Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

Bə’zi fonetik, leksik və morfoloji xüsusiyyətlər
Arxaik elementlərin çoxluğu dastanların dilini birinci minilliyin ortaları ilə bağlayır. Aydın təsəvvür üçün yalnız bir boyda - Buğac boyunda nəzəri cəlb edən bə’zi fonetik, leksik, morfoloji xüsusiyyətlərə diqqət yetirək.

Fonetik hadisələr sırasında müasir dilə doğru gəldikcə bə’zi samitlərin, xüsusən «t» samitinin cingiltiləşməsi, yə’ni müasir dildə «d» ilə deyilən bir çox sözlərin «Dədə Qorqud»da «t» variantı daha çox müşahidə olunur: turmışdı, tan (dan yeri), tağ (dağ), tar (dar), tatlu (dadlı), taş (daş, dış), toyırmaq (doyurmaq), tonatmaq (donatmaq, paltar geydirmək), toğurdı (doğdu), tayadı (dayadı), talusı (dalı, kürəyi), tam (dam), tayaq (dayaq), turı (duru), tamar (damar), tutsaq (dustaq), tuymış (duymuş), keçit (keçid). Az da olsa, əksinə hal da müşahidə olunur - müasir dildə «t» ilə başlayan bir sıra sözlər «Dədə Qorqud»da anlautda «d» ilədir: dökmək (tökmək), dəpə (təpə), dəpələsün (təpələsin, toplasın).

Müasir dildən fərqli fonetik xüsusiyyətlər:

Müasir dildə: «o» - DQ-da: «a» - av;

Müasir dildə: «b» - DQ-da: «p» - qapırğa;

Müasir dildə: «y» - DQ-da: «g» - bəg, günligi, yigirmisi;

Müasir dildə: «x» - DQ-da: «q» - yoq (yox), saqlatdı (saxlatdı), aqan (axan);

Müasir dildə: «m» - DQ-da: «b» - bin, binəd (minik), bən.

Söz əvvəlində «y» samitinin işlənməsi: yüzinə (üzünə), yildə (ildə), yigit, yılan, yuca;

Sağır «n» səsinin bol-bol işlənməsi: Bir Buğa öldürmüş səni(n) oğlı(n). Bayındır xanı(n) qatı(n)da sa(n)a qəzəb ola;

Söz əvvəlində «v» samitinin işlənməməsi: urmaq (vurmaq), uruşmaq;

Sözün «ı» saiti ilə başlanması: ısmarlayıb;

Sözün bir «q» ilə tələffüzü: saqallu (saqqallı);

Bə’zi sözlərdə «n», «r» sonorlarının olmaması: qılıcım, quşanar (qurşanar);

Boylarda adi hal kimi müşahidə edilən: turmışdı, günligi, yer yüzinə qurdırmışdı, kimün, oğlı, qondurın, gətürün, getsün, bilsün, bəgün, salqum-salqum, turıb kimi sözlərdə dodaq saitlərinin işlədilməsinin imla qaydaları və ya tələffüzlə bağlı olduğunu dəqiq söyləmək çətindir. Orxon-Yenisey abidələrində də bu cür hallar vardır (müqayisə et: kılıntukda, oğlınta, olurıpan, törüsin, konturmıs, kılınmaduk və s.) («Gül tigin abidəsi»).

Təkcə bir boyda - Buğac boyunda onlarca maraqlı arxaik sözə rast gəlirik. Bunların arasında fe’llər, isim və əvəzliklər nəzəri daha çox cəlb edir.

Fe’llər: qonmaq - məskən salmaq, sakin olmaq, oturmaq; sayramaq - ötmək, oxumaq; banlamaq - ucadan səslənmək, əzan vermək; ayıtmaq - demək, danışmaq, söyləmək; ulalmaq - ululaşmaq, böyümək; yenmək - məğlub olmaq; quvımaq - gözdən salmaq; yarçumaq - yarımaq; uğramaq - rast gəlmək, görüşmək; onəlmək - yaxınlaşmaq, sağalmaq; sımaq - sındırmaq, sözünü yerə salmaq; idmək - olmaq; döşürmək - dərmək; şeşmək -açmaq; qomaq - qorxmaq, irmək - çatmaq, yetişmək; yürimək - yüyürmək; varmaq - getmək; bulmaq - tapmaq; soqmaq - sancmaq; oyurulmaq - oyulmaq;

İsimlər: is - yiyə, sahib, başçı, ağa; cılasın -igid, pəhləvan; suç - günah; küz - payız; yəxni - kabab; qımız -at südü; iyə - yiyə, sahib; ordı - düşərgə, çadır, şəhər; kişi - adam; baba - ata; ayıl - yaylaq; qaytaban - dəvə salınan yer; təbər - söz, sov; tutsaq - dustaq; oda - ev, çadır; yen - ətək; uyxu - yuxu; gödə - gövdə; yum - xeyir-dua; ög - ön; turğay - torağay; yazı - çöl, səhra; yaban -çöl, səhra; xatun - qadın; köyki - kürəkən; yavru - bala, uşaq;

Sifətlər: iyəküli - yiyəli, sahibli; qatı - bərk, möhkəm; qalın - bərk, guclü; ağ - böyük, uca; ala - hündür; qara - böyük; ərcəl-fərsiz; arqurı - çılpaq; yeg - yaxşı; yalın, yalıncıq - çılpaq;

Saylar: biri(n) - bir-bir; tümən - on min, bir qaç - bir neçə;
Əvəzliklər: bənüm - mənim; ba(n)a - mənə; sa(n)a - sənə; anu(n) - onun; a(n)lar - onlar; ol - o; şoylə - elə; böylə - belə; kəndü - öz; qanda - harada; nerədən - haradan; qanı - hanı;
Zərflər: uru - erkən, tez; külük - iti; yayan - piyada; əsən - salamat; yarın - sabah; anda - orada; yılabıdaq -azacıq; şimdi - indi; qamın - iti.

Heç şübhəsiz, mütəxəssis olmayan geniş kütlə üçün ozan, keyik, qıvanmaq (güvənmək), sinirlə(n)mək (hirslənmək), toylamaq (yığıncaq etmək, iri məclis qurmaq), verək (dayaq) kimi sözlər, boy boylamaq, soy soylamaq, dişi əhli, azğun dinli, Qazlıq tağı, qolça qopuz, yum verəyin kimi birləşmə-ifadələr də işləkliyini itirmişdir.

Qeyd etdiyimiz sözlər uzun müddət klassiklərimizin bədii dilində işlənmiş, XVI əsrdən sür’ətlə arxaikləşməyə başlamışdır. Bir qismi yazı ən’ənələrinə görə hətta XX əsrin əvvəllərinə qədər işləkliyini saxlamışdır. Balaca bir boyda bu qədər arxaik sözün işlənməsi və bunlardan əlavə, Dədə Qorqud, Dirsə xan, Buğac, Bayındır xan, Qam Ğan kimi antroponimlər, İç Oğuz, Taş Oğuz, Ala Tağ, Qazlıq Tağı, Qazlıq at kimi yalnız dastanların dilində və dastanlardan bəhs edən elmi ədəbiyyatda məhdudlaşmış toponim, etnonim və zoonimlər çox qədim izləri mühafizə edib saxlamaqla bizi ümumxalq dilinin təşəkkül dövrünün leksika və frazeologiyası ilə tanış edir. Azərbaycan ərazisində qımızdan istifadənin təbii qadağan tarixi, yəqin ki, çox uzaq keçmişlə bağlıdır. «Bən bunun alnına niyə tayaq olurbən, tururbən?» kimi cümlələrdə bən şəxs əvəzliyi və şəxs şəkilçisi hələ şəxs əvəzliyindən şəxs şəkilçisinin tam diferensiasiyaya uğramadığını göstərir.
Dastanların dilində, o cümlədən Buğac boyunda bir sıra fe’li bağlama formaları da köhnəlmişdir:

-digində: əsdigində - əsdiyi yerdə;

-ubanı,-übəni: qalqubanı - qalxıb, gəlübəni - gəlib;
-ı,-i,-u: alı versin, öldüri görgilə - öldürüb gör; istəyü - istəyərək;
-a: çıqa gəlib - çıxıb gəldi;
-madın: savaşmadın - savaşmadan, uruşmadın - vuruşmadan;
-gəc: digəc - decək.
Arxaik şəxs şəkilçiləri:
Əmr şəkli I ş.t.: -ayım, -əyim: varayım, görəyim, öldürəyim;
Əmr şəkli I ş.c.: -alım, -əlim; -ayın, -əyin - tütalım, götürəlim, yonalalım; olayın, turayın;
Əmr şəkli II ş.t.: -ğıl,-gil, -gilə - turğıl, gəlgil, qoymağıl, yığnaq etgil, öldüri görgilə;
Əmr şəkli II ş.c: -n - döşən (döşəyin). Bu forma canlı danışıq dilində bu günə qədər özünü saxlamışdır. Soltanlı kənd şivəsində: qorxman - qorxmayın, getmən - getməyin, nigaran olman - nigaran olmayın; (31; 170-184)
Xəbər şəkli I ş.c.: -ız: qarğarız - qarğayarıq.
Dastanların dilində hər iki tərəfi təsrif formalı: baxdı-turdı, sürdi-gəldi kimi tərz birləşmələri ilə yanaşı, gəlür oldu - gəldi, geyər olsun - geysin, binər olsun - minsin kimi analitik formalar da işləkdir. Bacarıq tərzində «bilmək» fe’linin ixtisar şəkli bu fe’lin çox qədim bir söz olduğunu göstərməklə yanaşı, «Dədə Qorqud» dövrü dilimizin də qənaət imkanlarını üzə çıxarır: turamadı (dura bilmədi), cavab verəməz (cavab verə bilməz).

Qənaət və intensivlik şəkilçilərdə də müşahidə olunur. Saitlə bitən sözlərdə indiki zaman şəkilçisindən əvvəl bitişdirici samit əlavə etmək əvəzinə, şəkilçinin saitinin düşməsi: yersə (yeyirsə), böyür (böyüyür).

Tə’sirlik və növ mə’nalarının, məsdərin müasir dildən fərqli ifadəsi halları:

-məsdər əvəzinə fe’li sifət şəkilçisinin işlənməsi: gəzdigindən öldügin yeg - gəzməyindən ölməyin yaxşıdır;

-məsdərin -ış,-iş,-uş,-üş şəkilçisi ilə ifadəsi: at səgirdişin, qılıc çalışın, oq atışın;
-bə’zi fe’llərin tə’sirlik şəkilçisi ilə işlənməsi: toğırdı - doğdu; Dəpə kibi ət yığdım, göl kibi qımız sağırdım (sağdım);
-qayıdış növün şəkilçisi olmadan qayıdış növ mə’nasının ifadəsi: ağlı-qaralı seçən (seçilən) cağda.
-hal mə’nalarının sabitləşməməsi, sinonimliyi:
-vasitə halının işlənməsi: bir yazın, bir küzin, götin-götin;
-yerlik əvəzinə yönlük halın işlənməsi: talısının üstinə (üstündə) turdı;
-çıxışlıq əvəzinə yönlük halın işlənməsi: qomaqım yoq qırq namərdə (qırx namərddən qorxmuram);
-çıxışlıq əvəzinə yerlik halın işlənməsi: iki talusının arasında (iki kürəyinin arasından) urub;
-yönlük halın fe’llə qoşmasız əlaqəsi: Xızır mana gəldi (Xızır mənim yanıma gəldi), Oğlana hazır oldu (oğlanın yanında hazır oldu), Babasına vardı (babasının yanına vardı);
-tə’sirlik hal mə’nasının -n şəkilçisi ilə ifadəsi: ağzın (ağzını) sögdi, babasının qırq yigidin (igidini) anmaz oldı;
-yönlük əvəzinə yerlik halın işlənilməsi: Topuğunda (topuğuna) sarmaşanda qara saçlum;
-tə’sirlik əvəzinə yiyəlik halın işlənməsi: Anasının yanına alıb gəldi (anasını yanına alıb gəldi) (?).
Samitlə bitən sözə mənsubiyyət şəkilçisindən əvvəl «s» bitişdiricisinin artırılması: cilovsın (cilovun);
Tə»sirlik hal şəkilçisindən əvvəl saitlə bitən isimlərdə daha çox «y» bitişdiricisinin işlənməsi: qarğayı, oğuznaməyi, qızluyı;
III şəxs mənsubiyyət şəkilçisinin üst-üstə işlənməsi: yolısı (onun yolu).
Sağır «n» ilə yiyəlik halın mənsubluq bildirməsi: Boynı uzın bədəvi atlar gedərsə, səni(n) gedər - «Boynu uzun bədəvi atlar gedərsə, sən-in-ki (sənin atların) gedər».
Qeyd etdiyimiz morfoloji xüsusiyyətlər, xüsusən ismin halları ilə bağlı sinonim müvaziliklər əvvəlki fəsillərdən oxucuya tanış olmalıdır. Çünki bunların, demək olar ki, çoxuna (sonralar yaranmış katib şivəsi ilə bağlı olanlar istisna olmaqla) şumer dilinin morfoloji quruluşunda rast gəlmişik. Təkrara yol verməmək üçün bir-bir müqayisə aparmağı lazım bilmədik (ikinci fəslə bax).

«Dədə Qorqud»da tez-tez müşahidə edilən «kim» bağlayıcısı Orxon-Yenisey yazılarında qeydə alınmamış, yalnız «Kutadku bilik»də və sonrakı abidələrdə işlənmişdir. «Dədə Qorqud»da hətta «ki» forması da müşahidə olunur: Bənim suçum nə oldu kim, qara otağa qondurdu? Dilədi ki, oğlanı həlak qılaydı. Hiss olunur ki, bu bağlayıcıları dastanları köçürərkən əlavə etmişlər. Bu cür cümlələri bağlayıcısız işlətdikdə cümlə daha təbii səslənir.

İmla və yazı ən’ənənləri nəzərə alınmazsa, qeyd etdiyimiz bütün arxaik formalar «Dədə Qorqud»un dilindən keçərək sonralar yazılı ədəbiyyatımızda davam etmiş, milli mərhələnin başlanması ilə passiv fonda keçmişdir. Biz dastanların dilini hazırkı ədəbi dilimizlə müqayisəyə cəlb etməyi lazım bilmədik. Çünki elə bir fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik hadisə yoxdur ki, Azərbaycan dilinin tarixində özünü göstərməmiş olsun. Dastanların dili bugünkü Azərbaycan dili ilə elə dərin köklərlə bağlıdır ki, əksər xarici tədqiqatçılar da onun Azərbaycanda yarandığını, Azərbaycan (oğuz-türk abidəsi) olduğunu e’tiraf etməkdədir. Məqsəd daha çox dastanların qədimliyini və Azərbaycan dilinin ilkin təşəkkülündə rolunu araşdırmaq olduğundan bir sıra arxaik formaları qeyd etməklə kifayətləndik. Buğac boyunun dastanlara hələ sonralar əlavə edilməsi ehtimalını və müasirləşdirmələri də nəzərə alsaq, dastanların dilinin I minilliyin ortalarının dil sistemini əks etdirdiyinə şübhə qalmır.

Oğuzların ölkəmizin ərazisində eradan çox-çox əvvəl məskun olduğu və hun dövründə yeni güclü axınları, hadisələrin cərəyan etdiyi ərazilərin dəqiqliyi və Azərbaycanın coğrafiyası ilə üst-üstə düşməsi, dastanların dilinin Orxon-Yenisey kitabələrinin dili ilə səsləşməsi, qam-şaman ən’ənələri və ozan sənətinin zirvə mərhələsi, arxaik formaların və sinonim müvaziliklərin bolluğu, poeziya nümunələrinin daha çox alliterasiyaya əsaslanması, ərəb və fars sözlərinin azlığı və ərəb-islam tə’limi ilə birgə dastanlara sonralar yol tapması və nəhayət, tarixin dərinliklərindən gələn aydın şüalar göstərir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» I minilliyin əvvəllərində - III-V əsrlərdə təşəkkül tapmaqla, əldən-ələ, eldən-elə gəzə-gəzə, tayfa dillərini ümumiləşdirmək, təmərküzləşdirmək, özünü zənginləşdirmək yolu ilə, orta üslubun nümunəsi kimi, ümumxalq Azərbaycan dilinin formalaşmasında misilsiz rol oynamış, VI-VIII əsrlərdə vahid Azərbaycan ədəbi dilinin kamil abidəsi kimi cilalanmış, saysız mədəni abidələrimizin məhvinə səbəb olmuş ərəb-islam caynağından qoparaq bu günümüzə qədər gəlib çata bilmişdir.

Hər bir ədəbi dilin milli orijinallığı daha çox onun sintaksisi ilə bağlıdır. İlkin feodalizm dövrü dilimizin sintaktik quruluşu ilə tanış olmaq üçün dastanların dilinin sintaktik quruluşunu bir qədər ətraflı nəzərdən keçirək.