Bibliyografya : 6 mahzum (benî mahzûM) 6

MALEKA

Yaklaşık sekiz asır Endülüs İslâm hâkimiyetinde kalan ve bugün Malağa diye anılan şehir.

İber yarımadasının güneyinde, Guadal-medina (Vâdilmedîne) nehrinin Akdeniz kı­yısında meydana getirdiği deltanın ya-nıbaşında Gibralfaro (Cebelfâruh) denilen tepenin yükseldiği bir koyun kenarında bulunmaktadır. Milâttan önce X. yüzyıl civarında Fenikelilerin Lübnan'dan gele­rek burada bir balık tuzlama merkezi ve yerlilerle ticaret noKtası meydana getir-meleriyle kurulmuş, daha sonra Romalı­larda Önemli bir liman ve ticaret merkezi haline getirilmiştir. Bir süre Bizans'ın yö­netiminde kalan şehir VI. yüzyıl sonların­da Vizigotlar'ın eline geçmiştir. Tarih bo­yunca çok çeşitli milletlerin hâkimiyetine giren şehre damgasını vuran müslümanlar olmuştur. İslâm kaynaklarında yer alan bir bilgiye göre Târik b. Ziyâd, 92 (711) yı­lında Kurtuba'ya (Cordoba) doğru ilerle­meden önce küçük bir kuvveti Mâleka'nm fethi için göndermiş ve şehir müslüman-Iann eline geçmiştir. Diğer bir rivayete göre ise Mûsâ b. Nusayr'ın oğullarından Abdül'alâ (Abdüla'lâ) şehri 94'te (713) yılında fethetmiştir.

Fethin ardından Mâleka, Reyye(Rayyo) eyaletine dahil edilmiş, 12S (743) yılında vali tayin edilen Ebü'l-Hattâr zamanında Reyye'ye gönderilen Ürdünlü askerlerden bir kısmı Mâleka'ya yerleştirilmiştir. En­dülüs Emevî Devleti'nin kurucusu I. Ab-durrahman, Münekkeb'e (Almunecar) çıkıp İlbîre'ye (Elvira) doğru ilerlerken Mâleka halkı kendisini iyi karşılamış ve bağlılığını bildirmiştir. Endülüs'te çeşitli grupların VIII ve IX. yüzyıllarda çıkardığı isyanların en önemlilerden olan Ömer b. Hafsûn isyanı ile diğer karışıklıklardan Mâleka önemli ölçüde etkilenmiştir. III. Abdur-rahman isyanları bastırıp kendini halife ilân edince Mâleka'yı Reyye'nin merkezi yapmış, ayrıca Fatımî saldırılarına karşı koymak için burada güçlü bir donanma oluşturmuştur.

422 (1031) yılında Endülüs Emevî Dev­leti yıkıldıktan sonra Mâleka mülûkü't-ta-vâiften Hammûdîler'in başşehri olmuş, 449'da(1057) Gırnata'nın Zîrî hükümdarı Bâdîs b. Habbûs tarafından zaptedilmiş, Hammûdîler Afrika'ya sürülmüştür. Bâ­dîs 466 (1073-74) yılında vefat edince devlet iki torunu arasında paylaşılmış ve Mâleka Temîm b. Bulukkîn'de kalmıştır. Ardından Endülüs'e hâkim olan Murâbıt-Iar ve Muvahhidler Mâleka'yı da toprak­larına katmışlardır.

635'te (1238) BenîAhmer Emirliği'-nin (Nasrîler) hâkimiyetine geçen Mâ­leka yaklaşık 2S0 yıl bu hanedanlığın elinde kalmış, 750'deki (1349) veba sal­gını yüzünden şehrin nüfusu azalmış­tır. 27 Şaban 892'de (18 Ağustos 1487) Kral Ferdinand ve Kraliçe Isabella zama­nında Mâleka kanlı bir savaştan sonra müslümanların elinden çıkmıştır. Nasrî­ler döneminde şehir İkinci bir başşehir olarak işlev görmüş, bölgenin ekonomik ve ticarî merkezi olmuştur. Askerî filonun üssü olan limanındaki trafik de Ceneviz­liler sayesinde önemli ölçüde artmıştır.

Ortaçağ'ın tarih ve coğrafya müellifleri Mâleka'dan hep hayranlıkla bahsetmiş­lerdir. İdrîsî, İbn Gâlib. İbn Saîd el-Mağri-bî, İbn Abdülmün'im el-Himyerî, Yâküt el-Hamevî, Makkarî, İbn İzârî, İbn Battûta ve Lisânüddin İbnü'l-Hatîb bunların ba­şında gelmektedir. Kaynaklarda özellikle şehrin çevresinde yetiştirilen meyvelerin bolluğuna dikkat çekilir ve buradan Mı­sır, Suriye, İrak, hatta Hindistan'a kuru­tulmuş incir, badem ve üzüm gönderildi­ği bildirilir. İbnü'l-Hatîb, Mâleka'nın deniz ürünleri bakımından zengin olduğunu söyler. Bu arada şehrin tekstil konusun­da da özellikle V. (XI.) yüzyıldan itibaren önemli bir gelişme gösterdiği belirtilmek­tedir; Avrupa'da "alguexi, albeci. alveici, oxi" gibi isimlerle bilinen altın püsküllü, değişik renkli ipek üretimi bu şehirde ya­pılırdı. Ayrıca deri, değerli taş, demir ve seramik endüstrisi gelişmişti.

Mâleka'nın etrafını çevreleyen surlarda yedi kapı mevcuttur (Bâbülvâdî [Bâbül-kantara], Bâbülmei'ab, Bâbülhevce, Bâ-bülfuntanella, Bâbülkasba, Bâbülferecve Bâbülbahr], VI. (XII.) yüzyıldan itibaren kullanılan bir mezarlık surların dışında ve Gibralfaro'nun eteklerinde yer almakta­dır. Şehirde İslâmî devirden sonra orijinal şeklini koruyan mimari eser kalmamış­tır. Hadis âlimi Muâviye b. Salih (o. 158/ 775) tarafından yaptırılan ve surların için­de yer alan ulucami o zamanki şehrin merkezinde ve bugünkü katedralin ye­rinde inşa edilmişti. Himyerî caminin beş kapısı olduğunu söyler.⁵⁵⁶ VIII. (XIV.) yüzyılda camiye yakın bir yerde inşa edilen medrese, Gırnata'-daki medreseden önce faaliyete geçiril­mesine rağmen ondan daha az şöhrete sahipti. Kale ise 449 (1057) yılında şehri zapteden Zîrî Hükümdarı Bâdîs b. Hab­bûs tarafından yaptırılmış veya yeniden inşa ettirilmiş, VIII. (XIV.) yüzyılda Nasrî­ler tarafından onarılmıştır. Mâleka'nm tekrar hıristiyanların eline geçmesi üze­rine artık askerî bir amacı olmayan kale zamanla unutulmuş ve toplumun alt ke­simlerinin bir sığınağı haline gelmiştir. Günümüzde burada Mısır. Grek ve Roma döneminden kalan tarihî eserlerle İslâmî döneme ait seramiklerin sergilendiği bir arkeoloji müzesi mevcuttur. Bu kültürel zenginliklerinin yanında Avrupa'nın en mâruf kumsallarına sahip olan ve "Güneş kıyısı" (Costa del sol) denilen turizm şeridi­nin orta kesiminde bulunması Mâleka'­yı önemli bir turizm merkezi durumuna getirmiştir. Ayrıca canlı bir balıkçılık limanı ve sanayi şehri olan Malaga'nın nüfusu son yıllarda 500.000'i aşmıştır. ⁵⁵⁷

Bibliyografya ;

Yâküt. Muıcemü't-büldân[Cünöî), V, 52; İbn Saîd el-Mağribî, el-Muğrib, 1, 423 vd.; İbn İzârî. el-Beyânü't-muğrib, Jl, 11. 33. 45; 111, 102, 116, 144, 190, 218, 273; Himyerî. er-Rauzü'l-mi'târ, s. 517-518; Makkarî, Nefhu'Hîb, 1, 152, 201, 202, 258, 261, 275, 328, 435,487; R J. Simonet, Dcscripciön del Reino de Granada, sacada de los auLores arabigos, Granada 1872; F. Gııillen Robles, Malağa musulmana. Sucesos, anügu-edades, ciencta y letras malaguenas duranle ia edad media, Mâlaga 1880; L. Seco de Lucena, Los hammüdles sefıores de Malağa y Algecİ-ras, Malağa 1955; R. Arie. L'Espagne musul-maneau temps des naşrides (1232-1492), Pa­ris 1973; M. Aden, "Malağa musulmana (siglos VIIİ-XIII]", Hİstoria de Malağa, Malağa 1994, s. 171-240; J. L. de Coca Castafier, "Mâlaga, del islam al cristianismo( 1239-1570)", a.e., s. 241-312; 1. Calero Secall - V. Martinez Erıamorado, Mâlaga, ciudad de at-Andalus, Mâlaga 1995, tür.yer., ayrıca bk. Arapça kaynaklar için s. 15-52; E. Levi-Provençal. "Malağa", M, VII, 219-220; J. BoschVilâ, "Mâiaka", Et* (Fr.}. VI, 214-

217 Isabel, Calero-Secall

1 İA, Vll, 190

2 İbnü'1-Esîr, VIII, 165

3 Ebû Şâme, III. 232

4 İA, Vll, 190

5 Ahbârü'l-Mehdî b. Tûmert, s. 38; İbrahim Harekât, es-Siyâse, s. 182

6 Deuha-tü'n-nâşir, s. 105

7 bk. Haram

8 Müsned, Vi, 188; Tirmizî, "Tefsîrü'1-Kur-=ân", 6

9 âyet 1-5

10 Tirmizî, "Tefsîrü'l-Kur'ân", 6-, Vahidî, s. 108

11 âyet 6-11

12 âyet 12-86

13 âyet 17,72

14 âyet 74

15 âyet 26

16 âyet 32

17 âyet 33-34

18 âyet 38-39

19 âyet 45; krş. Levililer, 24/ 17-21; Sayılar, 35/16-21

20 âyet 51

21 Vahidî, s. 113; Şevkânî, II, 61

22 bk. el-Mümtehine 60/8

23 Vahidî, s. 116

24 âyet 87-109

25 Müsned, II, 158; 111,241; Buhârî, "Nikâh", 1

26 Vahidî, s. 117-118

27 âyet 110-120

28 Zemahşerî, 1, 659

29 İbnüİ-Cevzî, I, 239; Muhammed et-Trab-lusî, II, 716; M. Nâsırüddinel-Elbânî, V, 32

30 yüksek lisans tezi, 1399, Câmiatü'l-imâm Muham­med Suûd

31 yüksek lisans tezi, 1996, Dokuz Eylül Üni­versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

32 baskı yeri ve yayımlayan yok, 1987

33 Âgâ Büzürg-i Tahrânî, IV, 322

34 bk. İbn Meymûn

35 bk. Şemsi Tebrîzî

36 İbn Bâbeveyh el-Kummî, II, 253-270

37 913-14; bazı riva­yetlerde 2991911 -121

38 Ahmed b. Ali en-Necâşî, 1, 402-403

39 a.g.e., I, 402

40 Ebû Ca'feret-Tûsî, s. 105; ibn Şehrâşûb, s. 54

41 bk. Fırakuş-Şîa

42 Hânedân-ı Neubatı-ti, s. 140-160

43 Tahran 1341 hş./ 1963

44 İbnAsâkir, s. 131

45 s. 430, 472, 539, 549, 552; Watt, S. 13

46 el-kelâm fı'l-celîl

47 Keysâniyye, İs-nâaşeriyyevb

48 İbn Küllâb el-Basrî

49 Corbin, s. 121

50 el-kelâm fi'd-daklk

51 s. 297, 483, 552

52 Tebyînü kezibi'l-müfteri, s. 91

53 Minhâcü's-sünne, 111, 70-71;en-/Yü-büuuat, s. 219-220

54 bk. bibi

55 Bursları, sy. 7 1928, s. 165

56 krş. Makâtât, neşredenin girişi, s. IX-XXIV, XXVIII

57 I-Ili, Jstanbul-Leipzîg 1929-1933

58 Kahire 1950-1954, 1969-1970

59 Wiesbaden 1963, 1980

60 Banarh, s. 239

61 Bu­lak 1 257; İstanbul 1 288

62 Özeğe, III, 1000-1001

63 seçen Ebüzziya Tevfik, İstanbul 1311

64 haz. Fevziye Abdullah Tansel, İstanbul 1960

65 haz. Mustafa Nihat Özön, İstanbul 1938

66 MI, İstanbul 1306-1307

67 Vesr-i HarbNesr-iSulh, Der-saâdet 1334; Eurâk-ı Eyyam, Dersaâdet 1331

68 Dil ue Edebiyat Yazı­lan, Ankara 1987

69 Kau-galartm, İstanbul 1326

70 Rıza Tevfık'in Tekke ve Halk Edebiyatı ile ilgili Makaleleri, haz. Abdullah Uçman, Ankara 1982; Rıza Teufik'in Sanat ve Estetikle İlgili Yazdan I, haz. Abdullah Uçman, İstanbul 2000

71 Makaleler İ-IX, Ankara 1976-1980

72 Edebiyat Araştırma­ları, Ankara 1966

73 Ma­kaleler, haz. Hülya Pala, İstanbul 1997

74 Mehmed ÂkifErsoy'un Makaleleri, haz. Abdülkerim-NuranAbdülkadiroğlu, Anka­ra 1990

75 Eğil Dağ­lar, İstanbul 1975; Edebiyata Dair, İstan­buİ \97\, Tarih Musahabeleri, İstanbul 1975

76 Makâlât-ı Şems-i Tebrîzî, Makâlât-ı Wiâ'üddeule-i Simnânî

77 bk. Câh

78 er-Rahmân 55/46; en-Nâziât 79/ 40

79 es-Saffât 37/164

80 el-Bakara 2/125

81 ed-Duhân 44/51

82 eş-Şuarâ 26/58; ed-Duhan 44/26

83 ei-İsrâ 17/79

84 Buhârî, "Ezan", 8; Tlrmizî, "Şa-lât", 43; Nesâî, "Ezan", 38

85 bk. Hal

86 Serrâc, s. 65; Ku-şeyrî, s. 191

87 Kuşeyrî, s. 94

88 Herevî, s. 49, 439

89 el-Lüma1, s. 65

90 el-Fütûhâtü'l-Mekkiyye, 11,264-486

91 İbn Kayyim el-Cevzİyye, 1, 149-152

92 İbn Haldun, s. 585

93 İbnü'l-Arabî, el-Fütûhâlü'l-Mekkiyye.H, 507

94 Keşfü'l-mah-cûb, s. 484

95 talep, aşk, marifet, istiğna, tevhid, hayret, fakr/ fena

96 el-Füiûhâtü'l-Mek-kiyye, II, 357

97 Hüccetullâhi'l-bâliğa, s. 612-639

98 Â!-i imrân 3/97

99 el-Bakara 2/125

100 Buhârî, "Şalât", 32; Müslim, "Fezâ'ilü'ş-şahâbe", 24

101 Buhârî, "Şalât", 30

102 Taberî, IV, 11, 12, 14

103 a.g.e., I, 534-536

104 es-Saffât 37/107

105 a.g.e.,XXIII, 86

106 Müsned, I, 332; İbn Mâce, "Ahkâm", 21

107 İbnHişâm, l,272vd.

108 es-Stre, s. 86; krş. Abdür-rezzâkes-San'ânî, V, 149

109 Bekdaş, s. 106 vd

110 Şa­fiî, V, 288; VII, 34

111 el-İsrâ 17/78-79

112 Buhârî, "Tefsir", 17/11; "Ezan", 8; Ebû Dâvûd, "Şalât", 38

113 Müsned, il, 441; III, 456

114 Câ-micu't-beyân, XV, 179-182

115 Te'mlâtü'l-Kur^ân, vr. 428a

116 Buhârî, "Rikâk", 38

117 Hak Dini, V. 3194

118 konuyia ilgili ha­dis için bk. Buhârî, "Tefsîr", 17/5; Müslim, "îmân", 326-329

119 el-İsrâ 17/76-77

120 el-isrâ 17/80

121 el-Meşelü's-sâ'ir, 1, 55-57

122 el-Fahrî,s. 15

123 et-istidrâkât 'ala MakâmâLİ'!-Ha-rtrî

124 Yâküt, XVI, 263-266

125 I-ll, Paris 1847-1853

126 nşr. Mevleviyyullah Dâvûd-MevlevîCân Ali, I-ll, Kalküta 1809-1812; Leknev 1263; Delhi 1266, Bulak 1266; Kahire 1267, 1272; Tebriz 1282; İstanbul 1288; nşr. îsâ Sa­bâ, Beyrut 1965

127 Şerha Makâmâü'l-Harîrî, I-II, Bulak 1284; i-ll, Kahire 1306; nşr. Mu-hammed Abdülmün'imel-Hafâcî, 1-1V, Ka­hire 1373/1953; nşr. Muhammed Ebü'1-Fazl İbrahim, 1-V, Beyrut 1413/1992

128 el-îzâh fi şerhi Ma.kâmâü'1-Harirî, Ta hı­ran 1270; Tebriz 1273; nşr. Hamed b. Nasır ed-Dâhil, doktora tezi, 1402/1981, Câmia-tü'1-imam Muhammed b. Suûd el-islâmiy-ye

129 Şerlin ğa-nbi'1-Makâ.mâü't-Harirujye, nşr. Muham­med Receb Dîb, Beyrut 1992) şerhleri ba­sılmıştır (diğerleri için bk. Keşfü'z-zunün, II, 1789-1791;Gülle,S.43-48

130 London, ts

131 Tahran 1365 hş./l986

132 Tahran 1363 hş.1984

133 Ye-hûdâ b. Süleyman ei-Harîzî

134 Lon­don 1872; Tel Aviv 1951

135 diğer makâ-mât yazanlar için bk. Yûsuf NûrAvad, s. 167-191; Gülle, s. ll-l7;Âşık,Il[1985|,s. 55-74; İA, Vlll, 199-201

136 Mir'âtü'l-Haremeyn, 1, 944-945

137 er-Rihle, s. 78

138 Şifâ'ü'l-ğarâm, 1, 395

139 er-Rihle, s. 78-79

140 er-Rihle, 1, 397-398

141 Şifâ'ü'l-ğarâm, 1, 393

142 İbrahim Rif'at Paşa, 1,251

143 istinsah; 23 Şaban 668 /17 Nisan 1270

144 Fâtih, nr. 4108; İstinsahı 860/ 1456

145 1312 hş

146 1339hş

147 Tahran 1370 hş., s. 344-356

148 Avfı, 1, 201

149 Lisânü'l-'Arab, "kvm" md.; Tâcii't-'arüs, "kvm" md

150 Encyclopedia of ArabicLiteratüre, 11, 508

151 Ahlwardt, nr. 8536

152 nşr. Selâhaddin el-Mü-neccid, Beyrut 1404/1983

153 nşr. Hasan Ab-bas, İskenderiyye 1988

154 Ha­san Abbas, s. 9-146

155 et-Makâmetü'l-Aybekiyye

156 Seyyid Hamîd en-Nessâc, LX1V 11982|, s. 55-60

157 Mu'cem, I, 637-638

158 Brockelmann, il, 301-304; ay­rıca bk. Şerhu'1-Maka.şıd, neşredenin gi­rişi, I, 110

159 Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2225/1

160 Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2985, Halet Efendi, nr. 429, Şehid Ali Paşa, nr. 1612; Râgıb Paşa Ktp., nr. 757, 813

161 Haşiye cata Şerhi'l-Makâsıd, Süieymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2829, vr. 9-29; Fâtih, nr. 2984/1; Râgıb Paşa Ktp., nr. 796

162 Râgıb Paşa Ktp., nr. 1456; Antalya El­malı İlçe Halk Ktp., nr. 91/2; Edirne Seli­miye Ktp., nr. 975, 976; Diyanet İşleri Baş­kanlığı Ktp., nr. 4263; Şarkîkaraağaç Ktp., nr. 12

163 Lâleli, nr. 2200

164 nr. 706

165 Beyazıt Devlet Ktp., nr. 3116

166 Keşfü'z-zunûn, II, 1780-1781

167 Nuru-osmaniye Ktp.. nr. 3649, 3650; Süleymani-ye Ktp., Ayasofya.nr. 2413[aynı numarada kayıtlı iki eserden diğeri Safiyyüddin el-Urmevî'nin ı£âbü7-Ed jârrıdır;bu nüsha­da eserin Kanunî Sultan Süleyman'a ithaf edildiğine dair kayıt dikkat çekicidir]; İs­tanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Bele­diye Yazmaları, nr. K 4

168 Dârü'i-kütübi'i-Misriyye, Fünûn-ı Ce-mîle-i Fârisiyye, nr. 2; Medine Arif Hik­met Ktp., nr. 22

169 bu nüshalar için bk. Münzevî, V, 3907-3908; Shiloah, s. 173; Bardakçı, s. 143

170 Nuruosmaniye Ktp., nr. 3656; TSMK, Revan Köşkü, nr. 1726

171 nr. 539

172 Tahran 1344 hş./1966. 1977

173 bk, Gazzâıi

174 örnekler için bk. hadis, nr. 203, 280,536,645

175 nr. 102, 1347

176 et-Fihrisü'ş-şâmii: el-Hadîş, 111. 1551-1552; ayrıca bk. Süleymaniye Ktp., ReîsülküttâbMustafa Efendi, nr. 266, Şehid Ali Paşa, nr. 576; Konya Yûsuf Ağa Ktp., nr. 6929

177 Kahire 1324, J347, 1353, 1382/1963; nşr MuhammedOsmanel-Huşt, Kahire 1405/ 1985; Beyrut 1403/1983, 1405/1985

178 nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1401/1981, 1416/1995

179 el-Fihrisü'ş-şâmil, III, 1552

180 üç yazma nüshası için bk. a.g.e., 1, 331

181 1303, Süyûtî'ninZeyfü'/-Le'âli'l-masnû'a ve et-Ta'akkubât''ale'l-meuzü'ât'ı ve Abdülvehhâbb. Mevlevî'nin Keşfü'l-ahuâlfî nakdi'r-ricâl'i ile birlikte

182 nşr. Muhammed Osman el-Huşt, 1405/1985; nşr. Abdullah Muhammed Sıddîk, Kahire 1375/1956; Beyrut 1399, 1407/ 1987

183 1993, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü

184 Makâsıdü'ş-şerfaü'l-İs-lâmiyye,s. 51, 146; açıklaması İçin aş. bk

185 bk. Hüsün Ve Kubuh; İllet; Ta'lîl

186 Kauâ dü'l-afykâm, II, 60

187 Makâşıdü'ş-şe-rfaü'i-İslâmiyye, s. 56-59

188 Allâl el-Fâsî, s. 66-67

189 bk. İllet"; kıyas

190 et-Burhân, 1, 295; 11,913,925, 961; el-Ğıyâsî,s. 72,90, 181,183

191 el-Müstasfâ, II, 489 vd.; Şifâ>a'l-ğaM,s. 162 vd., 211 vd

192 el-Muuâfakât, I, 8-17 vd.

193 Şâtıbî. II, 79-82

194 el-Bakara 2/205

195 en-Nisâ 4/29

196 el-Bakara 2/185

197 en-Nahl 16/90

198 Buharı, "îmân", 29

199 İbn Mâce, "Ahkâm", 17

200 bk. Maslahat

201 el-Müstaşfâ, II, 481-482

202 el-Muuafa-kat, 11,63-65

203 Seyfeddin el-Âmidî, IV, 394

204 İbn Rüşd, II, 475-476; İzzeddin İbn Abdüsselâm, I, 156

205 İzzeddîn ibn Abdüsselâm, I, 135; Şâtıbî, II, 289

206 İmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî, el-Gıyâşî, s. 181; İbn Rüşd, II, 475

207 M. Tâhir JbnÂşûr, s. 126

208 M.TâhirİbnÂşûr, s. 130