Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

V F Ə S İ L
ŞİFAHİ ƏDƏBİ DİLİN TƏŞƏKKÜLÜ
(VI-VIII əsrlər)
VI-VIII əsrlərdə Azərbaycanın siyasi, iqtisadi

və mədəni vəziyyəti
V-XII əsrlər arasında Azərbaycan daha böyük bəlalarla üzləşməli olub: Sasanilər öz hökmranlığını saxlamaq üçün bu torpaqlarda dəfələrlə qan töküb, Xilafət islam bayrağı altında Azərbaycanda dəhşətli müharibələr aparıb. Qərbdən Bizans imperiyası, şimaldan Xəzər xaqanlığı dəfələrlə Azərbaycanı talayıb, yüz minlərlə insan qılıncdan keçirilib. Bu müharibələr Azərbaycana bir xalq kimi daha möhkəm birləşmək zərurəti aşılayıb, onun Cavanşir, Cavidan, Babək, Atabəy Məhəmməd, Qızıl Arslan kimi qəhrəmanları yetişib. Əks qüvvələrə qarşı mübarizədə yenicə öz birliyini tapmaqda olan xalq milli-mə’nəvi dəyərlərini, doğma dilini daha əzmlə qorumağa çalışıb, şifahi ədəbiyyatın gücündən daha səmərəli istifadə edib. Bunlar onun hələ V əsrdə ümumiləşmiş, formalaşmış türk mənşəli dilinin təkmilləşməsinə, ədəbiləşməsinə, yeni mərhələyə qədəm qoymasına səbəb olub.

VI əsrin ortalarında (550-ci il) Qafqazın şimalında yaranan güclü Xəzər xaqanlığı hunları, savirləri, göytürkləri, oğuzları, bulqarları, macarları da öz tərkibində birləşdirmişdi. Xəzər xaqanlığı Şərqi Avropada yaranmış ən güclü dövlət idi. Xəzərlər hələ güclü dövlət yaratmazdan xeyli əvvəl işğalçılıq müharibələrinə başlamış, Sasani şahı I Qavadın vaxtında (488-531) Ermənistanı, Gürcüstanı, Albaniyanı bir müddət işğal altında saxlamışdılar. Qavadın oğlu Xosrov Ənuşirəvanın vaxtında isə xəzərlərin Albaniyaya hücumunun ardı-arası kəsilməmişdir.

552-ci ildə xəzərlər Albaniyanın bütün şimalını işğal edərək orada oturaq həyata keçirlər.(1; 19) Xosrov Ənuşirəvan xəzərlərin bir hissəsini Qəbələdə yerləşdirir. Ərəb və Bizans mənbələri Azərbaycanda məskunlaşan xəzərləri savirlər adlandırır. Bu hadisədən sonra savirlər tarix səhnəsində o qədər də görünmürlər. (2; 18) 626-cı ildə xəzərlərin Qafqaza yeni axını başlayır. Üç il sonra Tiflisi tuturlar. VII əsrin 20-ci illərində artıq Şimali Albaniya xəzərlərin hakimiyyəti altında idi və bu dövrdə Ermənistan, Gürcüstan, Albaniya ərazilərində türk-xəzər dili ümumi anlaşma dilinə çevrilmişdi: «Yunan, süryani, yəhudi və erməni dillərini ilkin orta əsrlərdə Kartlidə ruhanilər, şairlər, alimlər işlədirdisə, xəzər dili çox güman ki, kartlilərin qonşu xalqlarla ünsiyyət vasitəsi olmuşdur». (1; 21)
Xəzər xaqanının qardaşı oğlu Şad Aran üzərinə yerimiş (632) və Sasanilərin Aran (Albaniya) canişinindən «ölkəni onun itaətinə verməyi» tələb etmişdir. Ölkənin dağıdılmasını və talan edilməsini istəməyən Albaniya katalikosu Viro elçilərin fikrini fars canişini Semavştnasa çatdırmışdır. Kalankatuklu Moisey «Albaniya tarixi» əsərində bu hadisəni təsvir edərək yazır: «Fars razılaşmayaraq demişdi: «Sən kimsən və Ağvan nədir ki, mən onun ucbatından özümü sənin hökmdarına tabe edim!» «O özü ilə bütün əmlakını götürərək və ölkədən də bir çox şeyləri oğurlayaraq qaçıb İran torpaqlarında gizləndi». (3; 112-113) Alban tarixçisinin «fars» sözünü xüsusi məntiqi vurğu ilə nəzərə çarpdırması da göstərir ki, yerli türk xalqı özünü hakim farslardan ciddi surətdə fərqləndirirmiş.

Ərəblər Azərbaycana çox erkən - peyğəmbərin vəfatından az sonra yerimişlər. Artıq 639-cu ildə ərəb orduları Azərbaycanda idi. Xilafət qoşunlarının hücumu ərəfəsində Azərbaycan şimallı-cənublu bütövlükdə Sasanilərin tabeliyində idi və imperiyanın «Şimal canişinliyi» deyilən canişinliyinin tərkibində idi. Lakin albanlar onların başı üstündə yerləşmiş Xəzər xaqanlığına da hər il xərac verməli olurdular. İmperiya tərkibində şimalın və cənubun vahid canişinlikdə birləşdirilməsi Azərbaycanın mədəni, iqtisadi, siyasi inkişafına müsbət tə’sir edir, ünsiyyətin ölkə daxilində ümumiləşməsini, şifahi ədəbi dilin mərkəzləşməsini sür’ətləndirirdi. Ərəblər tarix səhnəsində türklərin böyük rolunu görür, Soqdianadan şimalda yerləşən bütün döyüşkən köçəriləri «türk» adlandırırdılar. (43; 13)

644-cü ildə İsfəndiyar ibn Fərruxzad azərbaycanlılar adından ərəblərlə müqavilə bağlamalı olur. Bu müqaviləyə əsasən azərbaycanlılar ərəblərə vergi verməli, ərəblər isə yerli əhalinin dini e’tiqadlarına toxunmamalı idilər. Bu cür müqavilələrə baxmayaraq, Azərbaycan xalqı dəfələrlə ayağa qalxmış, ərəb işğalından xilas olmağa çalışmışdır. Böyük sərkərdə və dövlət xadimi Cavanşir Albaniyanın istiqlaliyyətini qorumaq üçün yaranan şəraitdən asılı olaraq, gah ərəblərlə, gah bizanslarla, gah da xəzərlərlə müqavilələr bağlamış, qohumluq əlaqələri yaratmış və yüksək diplomatiya əsasında, Kalankatuklu Moiseyin yazdığı kimi, «o öz ölkəsini və İberi sərhədlərindən Dərbəndə və Araz çayına qədər olan torpaqları hakimi-mütləq kimi idarə edirdi». (3; 127)

Sasanilərin dövründə (III-VII əsrlər) olduğu kimi, Xilafətə tabe olduğu illərdə də Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü saxlamış, qədim mədəniyyəti, vahid ərazisi, özünəməxsus adət-ən’ənələri, dini, dili olan bir ölkə kimi, yaxın və uzaq xalqlarla mədəni-iqtisadi, sosial-siyasi əlaqələrini davam və inkişaf etdirmiş, dəfələrlə döyüş meydanlarına çevrilmiş, öz müstəqilliyi uğrunda qanlı müharibələrə girməli olmuşdur. Beş-altı əsrin müddətində aborigen əhali müxtəlif türk axınlarını qəbul edərək daha da güclənmiş, saysız müharibələr onun şimallı-cənublu bir xalq kimi birliyinə mane ola, Azərbaycan türk ədəbi dilinin təşəkkülü prosesini ləngidə bilməmişdir.

Xəzərlər Azərbaycan ərazisində tez-tez görünürdülər. Xəlifə Yezid ibn Əbd əl-Malik 722-723-cü illərdə böyük ordu ilə Ərdəbilə qədər irəliləmişdi. Xəlifənin ordusu xəzərlər tərəfindən məhv edilmiş, xəzərlər böyük qənimət əldə etmişdilər.(5; 64) Tarixçi və şəcərəçi Əhməd əl-Bəlazuri (820-892) «Ölkələrin fəthi kitabı»nda xəzərlərin Azərbaycanda məskunlaşmasına dair xeyli mə’lumat vermişdir. Əl-Bəlazurinin qeydlərindən aydın olur ki, 854-cü ildə xəlifə Mö’təsim-Billahın zamanında Şəmkürə xeyli xəzər əhalisi köçürülmüşdür; Xəlifə əbd əl-Malikin (680-705) oğlu Məsləmə ibn Əbd əl-Malik Bab (Dərbənd) qalasına yaxınlaşarkən qalada min xəzər ailəsi vardı. Bə’zən yeni gələnlər Albaniya ərazisində öz qohum qəbilələrini tapırdılar. Xəzərlərin yeni dəstəsi 625-ci ildə Albaniyaya daxil olarkən, A.Y.Krımskinin sözlərinə görə, Qəbələdə «keçmişdən məskunlaşmış yerlilərini - sabirləri» tapmışdılar. (6; 87) (A.S.Sumbatzadə bir sıra mənbələrə əsaslanaraq, qeyd etdiyimiz tayfanın çox müxtəlif adlarla - sabir, sapir, savir, savar, savard, əs-savardi, sevard, sabart, sabarit adları ilə tarixdə iz buraxdığını qeyd etmişdir -6; 87) Elə bir vəziyyət yaranmışdı ki, yerli türklər gəlmə türkləri - xəzərləri rəsmi dairələrin göstərişi ilə öz vətəndaşları kimi tanımalı olurdular: «682-ci ildə Alban knyazı Varaz Trdat bütün albanlara deməyə məcbur olmuşdu ki, artıq Albaniyaya türk (xəzər-savir - Q.K.) axınının qarşısını almaq mümkün deyil, buna görə də onları buranın tam hüquqlu sakinləri saymaq gərəkdir. Varaz Trdat e’lan etdi: «Elə indidən də onlarla doğmalaşmağı özümüzə ar bilməyək», (1; 21-22) Yalnız qohum xalqlar az vaxt ərzində bu cür doğmalaşa bilərdilər.

Xəlifə Hişamın Azərbaycan, Arran və Ermənistana hakim tə’yin etdiyi Mərvan ibn Məhəmməd əl-Həkəmin 732-733-cü illərdə xəzərlər üzərinə məşhur yürüşü olmuşdur. Bu yürüş zamanı xəzər xaqanı islam ordusunun sayından dəhşətə gələrək islam dinini qəbul etməli olur və Mərvanla dostlaşır: «Sonra Mərvan xaqan və çoxlu xəzərlə birlikdə geriyə yollandı və onları (xəzərləri) Samurla Şəbiran arasındakı düzənlikdə, lakaların (lakların) vilayətində yerləşdirdi». (5;70-71) Bu cür döyüşlərdə ərəblər Azərbaycanın yerli türk əhalisindən də istifadə edirdilər. Buğa əl-Kəbir - Böyük Buğa Gögçə türk soyundan idi, xilafət qulluğunda öz türk adını saxlaya bilmişdi (868-ci ildə ərəblər tərəfindən e’dam edilmişdir). Babəki əsir alan Afşin Heydər ibn Kavus da Babəklə gizli əlaqələrinə görə ərəblər tərəfindən e’dam olunmuşdur.

Avropadan Tanrı dağına qədər böyük ərazilərdə güclü dövlətlər yaratmış türklər X əsrdə elliklə islam dinini qəbul etdilər. Türklərin islam dinini qəbul etməsinin bir sıra səbəbləri vardı: «Mə’lum olduğu kimi, türklər tək Tanrıya, ərəblər isə Allaha inanırdılar. Hər iki inam eyni olduğuna görə türklər bu dini qəbul etdilər. Bundan əlavə, türklər islamdan əvvəl tanış olduqları xristianlıq, zərdüştilik, buddizm, mani, yəhudi dinləri əsasında təkallahlılıq, axirət, cənnət, cəhənnəm, mələk, şeytan, ruh və s. anlayışlarla tanış idilər. İslamda olduğu kimi, türklərdə də yalançılıq, haqsızlıq, zülm, kobudluq və s. ağır cəzalara layiq görülürdü. Türklərin fütuhat fəlsəfəsi islamın cihad anlayışı ilə uyğun gəlirdi. Türklərin təmizliyə tələbi islamın təmizliyə olan tələbi ilə üst-üstə düşürdü. Saydığımız bu xüsusiyyətlər türklərin islamı qəbul etmələrini sür’ətləndirdi». (7; 25-26)

Ərəblərin işğalı ərəfəsində Azərbaycanın vəziyyəti olduqca ağır idi. Sasanilərlə Bizans imperiyası arasında Ön Qafqaz uğrunda III əsrdən başlayan müharibələr VII əsrin 30-cu illərinə qədər davam etməkdə idi. Nəhayət, bu müharibələr xəzərlərlə ittifaq bağlayan Bizans dövlətinin xeyrinə qurtardı, Sasanilərin paytaxtı Mədain şəhəri xarabazara çevrildi, Xosrov Pərviz (591-628) e’dam edildi və 629-cü ildə bağlanan sülh müqaviləsinə əsasən Ərməniyyə Bizans imperiyasının, Azərbaycan Sasanilərin hakimiyyəti altında qaldı, Gürcüstan müstəqil dövlətə çevrildi. Cənubi Azərbaycan Sasanilərdən tam asılı idi, Albaniyanın nisbi müstəqilliyi vardı. Lakin Albaniya bə’zən xəzərlərə də xərac verməli olurdu.

Bu illərdə böyük sərkərdə Cavanşir (616-680) hər vəchlə ölkənin müstəqilliyini qorumağa çalışırdı. Ərəblərə qarşı mübarizə üçün o, Bizans hökmdarı II Konstant (641-668) ilə iki dəfə görüşmüşdü. Belə bir vaxtda bir tərəfdən də şimaldan güclü xəzər ordularının hücumlarını dəf etmək lazım gəlirdi. 662-ci ildə xəzərlər ərəbləri məğlub edərək Albaniyaya hərəkət etdilər. Cavanşir böyük qələbə qazanaraq onları geri oturtdu. Sasani imperiyası artıq məhv olmuşdu, lakin Azərbaycan yenə üç güclü dövlətin arasında idi: Bizans imperiyası, Xilafət orduları, Xəzər xaqanlığı. Cavanşir, görünür, ölkə əhalisinin etnik tərkibini və dilini nəzərə alaraq, xəzərlərlə dostluq əlaqələrinə girir, hunların düşərgəsinə gedərək Hun hökmdarının qızı ilə evlənir, əsirləri, mal-qaranı xilas edir. Xilafətdə Əməvilər sülaləsinin (661-750) hakimiyyəti dövründə ərəblərin işğalçılıq siyasəti daha kəskin şəkil alır. Cavanşir ərəblərlə vassal asılılığı şəklində müqavilə bağlamalı olur. Cavanşirin qətlindən sonra ölkədə vəziyyət pisləşir və 705-ci ildə Mehranilər sülaləsinə son qoyulur. Bu zaman artıq ölkə Aran adlanır, «Albaniya» sözü dağlıq Qarabağa aid edilirdi. Yalnız 90 illik kəskin mübarizədən sonra ərəblər Azərbaycanın istilasını tam başa çatdıra bilirlər. Bütün VII, VIII əsrlər boyu Azərbaycanda ərəb işğalına qarşı e’tiraz, qiyam və üsyanlar olmuşdur. IX əsrin əvvəllərində başda Babək Xürrəmid olmaqla Azərbaycan xalqı ərəblərə qarşı 20 ildən artıq amansız mübarizə aparmışdır. Bu müharibələrdə son məqamda ərəblər qalib gəlsələr də, mahiyyət e’tibarilə Xilafət sarsılmış və öz əvvəlki mövqeyini itirməyə başlamışdır. Nəticədə Azərbaycanda azadlıq mübarizəsi daha da genişlənmiş, IX əsrdən ölkəmizin ərazisində Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər və s. müstəqil dövlətlər yaranmışdır. Bu dövlətlər Xilafətin asılılığından imtina edir, ölkənin tam müstəqilliyinə çalışırdılar.

Ərəblər hələ ilk dövrlərdə Sasanilərin idarəçilik sistemindən istifadə edir, onların mərzbanlıqlarına bənzər əmirliklər (canişinliklər) yaradırdılar. İlk dəfə beş əmirlik yaradılmışdı. Azərbaycan və Aran birlikdə dördüncü əmirliyə daxil idi. Azərbaycanın və Aranın birlikdə olması türk etnoslarının şimalda və cənubda qaynayıb-qarışmasını sür’ətləndirirdi. Əməvilər dövründə bölgü bir qədər dəyişdirilmiş, Azərbaycan (şimallı-cənublu) üçüncü əmirliyə daxil edilmişdir. Azərbaycanın paytaxtı Marağaya köçürülmüş, sərhədləri dəqiqləşdirilmişdi (şimal sərhədi Dərbənd, cənub sərhədi Həmədan idi), əhali siyahıya alınırdı. Bunlar daha çox vergilərin nizamla toplanması üçün edilsə də, vahid xalqın və vahid ədəbi dilin təşəkkülündən xəbər verirdi. Ölkə daxilində «bərid» adlanan rabitə-poçt sistemi təşkil edilmişdi. (4; 251-252)

Ölkə vahid imperiya qanunları əsasında idarə olunurdu. Erkən orta əsrlərdən başlayaraq, Azərbaycanda feodal münasibətləri inkişaf etməkdə idi. Dağlardan qızıl, gümüş, mis, civə, qurğuşun, oxra çıxarılır, ölkədə bol pambıq, üzüm, taxıl, zeytun yetişdirilir, neft və duz istehsal edilirdi. Bol çayları, münbit torpağı olan Azərbaycan əkinçilik təsərrüfatı üçün geniş imkanlara malik idi. Ölkənin bütün əyalətlərində heyvandarlıq inkişaf etmişdi. Ticarət yollarının üstündə yerləşən Azərbaycan bir çox ölkələrin tacirlərini cəlb edir, Azərbaycandan xarici bazarlara pambıq, ipək, boyaq maddələri, yaş və quru meyvə, balıq məhsulları aparılırdı. Ölkədə sənətkarlıq inkişaf edir, yeni şəhərlər meydana çıxırdı. Orta və Ön Asiya, Yaxın Şərq ölkələri ilə əlaqələr genişlənirdi.
Azərbaycan şəhərləri xarici ticarət əlaqələrinin inkişafında böyük rol oynayırdı. Dərbənd, Şabran, Paytakaran, Təbriz, Naxçıvan və b. şəhərlər ticarət yollarının üstündə olduqları üçün daha geniş imkanlara malik idilər. Şamaxı, Şəki, Şəmkir, Gəncə, Qazaka şəhərləri də ticarət əlaqələrini genişləndirirdi. Şəhər əhalisinin əksəriyyəti tacirlərdən, sənətkarlardan, ruhanilərdən ibarət idi. Ərəblərin yaratdığı imperiya ticarət yollarının dəyişilməsinə səbəb olmuşdu. Bu yolların çoxu Azərbaycandan keçirdi. Azərbaycan şəhərləri içərisində Bərdə yüksək inkişaf səviyyəsi ilə seçilirdi. Xilafətin cənubundan və şərqindən şimala mal aparan karvanlar Bərdədən gəlib keçirdi. «Bərdə o zaman Xilafət tabeliyində olan ikinci Bağdad hesab olunurdu«. (8; 68) İbn Hövqəl yazırdı: »Bərdə Arranın anası (paytaxtı) və bu yerlərin ən yaxşısıdır. Şəhər çox böyükdür. Onun bir fərsəx uzunu, bir qədər az eni vardır... Rey və İsfahandan sonra, İraqla Təbəristan arasında Bərdə tək böyük və məhsuldar, tutduğu mövqe və xəzinəyə verdiyi gəlirə görə yaxşı yer yoxdur». (4; 272) Müqəddəsi isə Təbrizi «saf qızıl», «əzəmətli kimya», «alınmaz şəhər» adlandırır, «Bağdaddan daha üstün» hesab edirdi. (4;272)

Təsərrüfatın, ticarətin, sənətkarlığın əlaqəli inkişafı, vahid inzibati idarəçilik sistemi, Arazın bir sərhəd kimi öz əhəmiyyətini itirməsi, şimalla cənubun (Azərbaycanla Aranın) e.ə. III əsrdən (Parfiya dövrünün başlanğıcından) olan birliyini daha da möhkəmləndirir.

Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dilinin erkən orta əsrlərdə təşəkkülünün başa çatdığını göstərən bir sıra başqa dəlillər də mövcuddur. Cəmiyyətin vahid dini-ideoloji münasibətlər əsasında yenidən qurulması hər sahədə ümumiləşmə, təmərküzləşmə işinin xeyrinə idi.
İslam dini meydana çıxana qədər Cənubi Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti atəşpərəst idi. Atəşpərəstlik şimalda da geniş yayılmışdı. Lakin Azərbaycanda bütpərəstlər də çox idi. Albaniya əhalisinin bir qismi vaxtilə xristianlığı qəbul etmişdi. Roma imperiyasının təzyiqi altında Azərbaycana pənah gətirənlər arasında yəhudi dininə qulluq edənlər də vardı. Tat dilində danışan dağ yəhudiləri onların nəsillərindən qalma hesab olunur. (9; 66)

Ərəb işğalının ilk illərində yerli dinlərə toxunulmur, əhalinin zorla müsəlmanlaşdırılmasına cəhd edilmirdi. Lakin az keçmədən - xəlifə Əlinin dövründə Azərbaycanda məskunlaşmış ərəblərə yerli əhalini müsəlman dininə cəlb etmək tapşırığı verilmişdi. Şimala nisbətən cənubda islam dini daha asan mənimsənilirdi. Müsəlmanların bir sıra üstünlükləri vardı və buna görə də ilk növbədə ə’yanlar və şəhər əhalisi müsəlmanlığı qəbul edirdi. Əhalini islama daha çox meylləndirən can vergisi - cizyə idi.(9;70) Kasıblar öz canlarını qurtarmaq, varlılar öz mülklərini qorumaq üçün islamı qəbul etməli olurdular. X əsrə qədər artıq Azərbaycanın əksər əhalisi müsəlman idi. Dağ kəndlərində atəşpərəstlik davam etməkdə idi. Lakin islam dinini qəbul edən əhali də atəşpərəstliyi unutmurdu.

Xəlifə Əlinin dövründə Ərdəbilə Azərbaycan hakimi göndərilmiş əl-Əşas ibn Qeys şəhərdə ilk məscid tikdirmişdi. Bundan sonra «Artıq X əsrdə Azərbaycanın bütün şəhərlərində came məscidləri vardı». (9;72)

İslam dininin Azərbaycanda kök salması elmin, mədəniyyətin, rabitənin, maarifin və məktəbin, kargüzarlıq sənətinin inkişafına da tə’sir edirdi. İşğalçılıq müharibələri, istilaçılıq və imperiya siyasəti olmasa idi, bəlkə bütün bunlar Azərbaycanda daha sür’ətlə inkişaf edə bilərdi. Xilafətin vahid imperiya siyasəti, dinin və ideologiyanın vahid prinsipləri əsasında irəliləməsi elmin, mədəniyyətin, məktəbin yeni istiqamətdə inkişafını da şərtləndirirdi. Dini e’tiqad və ərəb əlifbası, təsərrüfat və mədəniyyət ümumiliyi Azərbaycan əhalisini birləşdirir, onun dilini ümumiləşdirir, müxtəlif türkdilli etnosların - qohum tayfa dillərinin vahid ədəbi dil şəklində formalaşmasını, tayfa dillərinə məxsus şivə xüsusiyyətlərinin aradan qalxmasını sür’ətləndirir, ayrı-ayrı tayfalara məxsus çox qədim dövrlərdən yaranmış folklor nümunələrinin xalqın ümumi malına çevrilməsinə səbəb olur, şimalla cənubun əlaqələrini sıxlaşdırırdı. Rəsmi dövlət dili ərəb dili olsa da, türk dili ölkə ərazisində tam hüquqla ümumi anlaşma vasitəsi, iran və qafqazdilli xalqların ümumi ünsiyyət vasitəsi idi. Ərəb dili ilə yanaşı, ərəb əlifbası da - «kufi» adlanan rəsmi, «nəsx» adlanan adi yazı üslubu da Azərbaycana gətirilmişdi. (6; 106)

Onu da qeyd etməliyik ki, Xilafətin tərkibində olduğu dövrdə də Azərbaycana türk tayfalarının, xüsusən VIII əsrdən qıpçaqların axını olmuşdur. Lakin tarixçilərin mə’lumatından aydın olur ki, əvvəlki dövrlərə nisbətən bu axın xeyli seyrəlmişdi. Ərəblər ilk növbədə Dərbənd keçidini mühafizə etməklə hunların hərəkətini dayandırmağa çalışmış və hunlarla qanlı müharibələr aparmışlar, çox geniş ərazilərdə islamın yayılması üçün yol açmışlar.

Ərəbdilli mənbələr əsasında Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi barədə də mə’lumat almaq olur. VIII-IX yüzilliklərdə yaşamış Əbu Məhəmməd Əbdülməlik ibn Hişam (828-829-cu ildə ölmüşdür) «Himyər hökmdarları barədə taclar kitabı» əsərində beşinci ərəb xəlifəsi I Müaviyə (661-680) ilə onun müasiri Übeyd ibn Şə’riyyə əl-Cürhumi arasında maraqlı bir söhbəti qələmə almışdır. Bu söhbət Azərbaycana aiddir. Akademik Z.Bünyadov Azərbaycanla bağlı həmin parçanı çap etmiş və onu Azərbaycanın türkdilli əhalisi haqqında tutarlı bir qaynaq kimi qiymətləndirmişdir. Həmin parça belədir:

«Yəmən padşahı Raiş zamanında onun sərkərdələrindən biri Şimr ibn əl-Qəttaf ibn əl-Müntab... yüz min nəfərlik ordu ilə türklərlə döyüşə-döyüşə Azərbaycana daxil oldu. Döyüş nəticəsində türklər məğlub oldular. Şimr ibn əl-Qəttaf həmin döyüşün və keçdiyi yolların keyfiyyətini iki daş üzərində yazdırdı...

Müaviyənin Übeyd ibn əl-Şə’riyyə ilə söhbətləri buraya çatdıqda Müaviyə Übeydə müraciət edərək, Azərbaycan haqqında onun fikrini öyrənmək istəyərək demişdir:

«Sən allah, Azərbaycan [haqqında] əlaqəniz, təlaşınız və xatirəniz nədir?»

Übeyd ibn Şə’riyyə belə cavab verir: «Ora türk torpağıdır. Onlar oraya cəmləşərək bir-biri ilə qarışmış və təkmilləşmişlər». (5; 56-57)

Z.Bünyadov yuxarıdakı söhbəti xatırlatdıqdan sonra yazmışdır: «Əgər 1126-cı ildə tərtib olunmuş fars anonimində qeyd olunmuş: «Azərbaycan qədimdən türklərin əlində olan bir ölkədir» sözləri olmasa idi, bu mə’lumatı şübhə altına almaq olardı». (12; 183)

S.Əliyarov göstərir ki, sonralar əl-Təbəri də həmin əhvalatı təsdiq etmişdir. S.Əliyarov yazır: «Görünür, bu ən’ənəni yaşadan qədim kitablar sonrakı yüzilliklərdə də oxunulmaqda idi. Misal üçün, XV yüzillikdə yaşamış şair Ənvərinin «Dəsturnamə» adlı poemasında ikinci ərəb xəlifəsi Ömər ibn əl-Xəttabın (634-644) sərkərdəsi Səd Vəqqasın yürüş zamanı «bir ulu şəhərdə» və onun ətrafında yüz mindən çox oğuz evləri görməsi yazılmışdır:

Anda qonmuşdu oğuzlar biədəd,

Obalar başdan- başa, yox ana hədd.» (5; 57)

Bu cür faktlar müəyyən dərəcə Azərbaycan tarixinə dair tədqiq və araşdırmalarda da öz ifadəsini tapmışdır. Lakin yanlış və zərərli konsepsiyanın tə’siri ilə həmin faktlar çox vaxt təhrif edilmişdir. Z.M.Bünyadov və N.M.Vəlixanlı orta əsr Azərbaycan tarixindən bəhs edərkən yazmışlar: «Mənbələr ərəb dövrü Azərbaycanında müxtəlif dillərdə danışan onlarla tayfanın yaşadığından xəbər versə də, «Azərbaycanın ta qədimdən türklər ölkəsi» olduğunu bildirir. Lakin, əsasən, həm şimalın, həm də cənubun aran yerlərində məskunlaşmış xəzərlər, qıpçaqlar, sabirlər və b. türkdilli əhali ilə yanaşı, burada qafqazdilli albanlar, udinlər, qarqarlar, xınalıqlılar, ləzgilər, irandilli azərilər, tatlar, talışlar, kürdlər və b. xalqlar yaşayırdılar... Müxtəlif dil və ləhcələrdə danışan bu xalqların bir-biri ilə ünsiyyət vasitəsi əvvəllər işğalçıların fars və ərəb dilləri olsa da, yeni türk axınlarının güclənməsi nəticəsində hələ ərəblərdən əvvəl başlamış türk komponentinin üstün gəlməsi prosesini daha da sür’ətləndirdi. Ərəblərin Azərbaycana köçürülmə siyasətilə ləngidilmiş bu proses ərəblərlə türklərin assimilyasiyasının başlanması ilə yenidən sür’ətlə davam etdi». (10; 113) Göründüyü kimi, burada yeni tədqiqatlar nəzərə alınmadan əvvəlki ən’ənəyə uyğun olaraq albanlar, qarqarlar qafqazdilli, azərilər irandilli tayfalar hesab olunmuşdur. Bunlar aparıcı türk tayfalarıdır. «Ərəblərlə türklərin assimilyasiyası» ifadəsini isə türklərin ərəbləri assimilyasiyası kimi başa düşmək lazım gəlir. Müxtəlif etnoslar arasında əvvəllər ünsiyyət vasitəsinin ərəb və ya fars dili olması əsassız fikirdir. Ərəb və fars dillərindən yalnız idarəçiliklə məşğul olanlar istifadə edə bilərdilər. Azərbaycan ərazisindəki müxtəlif etnoslar ərəb və ya fars dilini deyil, göz açıb eşitdiyi dili, çoxluğun dilini - türk dilini öyrənə və ümumanlaşma vasitəsi kimi türk dilindən istifadə edə bilərdilər. Praktik şəkildə yalnız bu cür mümkün idi və fars, ərəb dillərini kütləvi şəkildə öyrədə bilən məktəblər də yox idi. Bir qrup saray əhli isə kütləni bu yad dillərə alışdıra bilməzdi. Yuxarıdakı sitatda ən böyük qüsur bir də ondan ibarətdir ki, müəlliflər hunlara qədərki qədim aborigen türk tayfalarını görə bilməmiş və ya görmək istəməmişlər.

1993-cü ildə tap olunmuş sitat verdiyimiz bu «Azərbaycan tarixi»ndə yenə oxuyuruq: «Vətən tariximizin ən mühüm mərhələlərindən biri on beş əsrlik orta əsrlər dövrüdür. Bu dövrdə feodal münasibətləri yaranır, möhkəmlənir və məhv olur». Bir neçə sətir aşağıda isə deyilir ki, bu dövrdə «Azərbaycan dilinin, türkdilli Azərbaycan xalqının formalaşması başa çatır».(10; 105) Erkən orta əsrlərin eramızın III əsrindən başladığı nəzərdə tutulur və on beş əsr davam etdiyi göstərilir. Deməli, orta əsrlər XIX əsrədək davam etmiş və kapitalizmin inkişafı XIX əsrdən başlamışdır. Bu cür bölgü Azərbaycanda kapitalizmin inkişafını, millətin təşəkkülünü rusların Azərbaycanı işğalı ilə bağlamış olur. Belə çıxır ki, Səfəvilərin mövcud olduğu və şimallı-cənublu Azərbaycanı birləşdirdiyi, mə’nəvi həyat birliyinin yarandığı, elmin, təsərrüfatın inkişaf etdiyi iki əsr yarımlıq bir dövrdə, görünür, ticarətin, sənaye və kənd təsərrüfatının yeni istiqamətdə heç bir dirçəlişi olmayıb. Lakin bu kitabdakı dil məsələsindən heç baş açmaq olmur: «Azərbaycan dilinin, türkdilli Azərbaycan xalqının formalaşması» XVIII əsrdə başa çatır? Başa düşmək olmur ki, müəlliflər bu cür mühakimə ilə nə demək istəyirlər. Fransızlar, almanlar, italyanlar milli dillərinin inkişafını XVI yüzillikdən başlayırlar, bizdə milli dil bir yana, ümumxalq dili formalaşma işini XVIII əsrdə başa çatdırır. Fransızların, almanların babaları frankları, keltləri, qotları Qara dənizin şimal sahillərindən indiki yerlərinə - mərkəzi Avropaya V əsrdə Attila sıxışdırıb. Amma Attilanın xələflərinin dili XVIII əsrdə formalaşma işini başa çatdırır. Bu cür mühakimələr tarixin saxtalaşdırılmasından başqa bir şey deyildir. Bə’zən müəlliflər özləri də əvvəlki mühakimələrini unudaraq doğrusuna yaxın yazırlar: «Səlcuq yürüşü zamanı oğuz elinin, XII əsrin ikinci yarısında isə qıpçaqların Azərbaycana axını gücləndi. Əksəriyyəti türk-oğuz dilinin daşıyıcısı olan bu tayfalar Azərbaycan ərazisində yaşayan və artıq bir-birinə qovuşmuş onlarla türk tayfa və qəbilələri ilə qaynayıb-qarışdılar. Hələ oğuzların gəlişindən əvvəl Azərbaycan, Mesopotamiya və Kiçik Asiya ərazisində oğuz dil qrupuna mənsub olan türk tayfalarının məskunlaşması Səlcuq yürüşündən sonra Azərbaycanın həm şimal, həm də cənub hissələrində oğuzdilli türklərin üstünlüyünə, tədricən məhz bu dil qrupunun qalib gəlməsinə, türkdilli Azərbaycan xalqının formalaşma prosesinin tam başa çatmasına səbəb oldu.» (10; 147)

Yuxarıdakı sözlər xalqın və onun dilinin formalaşma tarixini min il geri çəkir. Bizim tarixçilər adətən mühafizəkarlıqla çox mühüm milli hadisələrin tarixini təhrif etməkdə min ili, iki min ili bir şey saymırlar.

Azərbaycan dilinin e’cazkar abidələrindən olan «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili o qədər yüksək, o qədər zəngin və əhatəlidir ki, bu kitab bizdən Azərbaycan dili və onun formalaşma tarixi barədə elmdən uzaq mülahizələrlə mübarizə üçün babalarımızın ruhuna, dünyagörüşünə, dilinə və dininə layiq davranmağı tələb edir. 1300 illiyini qeyd etdiyimiz bu əsərin dili 1300 il əvvələ aid mübahisələrə ləyaqətlə son qoyan dil faktlarına malikdir.