Bibliyografya : 9 Modern Fizikte Madde

MAHALLE MEKTEBİ ¹⁵⁹

MAHALLİ

Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Gİ-Ensârî el-Mahaİlî (ö. 864/1459)

Şafiî fakihi ve müfessir.

1 Şevval 791 (23 Eylül 1389) tarihinde Kahire'de doğdu ve orada yaşadı. İbnü'l-İmâd"a göre Teftâzân Araplan'ndandır.¹⁶⁰ Aslen Nil nehrinin Dim­yat kolunun batısındaki Mahalletülküb-râ'dan olan aile fertleri Mahallî nisbesiyle anılır. İlk eğitimini babasından ve dede­sinden alan Mahallî büyük bir ilmî geliş­menin yaşandığı Kahire'de Şafiî, Hanefî ve Mâliki âlimlerinin ders ve sohbet hal­kalarına katıldı. Demîrî, Akfehsî, Muham­med b. Ebû Bekir İbn Cemâa, İbnü'l-lrâkî, Abdurrahman b. Ömer el-Bu!kinî, Mu­hammed b. Abdüddâim el-Birmâvî, İbn Hacer el-Askalânî, Bedreddin Mahmûd ei-Aksarâyî, Nâsırüddin b. Enes el-Mısrî gibi şahsiyetlerden tefsir, fıkıh ve usulü, kelâm, Arap dili ve edebiyatı, mantık dersleri aldı. Tefsir ve usûlü'd-dîn gibi ko­nularda Bisâtî'nin yanında yetişti. Hafı­zasının zayıflığına rağmen sahip olduğu üstün zekâ ve muhakeme gücüyle sivri-lerek bu ilimlerde eser verecek düzeye erişti ve döneminin önde gelen âlimleri arasında yer aldı. Geçimini baba mesleği olan kumaş ticaretiyle sağlayan Mahallî dükkânını vekiline bırakarak kendini ted­ris ve telif faaliyetlerine verdi. 844 (1440) yılından itibaren Berkükıyye ve muhte­melen 852'den (1448) sonra İbn Hacer el-Askalânînin yerine Müeyyediyye Med-resesi'nde fıkıh okuttu. Devlet erkânın­dan uzak duran âlim, el-Melikü'z-Zâhir Çakmak döneminde yapılan başkadılık teklifini kabul etmedi. Mahallî'ye Kahire dışından ders ve kitaplarının rivayeti için icazet almaya, fetva sormaya ve ziyarete gelenler olurdu. Talebeleri arasında Cerrâî, Burhâneddin İbn Ebû Şerif, Kalesâdî, Necmeddin İbn Kâdî Aclûn, Takıyyüddin İbn Kâdî Aclûn, Şemseddin es-Sehâvî ve Celâleddin es-Süyûtî gibi şahıslar bulun­maktadır. Eserleri güzel tertip edilmiş ve kısa. özlü, anlaşılır ve güvenilir olmaları bakımından büyük rağbet görmüştür. Yardım sever, emir bi'1-ma'rûf ve nehiy ani'l-münkere önem veren, gösterişten uzak bir âlim olan Mahallî 1 Muharrem 864 (28 Ekim 1459) tarihinde vefat etti ve Kahire'de Bâbünnasr dışındaki aile kabristanına defnedildi.

Eserleri.

1. Tefsîrü'I-Celâleyn. Celâ-leddin es-Süyûtî tarafından tamamlandı­ğı için bu isimle anılan eserin ilki Delhi'de

(12II/1796) olmak üzere birçok baskısı yapılmıştır,

2. el-Bedrü't-tölic fî halli CeiuH'l-cevâmf. Tâceddin es-Sübkî'nin usûl-i fıkha dair eserinin en güzel şerhle­rinden biri olup metinle ve haşiyeler iyi e birlikte defalarca basılmış ¹⁶¹ eser üzerine birçok âlim tarafından haşiye yazılmıştır.¹⁶²

3. Şerhu'l-Vara-kâtü'ilmi uşûlf'1-fıkh.¹⁶³ İmârnü'l-Haremeyn el-Cüveynî'nin el-Va-rakâl adlı eserinin şerhi olup İbn Kasım el-Abbâdî ¹⁶⁴ ve Ahmed b. Mhammed ei-Bennâ ¹⁶⁵ gibi âlimler tara­fından yapılmış haşiyeleri vardır. Hat-tâb'ın el-Varakât şerhi de Mahallfnin kendi hattıyla bir icazeti ¹⁶⁶

4. Kenzü'r'Tâğıbîn tî şerhi Minhâci't-tâlibîn. Nevevî'nin Şâfıî fıkhına dair meş­hur eserinin şerhi olup (Kahire 1283) Kal-yûb Şehâbeddin Ahmed Amire el-Burullusî ¹⁶⁷ ve Nûreddin el-Halebî gibi âlimler tarafından haşiyeleri yapılmıştır.

5. Şerhu'l-KavâHd li'bni Hişâm. İbn Hi-şâm en-Nahvî'nin el-İ'râb 'an kavâHdi'l-iVâb'ının tamamlanamamış bir şerhidir.

6. el-Envârü'1-mudıyye îîmedhi Hay-ri'1-beriyye. Muhammed b. Saîd el-Bû-sîrfnin Kaşîdetü'l-bürde'simn şerhi olup Muhammed b. Ahmed ed-Desûki tara­fından üzerine Haşiye catâ şerhi'l-Bürde adıyla bir haşiye yazılmıştır. 7. Şerhu'l-Bürde (Şerhu BânetSü'âd). Kâ'b b. Zü-heyr'in Kaşîdetü'l-bürde'smm şerhidir.

8. Kenzü'z-zehâ'ir. Takıyyüddin es-Süb­kî'nin ef-Tâ'iyye'sinin şerhi olup eksik kalan eserin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesinde kayıtlıdı.¹⁶⁸

Kaynaklarda adı geçmeyen şu eserler de kütüphane kataloglarında Mahallî'ye nisbet edilmektedir: et-Tıbbü'n-nebevî ¹⁶⁹ Şerhu Lâmiyyeti'l-!4cem Tuğrâî'nin Lâmiyyetü Acem'i­nin şerhidir; Haşiye ralâ Şerhi'l-Beyzâ-w ¹⁷⁰ Risale fi'1-kıra''ât; Muhtaşarü'1-Hüda''n-Nebeviyye.¹⁷¹ Mahallî'nin bunlardan başka tamamlanmamış bazı eserleri de vardır.¹⁷²

Bibliyografya :

Sehâvî. e&Darfü'l-lâmi'.l, 242; VII, 39-41; Süyûtî, Hüsnü'i-muhâ.4ara, I, 443-444; İbn İyâs, BedâTu'z-zühûr, [], 355-356; Dâvûdî, Ta-bakâtü'l-müfessirîrHLecne), II, 84-85; Keşfü'z-zunün, I, 124, 407, 445, 492, 573, 595, 613, 623; II, 1064. 1135, 1333, 1807, 1833, 1873, 2006; îbnü'l-fmâd, Şezerât, VII, 303-304; Şevkâ-nî, el-Bedrü't-tÂir, II, 115-116; Pertsch, Gotha, I, 186; |], 224-225; IV, 294; Ahlwardt, Verzeich-nis, VI, 613; VI!, 47, 48, 522; Serkîs. Mu'cem, II, 1623-1624; Brockelmann. CAL, 11, 18, 114; Suppi, I, 69,440:11,19, 116, 127,140; K. Yasir ez-Zeydî, "Menhecü'I-Celâleyn fîtefsîri'l-Kur'â-ni'1-Kerîm", Âdâbü'r-râfİdeyn,V, Musul 1974, s. 125-150; Vül (1977), s. 367-405;ŞükrüArslan. "Celâleyn Tefsiri'nin İsnadı ve el-Malıalli'nin Bakara Sûresinden Yaptığı Tefsiri", EAÖİFD, sy. 10 (1991), s. 155-172; Ch. Pellat "al-Mahalli", £/2(İng.).V, 1223. Şükrü Arslan

MAHANİ

Ebû Abdillâh Muhammed b. îsâ b. Ahmed el-Mâhânî (ö. 267/880) Matematik ve astronomi âlimi.

İran'ın Kirman bölgesindeki Mâhân'da doğdu; hayatı hakkında yeterli bilgi yok­tur. 246 (860) yılı civarında Bağdat'ta bu­lunduğu bilinmektedir. Ebü'l-Hasan İbn Yûnus'un ez-Zîcü'I-Hâkimî'deki kayıt­larından özellikle ilm-i kirânâtla ilgilendi­ği, 239-252 (853-866) yıllan arasında kı­ran (kavuşum, konjonksiyon), ay ve güneş tutulmaları üzerine rasatlar yaptığı öğre­nilmektedir.

İlk nesil İslâm matematikçi-astronomları içerisinde yer alan Mâhânî'nin zama­nımıza ulaşan az sayıdaki eserinden güçlü ve özgün bir âlim olduğu anlaşılmaktadır. Makûle fî macrifeti's-semt îi-eyyi sâca eradte ve fîeyyi mevzi' eradte adlı ça­lışmasında uyguladığı yöntem, daha son­ra Bettânî tarafından uygulanan ve kü­resel trigonometrideki kosinüs formülüne ulaşan yöntemle eşdeğerlidir. Döneminin matematiğinde mevcut temel meseleler­le uğraşan Mâhânî, Ömer Hayyâm'a göre, "bir düzlemle bir küreyi hacimleri arasın­daki oranı belli iki eşit parçaya bölme" şeklinde ifade edilen Archimedes'in Ki-tâb fi'i-küre ve'1-üstuvâne adlı eserinin ikinci kitabının dördüncü Öncülüne ce­birsel çözüm bulmaya çalışan ilk İslâm matematikçisidir. Mâhânî bu sorunu x3 + a = cx2 şeklinde üçüncü dereceden bir denklem haline getirmiş, fakat çöze­memiştir ve bu denklem ölümünden son­ra onun adıyla tanınmıştır. Ebû Ca'fer el-Hâzin ise koni kesitlerini kullanarak denk­lemi çözmeyi başarmış, böylece üçüncü dereceden denklemlerin geometrik çözü­münün yolunu açmıştır.¹⁷³ Mâhânî, Öklid'in Ele­mentle r'in'ın beşinci kitabına yazdığı şerhte geometrik aritmetiği geliştirmiş. Özellikle kesirler üzerinde çalışarak oran -orantı teorisi (nisbet nazariyesi) üzerinde durmuştur. Aynı eserin onuncu kitabının şerhinde ise geometrik irrasyonel sayılar teorisini ele almış ve bu teoriyi cebrik hale getirip geometrik büyüklük (aded-i muttasıl) yerine rasyonel ve irrasyonel sa­yıları kullanmıştır. Mâhânî, matematiğe yaptığı bu önemli katkısıyla öklid'in Ele-mentler'inin Hârizmî'nin kurduğu ilmü'l-cebr ve'l-mukabeleyle okunabileceğini ve geometrik sayılar teorisiyle cebrin onun cebir diliyle yeniden yazılauüeceğini gös­termiş, bu sonuç daha sonra özellikle Ke-recî'nin elinde cebrin ilerlemesine ilham kaynağı olmuştur.

Eserleri.

1. Risale fi'n-nisbe.¹⁷⁴ Ri­sale fi'ş-şekl min emri'n-nisbe ¹⁷⁵ ve Risaleii'l-müşkil mine'n-nisbe ¹⁷⁶ adlarıyla da bili­nir; oran-orantı teorisi üzerinedir.

2. Ki-tâb fî sittetirı ve cişrîne şeklen mine'l-makâleti'1-ûlâ min Öklîdis elletî lâ yahtâcü min şey minhâ ile'1-hulf. İbnü'n-Nedîm'in zikrettiği eser, Öklid'in Elementler'inin birinci kitabındaki yirmi altı teoremin ispatında "olmayana ergi" (reductio ad absürdüm) yöntemine gerek duyulmadığı hakkındadır.

3. Tefsîrü'l-makâleti'l-câşire min Kitabi Öklîdis.¹⁷⁷ Ök­lid'in Elementler inin irrasyonel sayıların hendesî tahlili olan onuncu kitabı üzerine kaleme alınmış bir şerhtir.

4. Şerhu'l-makâleti'l-hâmise min Kitabi Öklîdis. Öklid'in Elementler'inin hendesî sayılar teorisinden bahseden beşinci kitabının şerhi olup İbnü'n-Nedîm tarafından zik­redilmiştir.

5. Şerhu Kitâb İi'l-küre ve'l-üstuvâne. Ömer Hayyâm'ın bahsettiği bu çalışma, Archimedes'in Kitâb fi'l-kü-re ve'jf-üsiuvâne'sinin ikinci kitabının dördüncü öncülü üzerinedir; birkaç va-raklık bir bölümü Leiden Universitatsbib-liothek'te bulunan esere.¹⁷⁸ Kûhîbir şerh yazmıştır.¹⁷⁹

6. Makûle fî ma'rifeti's-semt li-eyyi sâ'a eradte ve fîeyyimevzic eradte.¹⁸⁰ Azimutun (güneyaçısı)tesbi-tiyle alakalıdır.

7. Tahrîru Kitabi Mânâ-lâvus fî eşkâli'1-küre ve'l-üstuvâne. Menelaos'un küreler ve silindirler hakkın­daki eserinin ikinci makalesinin onuncu şekline kadar yapılan bir tahrirdir. Aslı ka­yıp olan Mâhânî'nin tahririni Ebü'1-Fazl Ahmed b. Ebû Saîd el-Herevî gözden ge­çirmiş ve tamamlamıştır.¹⁸¹ Ancak Nasîrüddîn-i Tûsî, kendi tahririnde Mâhânî ile Herevî'nin katkı­larını faydasız olarak nitelendirip İbn İrak'ın aynı eser üzerindeki çalışmasını kullanmıştır.

8. Risale fî 'urûdi'l-kevâ-kib. İbnü'n-Nedîm ve İbnü'l-Kıftî tarafın­dan zikredilmiştir. Mâhânî ayrıca para­bolün alanıyla ilgili bir çalışmasında, parabolün alanını uzun bir yol kullanarak Archimedes'den farklı bir şekilde hesap­layan Sabit b. Kurre'nin yöntemini dik­kate alarak daha kısa bir çözüm vermek­tedir.

Bibliyografya :

İbnü'n-Nedîm, el-Fİhrist (Teceddüd), s. 325, 331; Ömer Hayyâm. Resâ'itü'l-Hayyâm el-ceb-riyye (nşr RüşdîRâşid-Ahmed Cebbar). Halep 1981, s. 1-2, 90-91; İbnü'l-Kıftî. İhbârü'l-Sıle-mâ5, s. 186-187; Keşfü'z-zunûn, I, 138; D. E. Smith. History ofMathematics, New York 1953, II, 680-684; Sezgin, GAS, V, 130, 260-262; VI, 155-156; VI], 404; Yvonne Dold-Samplonius. "al-Mâhâni", DSB, IX, 21 -22; a.mlf., "al-Mâhâ-ni", Encydopedia ofthe History of Science, Technoiogy and Medicine in Non-Western Culturesieö. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 544-545; Ebü'l-Kâsım Kurbânı, Zİndegtnâme-i Ri-yâiîdânân-ı Deure-i İsiâmî, Tahran 1365 hş., s. 431-435; Encydopedia of Ihe History ofAra-bicScience(ed. Roshdi Rashed}, London 1996, il, 354, 355, 357, 426, 485-486; A. Anbouba. "L'algebre arabe aux lxe et Xg siecles. Aperçu general", MTÜA, tt/\ f 19781, s. 79; J. Sesiano, "Muhammad b. Clsâal-Mâhâni", El2 (İng.). VII, 405. İhsan FazuoĞlu