâğatü'I-Kur'ân ü ede-bi'r-Râli'î adıyla bir çalışma yapmıştır (Kahire 1985).

Bibliyografya :

Mustafa Sâdık er-Râfiî. İ'câzü'l-Kur'ân, Ka­hire 1381/1961; Bmckelmann. GALSuppl.Jl], 75; Şevki Dayf, el-Edebü'l-'Arabiyyü'l-mu'âştr fîMışr, Kahire 1979, s. 242-245; Ahmed ismai-loviç, FeSsefetü'l-istişrâk ue eşerühâ fı'l-edebi'l-'Arabİyyİ't-mu'âşır, Kahire 1980, s. 367-373; Mustafa eş-Şek'a. Mustafâ Sadık er-Râficî kâti­ben 'Arabiyyen ue müfekkiren İsiâm'tyyen, Beyrut 1983, s. 53-69; Abdülkerîm Osman, Me-'âlimü'ş-şekâfeti'l-İslâmiyye, Beyrut 1984, s. 457-461; Mustafa el-Cûzû, Mustafâ Sâdık er-Râfı% Beyrut 1985, s. 57-58, 77-80; Fethî Ab-dülkâdir Ferîd, Belâğatü'l-Kur'ân ft edebİ'r-Râ-fVî, Kahire 1985, s. 77-267; Abdussettâr Ali es-Sutühî, el-Canibü'i'İslâmî ft edebİ'r-Râfi'î, Ka­hire 1409/1988, s. 65-94; Mustafa NıTmân el-Bedrî. er-Râfîciyyü'l-kâtib beyne'l-muhâfaza ue't-tecdîd, Beyrut, ts. (Dârü'1-cîl), s. 261-265; Eroİ Ayyıldız, "Mustafa Sadık er-Rafi'î'nin Haya­lı, Edebî Cephesi ve Eserleri", UÜ ilahiyat Fa­kültesi Dergisİ,]\, Bursa 1987, s. 27-35; a.mlf.. "Mustafa Sadık er-Rafi'î'nin Arap Edebiyat Ta­rihi Adlı Eserinin Tetkiki", a.e., III (1991), s. 131-139; a.mlf.. "Rafı'î'nİn İ'cazu'l-Kur'an'ı ve Arap Edebiyatı Tarihi'nin Son Cildi'nİn Tetkiki", a.e., III (1991), s. 141-149.