Bibliyografya: 3 BÂsit 4

BATIL²⁸⁵

BÂTIL

Hz. Peygamber'e veya bîr İslâm büyüğüne nisbet edilen asılsız söz.²⁸⁶

BATIL

Gerçeğe uymayan inanç, hüküm ve düşünceleri ifade eden terim, hakkın karşıtı.

"Boşa gitmek, temelsiz ve devamsız olmak" anlamındaki butlan kökünden tü­reyen bâtıl, türevleriyle birlikte Kur'ân-i Kerîm'de otuz altı defa geçmektedir. Söz konusu yerlerde "yalan"²⁸⁷, "boşa çıkan amel"²⁸⁸, "çirkin, faydasız ve ga­yesiz iş"²⁸⁹, "Allah'ın dı­şında ilâh diye tapınılan put"²⁹⁰, "hakkı örten perde"²⁹¹, "hakkın zıddı"²⁹², "gerçek bilgiye dayanmayan delil"²⁹³ gibi birbirinden farklı an­lamlarda kullanılmıştır. İlgili âyetlerde sellerin veya ateşte eritilen nesnelerin üzerindeki köpüğe benzetilen²⁹⁴ bâtılın hak karşısında varlığını sürdüremeyeceği ve kısa zamanda yok olup gideceği bildirilmiş²⁹⁵, Ehl-i kitabın bile bile hakkı bâtıla karış­tırıp gerçeği gizlediği açıklanmış ve on­lar böyle davranmamaları için uyarılmış­lardır²⁹⁶. Yine bu âyetlerde Kur'an'a bâtılın hiçbir şekilde yaklaşamayacağı, Allah'ın ona karışacak bâtılı yok edip hakkı devam ettireceği belirtilmiş²⁹⁷, meşruiyet sınırları dışına çıkarak birbirlerine ait malları bâtıl yol­larla yememeleri için insanlar uyarılmış,²⁹⁸ göklerin, yerin ve arala­rındaki varlıkların bâtıl olarak (boşu bo­şuna) yaratılmadığına işaret edilmiştir²⁹⁹. İlgili âyetlerde ayrıca bâtı­lın (ilâh dîye tapınılan varlıklar) hiçbir şe­yi ilk defa yaratamayacağı gibi yok olu­şundan sonra da onu tekrar dirilteme-yeceğine dikkat çekilmiş³⁰⁰, kendilerine gökten ve yerden rızık veren Allah'ı bırakıp da bu nevi işlerin hiçbirine gücü yetmeyen putlara tapan bâtıl inanç sahipleri kınanmış³⁰¹ ve neticede bunların hüsranda kalacakları haber verilmiştir.³⁰²

Bâtıl, hadislerde de Kur'an'dakine ya­kın anlamlarda kullanılmıştır. İlgili ha­dislerde Allah'tan başka her şeyin bâtıl olduğu³⁰³, Allah'ın ehl-i hakkı ehl-i bâtıla mağlûp olmaktan ko­ruduğu,³⁰⁴ müslümanların hakkı, gayri müslimlerin ise bâ­tılı temsil ettiği³⁰⁵ ve dinî konularda bilgi almak için Ehl-i ki­tap âlimlerine başvurulması halinde bâ­tıl olan bir akîdeyi tasdik etme veya bir gerçeği yalanlama ihtimali bulunduğu³⁰⁶ bildirilerek bâtıla genel­likle hakkın zıddı bir anlam verilmiştir. Hz. Peygamber ayrıca bazı hadislerinde şiirleri bâtıl diye nitelendirmiştir. Hadis yorumcuları bundan şiir sanatının övgü veya yergi vesilesi olamayacağı sonucu­nu çıkarmışlardır.³⁰⁷

Âyet ve hadislerdeki anlamlarından ha­reketle İslâmî kaynaklarda bâtıl şu şe­killerde tarif edilmiştir: Şeriatın yasak­ladığı her şey, gerçekliği bulunmayan her şey. yalan ve yanlış olmasa bile plan­lanan hedefe ulaştırmayan her türlü fay­dasız iş. söz ve davranış, genellikle ka­bul edilmiş inançlara uygun olmayan hükümler. Bazan da "hükmün gerçeğe, düşüncenin de kendi reel konusuna ay­kırı bulunması" diye tanımlanarak bâtı­lın sadece inanç ve hükümleri değil ta­savvurları da içine alan bir terim oldu­ğu kabul edilmiştir³⁰⁸. Buna göre bir hüküm veya tasavvurun gerçeğe aykırı oluşunu ifade ettiği için bâtılın kesin hiçbir delile dayanması mümkün değildir. Bununla birlikte ko­nusunu daha çok duyu verilerinin dışın­da kalan inanç ve düşünce problemleri oluşturduğu veya bâtılın hak suretinde görünme, hakkın da bâtılla karıştırılma imkânı bulunduğu yahut da toplumda bâtılın lehinde, hakkın ise aleyhinde bir dayanışma içine girildiği için insanlar çok defa bâtılı hak, hakkı da bâtıl telakki edebilmişlerdir.

Bâtıl İslâmi" literatürde yanlış, asılsız ve ilâhî kaynaklı olmayan din ve mez­hepler için kullanıldığı gibi farklı mez­hepleri benimseyen hak din mensupla­rınca çeşitli grupları kötülemek maksa­dıyla da sık sık başvurulan bir terim ol­muştur. Tasavvufta ise Allah'ın dışında kalan bütün varlıklar değişkenlik ve fâ­nilik özellikleri taşıdıklarından bâtıl ka­bul edilir.

Bibliyografya:

Râgıb el-İsfahânî, et-Müfredât, "btl" md.; İb-nü'l-Esîr, en-Nihâye, "btl" md.; Lisânül-'Arab, btl" md.; et-Ta'rîfât, "bâtıl" md.; Tehânevî, Keş­şaf, "hak" md.; Mustafavî, et-Tahkık "btl" md.; Müsned, III, 338; Buharı, "Rikâk", 29, "Şurût", 15; Ebû Dâvûd. "Fiten", 1; Nesâf, "Kıyâmül-leyl", 12; İbnü'l-Cevzî, Nûzhetü'i-a'yün, s. 195-197; Fahreddin er-Râzî. Tefsîr, V, 118; X, 69-70; Teftâzânî, Şerhu'l-'Akâ'İd, istanbul 1317, s. 5; Ebü'l-Bekâ, ei-Külliyyâl, Bulak 1281, s. 98-99; Elmalılı, Hak Dini, II, 1261, 1341; M. Re-şfd Rızâ, Tefsîrü'l-menâr, Beyrut, ts.³⁰⁹, IV, 142-143; VII, 579; XI, 436; Cemil SalTbâ, el-Mu'cemü'l-felseft, Beyrut 1982, I, 193-194; Muhammedi er-Rîşehrî, Mîzânü'l-hikme, Kum 1362-63 hş./1403-1405, I, 426-429.

1 Bk. el-Hucurât49/8; el-Hadîd 57/4; el-Mülkö7/ 19; Al-i İmrân 3/77; Tâhâ 20/46; el-Alak 96/ 14; konu ile ilgili diğer naslar için bk. Beyhakî, s. 178, 479

2 Bk. Tâhâ 20/39; Hûd 11/37; el-Mü'mi-nûn 23/27; et-Tûr 52/48; el-Kamer 54/ 14; ayrıca lbn Huzeyme, s. 96-105; Fah-reddin er-Râzî, Esâsü't-takdîs, s. 120 vd.

3 Bk. el-İsrâ 17/17,30,96; Fâtır 35/31; el-Mü-câdile 58/1

4 Bk. İbn Mâce, "Du'â3", 10; Tirmizî, "Da'avât", 82, Müsned, IV, 402

5 Bk. Buhârî, "Tevhîd", 9

6 Buhârî, "îmân", 37

7 Meryem 19/42

8 El-En'âm 6/50; er-Ra'd 13/16; Fâtır 35/ 19

9 Bk. eş-Şûrâ 42/ 11

10 İbnul-Arabî, II, 82, 129; IX, 101-102

11 nşr. Abdülazîz b. İbra­him eş-Şehvân

12 nşr. Abdülhüseyin el-Mübârek

13 nşv. M. Zâhid el-Kevserî

14 nşr. İbrahim Agâh Çubukçu — Hü­seyin Atay

15 el-Mâide 5/64

16 er-Rûm 30/48

17 Bağdadî, vr. 61"

18 meselâ bk. Tirmizî, "Da'avât", 82; İbn Mâce, "Ducâ=", 10

19 Müsned, III, 424

20 el-Bakara 2/245

21 Gazzâlî, s. 62-63.

22 Bk. Kabz

23 Nüzhetii'l-a'yün, "başîr" md

24 Şa'rânî, I, 84

25 el-Kehf 18/26

26 Buhârî, "Meğâzî", 18

27 Tefsir, I, 341

28 Mücerredü'l-makâlst,s.45

29 nşr. Hans Peter Linss

30 Dârü'l-Ma'rife

31 Bk. el-En'âm 6/ 50, 104; Hûd 11/24; el-İsrâ 17/72; en-Nemi 27/81

32 el-Bakara 2/7

33 Yâsîn 36/9

34 Bk. el-A'râf 7/203; el-Kasas 28/43

35 el-Bakara 2/18

36 Bk. el-A'râf 7/179

37 Bk. el-A'raf 7/197

38 el-Haşr 59/2

39 ez-Zümer 39/9

40 Tâhâ 20/54

41 Müslim, "Cenâ'iz", 7, 9

42 Bk. Buhârî, "Menâkıb", 24

43 nşr. Abdül-kadir Ahmed Alâ

44 20 Şevval 1286/23 Ocak 1870

45 20 Mayıs 1878

46 29 Eylül 1908

47 Doktora tezi, 1991

48 Bk. ALİ EFENDİ, Basîretçi

49 Bk. Âşık Çelebi, vr. 55a; Kınalızâde Hasan Çelebi, 1, 214

50 Süleymani-ye Ktp., Fâtih, nr. 4020, vr. 149b; Çorlulu Ali Paşa, nr. 445, vr. 10a

51 Tezkire-i Lattfî, s. 101

52 Âşık Çelebi, vr. 55a

53 Âşir Efendi, nr. 292, vr. 229b-281a

54 Âşık Çelebi, a.e., vr. 56a

55 trc, Hakîm-şah Muhammed b. Kazvînî

56 Bk. habn

57 Hanefî, s. 165, krş. s. 577

58 el- Wûz, s. 175-186, nr. 7 vd

59 nşr. Fahreddin Kabâvç

60 nşr. Mu­hammed Kazvînî Müderris Rezavî

61 İbn Sînâ, De Anıma, s. 56

62 İbn Rüşd, Tehâfütü'l-Tehâfüt, s. 393

63 Bk. el-'İlmü'l-ilâhî, s. 178

64 De-nâfütü'l-felâsife, s. 176-177

65 Tehâfütü't-Tehâ-füt, s. 398-400

66 İbn Rüşd, a.g.e., s. 251, 256

67 Bk. a.g.e., s 181-182

68 Bk. anAsır-ı erbaa

69 Ayrıca bk. mürekkeb

70 nşr. Albert N. Nader

71 Abdurrahman Bedevî, Eflâtûniyye el-Muhdeşe'inde'l-cArab içinde

72 nşr. M. Takî Dânişpejûh

73 nşr. F. Rahman

74 nşr. Süleyman Dünyâ

75 nşr. Maurice Bouyges

76 Bk. Hayit, Sovyetler Bir­liğindeki..., s. 148

77 Bk. Hayit, Sovyetler Birliği'ndeki...,s. 154-156

78 Nisan-Mayıs 637

79 Haziran 656

80 Ara­lık 656

81 Bk. basriyyûn

82 nşr. Muham­med Hamîdullah, İslâmâbâd 1393/1973; Basra tarihiyle ilgili diğer eski eserler ve yeni araştırmalar için bk. Salih Ahmed el-Alî, HıtaLü'l-Başra ve mıntakatühâ, s. 10-27

83 doktora tezi

84 BA, Tapu-Tahrir, nr. 282, s. 2-10

85 BA, Tapu-Tahrir, nr. 282, s. 38-67

86 17 Ocak-28 Şubat 1991

87 B. Darkot - M. Tay-yib Gûkbilgin

88 Gulf Cooperation Council, el-Mec-lİsü't-teâvünü'l-Halîcî

89 17 Ocak-28 Şubat 1991

90 nşr. D. Hopwood, Mew Jersey 1972, s. 31-53; Middle East and Horth Africa, London 1985, s. 218; Arabian Bounde-ries, Primary Documents 1853-1957 fed. R. Schofield-G, Blake

91 Bk. Mu'tezile

92 Bk. Zeccâd, S. 9-10

93 Buğyetü'l-üu'âi, II, \6A

94 IV./X. yüzyıl

95 nşr. Krenkow, Beyrut 1936; Tâhâ Muhammed ez-Zeynî - Muhammed Abdülmün'im el-Hafâcî, Kahire 1374; Muhammed İbrahim el-Bennâ, Kahire 1405/1985

96 nşr. Muhammed Ebü'1-Fazl ibra­him, Kahire 1955

97 nşr. Muhammed Ebü'1-Fazl İbra­him, Kahire 1955; Muhammed Sâmî Emîn el-Hancî, Kahire 1373/ 1954

98 Kahire 1968

99 nşr. Gothold Weil, Viyana 1913; M. Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1961, 4. baskı

100 nşr. Abdurrahman b. Süley­man el-Useymîn, Beyrut 1406/1986; bu kitap Muhammed Hayr el-Hulvânî tarafın­dan 196'de Halep'te Mesâ'ilü hllâfiyye fi'n-nahv adıyla da yayımlanmıştır

101 nşr. Târik el-Cenâbî, Beyrut 1407/1987

102 Bk. Abdurrahman b. Sü­leyman el-Useymîn'in Ukberî'nin et-Teb-yfn'ine yazdığı mukaddime, Beyrut 1406/ 1986, s, 77-83. Ayrıca Bk. Kûfiyyûn

103 nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd

104 nşr. Ab-düsselâm M. Hârûn

105 nşr. Muhammed Ebü'1-Fazl

106 nşr. Fr. Krenkow

107 nşr. Muhammed Ebü'1-Fazl

108 nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Usey­mîn

109 nşr. Tarık el-Cenâbî

110 trc. Süleyman Tülücü

111 L'Ecole Superieure des Lettres d'Alger

112 La Faculte des Lettres d'Alger

113 Melanges Rene Bassel, Fas 1925.

114 Paris 1878

115 Paris 1881

116 BakhLyar Nameh .Paris 1883

117 Louvain 1886-1888

118 Rome 1891

119 Lisbonne 1894

120 Paris 1894

121 Paris 1894-1901

122 Leyde 1896

123 Alger 1898

124 Paris 1900

125 Paris 1901

126 Alger 1902

127 Paris 1903

128 Paris 1903

129 Alger 1908

130 Alger 1910

131 Pa­ris 1883-1888

132 Paris 1887

133 Paris 1887

134 Paris 1894

135 Paris 1895

136 Sousse 1905

137 Alger 1909

138 Gieszen 1906. Eserlerinin tam listesi için bk. M^langes Rene Basset, 11, 463-503

139 Bk. Kabz

140 Kapıcıbaşı, çavuşbaşı, kilercibaşı, odabaşı, hazine-darbaşı vb.

141 nşr. Abdülkadir Özcan

142 XIV. Yüzyıl Mısır Tarihine Dair Araştırma­lar

143 Bk. Sema

144 Bk.Tâziye

145 Bk. Minnet

146 bu konu için bk. İsmet Binark, Osmanlı Arşiüleri ue Osmanlı Araştırma­ları Sempozyumu [Mayıs 1985], s. 215-248; a.mlf., Cumhuriyet Döneminde Ar­şiv Hizmetlerinin Geliştirilmesi Konusun­da Yapılmış Çalışmalar ue Cumhuriyet Arşivi, s. 20-42

147 Mayıs 1985

148 BA, MD, nr, 144, s. 3; nr. 166, s. 2

149 BA, MD, nr. 183, s. 4

150 BA, İrâde-Mâliye, nr. 17, y. 1317

151 10 Mayıs 1845

152 Tak-uîm-i Vekâyi', nr. 309, 2.2.1262

153 Bk. Mühimme defteri

154 Bk. Tapu Tahrir Defterleri

155 BA, MD, nr. 2, s. 104/1067

156 BA, MD, nr. 28, s. 209

157 BA, Cevdet-Bahriye, nr. 10.059

158 Defterdar Mehmed Paşa, 111, 139, 181

159 Subhî, vr. I49b

160 Şem'dânîzâde, I, 180

161 Abdullah Lebîbâ, vr. 6b-73

162 BA, KK, nr. 688, s. 3, 20, 21, 133

163 BA, KK, nr, 679

164 BA, Cevdet-Bahriye, nr. 12.005

165 Râşid, II, 44

166 Vâsıf, s. 336

167 nr. 7080

168 Bk. s, 84, 184

169 Bk. değişiklikler listesi, s. 84

170 Bk. Defterdar

171 İstan­bul 1949; 22. bs., 1988

172 İstanbul 1954

173 Din ue Laiklik, s. 16

174 a.g.e., s. 204 vd.

175 Geneve 1963; 27 Mayıs İhtilâli ve Sebepleri, İstanbul 1966, trc. M. Ali Se-bük — İ. Hakkı Akın

176 Ses origines, son evolution, sa solution â la conference de Lausanne, Paris 1928

177 İstanbul 1940

178 istanbul 1947

179 İstan­bul 1948

180 istanbul 1948

181 İstanbul 1948

182 İstanbul 1948

183 İstanbul 1949

184 İstanbul 1950

185 İstanbul 1960

186 İstanbul 1961

187 İstanbul 1990

188 baskı yeri ve yılı yok

189 İstanbul 1954

190 nşr. Müessesetü'l-Buhûs ve'l-me-şârii'l-İslâmiyye

191 Bk. Haseki

192 trc. Mehmet Har­mancı

193 Baş Kırt-Tatar ASSR

194 Bk. Başkırt

195 Bk. El-Kasas 28/27

196 Arsal, I, 335-336; Cin, s. 276-278

197 Ögel, s. 260-263

198 Dîuânü lügati't-Türk, III, 275 ; Tarama Sözlüğü, "kaim" ve "ağırlık" md.Ieri

199 Tarama Sözlüğü, "başlık" md

200 Mühimmat-1 Müftî, vr. 35b

201 Feridun Bey, I, 104

202 Pîr Mehmed, vr. 19b; Aydın, s. 106

203 22 Ekim 1831

204 BA, Cevdet-Ad-liye, nr. 93; Kazıcı, s. 23-24

205 Düstûr, Birinci Tertib, I, 736-737

206 Dârimî, "Nikâh", I

207 Nesâî, "Nikâh", 3; İbn Mâce, "Nikâh", 1

208 Ebû Dâvüd, "Nikâh", 31; Müsned, VI, 82

209 Bk. Na'l-i Şerif

210 Bk. Paşmakuk

211 Târih, s. 92-93

212 BA, KK, nr. 1902, s. 84

213 BA, MAD, nr. 99I7, s. 60

214 haz. Ziya Yılma-zer, doktora tezi, 1990

215 İFM, özel sayısı, XLI/l-4, 1985, s. 405

216 nşr. Abdülkadir Özcan

217 s. 156

218 haz. Ziya Yılmazer, dok­tora tezi, 1990

219 nşr. Abdülkadir Özcan

220 Bk. Rûznâmçe

221 nşr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı

222 trc. C. Köprülü

223 Bk. Başbakanlık Osmanlı Arşivi

224 Bk. Batiha

225 Bk. Rifâiyye

226 trc. İhsan Abbas

227 trc. Pascual de Gayangos

228 trc. Hüseyin Munis

229 Dârü'l-Kütübi'l-İslâmiyye

230 Bağdad 1981-1982

231 Beyrut 1901

232 I-III, Kahire 1981

233 nr. 1431

234 Kahire 1402/1982

235 Dımaşk-Beyrut 1984

236 Bağdad 1985

237 Lecne-tü ihyâi âsâri Ebi'I-Alâ el-Maarrî

238 Kahire 1945-1948, 1949-1954, 1964

239 Kahire 1970-1984

240 Bağdad 1964

241 Kahire 1955

242 Riyad 1980

243 nr. 2381

244 nr. 1110

245 Lahor 1980

246 Fey-zullah Efendi, nr. 2161, vr. 93-95

247 MMLADm., XLVII/ 2, s. 325-343

248 Kahire I319, 1399/ 1978

249 Budapest 1880

250 nşr. Ahmed Ömer el-Mahmesanî

251 nşr. Mustafa es-Sekkâ — Hâmid Abdülmecîd

252 nşr. Ahmed Fârûk

253 nşr. Mahir Züheyr Cerrar

254 nşr. M. Ahmed Câdel-meviâ v.dğr.

255 Dâru İhyâi'l-kütübi'l-Arabiyye

256 nşr. Mustafa es-Sekka v.dğr

257 Bk. Batalyevs

258 İstan­bul 1334

259 İstanbul 1335/1917

260 Millî Hareket Yayınları, İstan­bul 1969

261 İstanbul 1341

262 Haz. Sabahaddirı Arıç, Tercüman-1001 Temel Eser, İstanbul 1978

263 Hayatı, San'atı, Eserlerinden Seçmeler

264 Haz. İhsan Erzi

265 Bk. İmale

266 Bk. Ebtah

267 Bk. Almanya

268 el-Cem'iy-yetü'1-âmme li's-Sahrâ

269 Frente Popular para la Überacion de Sakiet el-Ham-ray Rio de Oro

270 el-mesîre-tü'l-hadrâ

271 11 Aralık 1975

272 Sahara Arab Democratic Republic

273 27 Şubat 1976

274 ed. J. Murray

275 ed. R. Oliver-M. Crowder

276 ed-Dıffetü'l-garbiyye

277 14 Mayıs 1948

278 3 Mart 1878

279 10 Ağustos 1913

280 30 Ekim 1918

281 15 Ekim 1919

282 22 Mayıs 1920

283 27 Mayıs 1920

284 nşr. Publication du Comite de la Thrace-Occidentale

285 Bk. Butlan

286 Bk. Mevzu

287 el-Mü'min 40/ 78; Fussilet 41/42

288 el-Bakara 2/264

289 ÂI-i İmrân 3/191

290 Lokman 31/20

291 Âl-i İmrân 3/71

292 eş-Şuarâ 42/24

293 el-Mü'min 40/5

294 er-Ra'd 13/17

295 el-İsrâ 17/81

296 Âl-i İmrân 3/71; el-Bakara 2/42

297 Fussılet A1/42; eş-Şuarâ 42/24

298 en-Nisâ A/29

299 Sâd 38/27

300 Sebe' 34/49

301 en-Nahl 16/72-73

302 el-Ankebût 29/25

303 Buhârî, "Rikâk", 29

304 Ebû Dâvûd, "Fiten", 1

305 Buhârî, "Şurût", 15

306 Müsned, 111, 338

307 Ibnü'1-Esîr, btl" md

308 Cemil SalîbS, I, 193

309 Dârü'l-Ma'rife