Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

Sadə cümlə. Cümlə üzvləri
Mübtəda. Prof.Ə.Dəmirçizadə hələ vaxtilə müşahidə etmişdir ki, «Dədə Qorqud» mətnlərində başqa üzvlərlə müqayisədə mübtəda çox az işlənmişdir: «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında ən az işlənən cümlə üzvü, demək olar ki, mübtədadır. Çünki mübtəda ilə ifadə olunan şəxs məfhumu xəbərlərin hamısında ümumi surətdə bu və ya digər morfoloji vasitə ilə ifadə edilmişdir. Birinci və ikinci şəxslər üçün xəbərdə gələn şəxs sonluqları mübtədanın ən aydın təmsilçisi ola bilir». (24; 117-118) Dastanlarda təhkiyənin ümumi xarakteri belədir ki, obrazın adı bir dəfə çəkildikdən sonra çox zaman onun təkrarına ehtiyac duyulmamışdır. Bu hal hadisələrin intensiv inkişafını tə’min edir, mətnin əlaqəliliyi prinsipi ilə oxucunu düşünməyə, əhvalatları ardıcıl izləməyə vadar edir. Ona görə də professor düz müşahidə etmişdir - bə’zən müstəqil işlənən 15-20 xəbərə aid mətndə cəmi bir-iki mübtəda olur. Məs.:

Məgər xanım, oğuzda Duxa qoca oğlı Dəli Domrul deyərlərdi, bir ər var idi. Bir quru çayın üzərinə bir köpri yapdırmışdı. Keçənindən otuz üç aqça alurdı, keçməyənindən dögə-dögə qırq aqça alurdı. Bunı neçün böylə edirdi? Anunçın ki, «Məndən dəli, məndən gücli ər varmıdır ki, çıqa mənümlə savaşa,-deyirdi... » (79) - cümlələrində səkkiz xəbər, cəmi iki mübtəda (təkrar olunan «ər» sözü ilə) işlənmişdir.

Birinci və ya ikinci şəxslərdə olan xəbər şəxs şəkilçisinin köməyi ilə mübtədanı da müəyyənləşdirməyə kömək edir, ona görə də belə cümlələrdə mübtədanın işlənməsinə ehtiyac daha az olmuşdur:
Xan qızı, yerimdən turayınmı?

Yaqanla boğazından tutayınmı?..

Xan qızı, səbəbi nədir, degil mana!

Qatı qəzəb edərəm şimdi sana! - dedi. (35)

Mətnin daxilində yalnız üçüncü misrada (xəbəri III şəxsdə olan səbəbi nədir cümləsində) danışanı maraqlandıran və məntiqi vurğu altına düşən «səbəbi» sözü mübtəda vəzifəsindədir, qalan cümlələrin mübtədası şəxs şəkilçiləri ilə müəyyənləşir.

Məntiqi vurğu mübtədanın üzərinə düşdükdə işlənməli olmuşdur. Məs.:

Deməz olarsan, qalqubanı yerimdən mən turaram,

Qara gözli yigitlərimi boynıma aluram,

Qan Abqaz elinə mən gedərəm,

Altun xaça mən əlümi basaram,

Qara gözli kafər qızın mən aluram,

Dəxi sənin yüzünə mən gəlmənəm. (68)

Bu misralarda bugünkü tələffüzlə daha çox xəbərlər aktuallaşardı. Lakin mətndə məqsəd mübtədanı aktuallaşdırmaq olmuşdur.

Yaxud: Qazan bəgün dünlügi altun ban evlərini biz yıqmışuz. Tölə-tölə şahbaz atlarını biz binmişüz. Qatar-qatar qızıl dəvəsini biz yetmişüz. Qarucuq anasını biz gətürmişiz.(43)

Mə’lumdur ki, xitabların forması ilə məzmunu arasında fərq vardır: formaca üçüncü, məzmunca ikinci şəxsə aid olurlar. Odur ki konkret olaraq kimə müraciət olunduğunu bildirmək üçün «Dədə Qorqud» üslubunda səciyyəvi cəhət şəxsi ümumi və qeyri-müəyyən şəkildə şəxs əvəzliyi ilə ifadə etmək yox, başlanğıcda xitab şəklində bir dəfə xatırlatmaqdır. Məs.:
Hey, Dirsə xan, bana qəzəb etmə!

İncinib acı sözlər söyləmə!

Yerindən urı turğıl!

Ala çadırın yer yüzinə dikdirgil!

Atdan-ayğırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç öldürgil!(35)
Sintaktik bütöv axıra qədər bu şəkildə davam edir.
Xəbər xəbərlik şəkilçisiz ifadə olunduqda, yuxarıdakı vəziyyətin əksinə olaraq, mübtədanın daha təfsilatlı ifadəsinə ehtiyac olur. Bu cür hallar əslində xəbəri «yoq» sözü ilə ifadə olunan cümlələrə aiddir.»Yoq» sözü konkret bir mə’na ifadə etmir, yalnız mübtəda ilə ifadə olunanı inkar edir. Belə cümlələrdə mübtəda geniş məzmuna malik olsa da, yenə «yeni»ni xəbər ifadə edir; məs.: Mərə yigit, mənim atımı kimsə keçdigi yoq. Oxumı kimsə yardığı yoq. (55)

Birinci və ikinci şəxsi bildirən əvəzliklər mübtəda vəzifəsində işlənən ismi birləşmənin birinci tərəfi kimi də əksərən ixtisar edilmişdir. Bu zaman əvəzlik ikinci komponentdəki mənsubiyyət şəkilçisi ilə təsəvvür edilir:

Yata-yata yanımız ağrıdı.

Tura-tura belümiz qurıdı. (42)

Yerli qara taqlarun yıqılmasun!

Kölgəlicə qara ağacın kəsilməsün!

Qamən aqan görkli suyın qurumasın!

Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsün! (41)

Müasir ədəbi dilimizdə yiyəlik halda olan söz cümlədə təklikdə yalnız xəbər vəzifəsində işlənə bilir. Qalan hallarda ikinci tərəflə - mənsubiyyət şəkilçili sözlə birlikdə cümlə üzvü olur. Bu, dastanların dilində də belədir: Mənim də içində şişligim var. Mənim dəxi içində nişanlım var. Lakin dastanlarda canlı danışıq dilinə demokratik münasibət mübtədanın yiyəlik halda ifadəsinə də imkan yaratmışdır; məs.: Boynı uzın bədəvi atlar gedərsə, sənin gedər (41) - cümləsində «sənin» sözü mübtədadır və «sənin atların» şəklində təsəvvür olunur. Bu cür ifadə tərzi canlı danışıq dilində indi də qalmaqdadır. Belə cümlələrdə birləşmənin birinci komponenti ümumi və qeyri-müəyyən şəkildə ikinci komponenti də ifadə edir.

Mübtəda «yeni»ni bildirdikdə, rema kimi çıxış etdikdə, təbii olaraq, aktuallaşaraq xəbərdən sonra işlənmişdir:

Qanı dedigim bəg ərənlər? Dünya mənim deyənlər? (50)

Açuq-açuq meydana bənzər sənin alıncuğın,

Eki şəbçırağa bənzər sənin gözcigəzin,

Əbrişimə bənzər sənin yəlicigin,

Əri muradına yetürər sənin arxacığın. (60)
Mübtəda quruluşca sadə və mürəkkəb olmaqla, həm nitq hissələri, həm də ismi və fe’li birləşmələrlə, həm isim, əvəzlik və məsdərlərlə, həm də substantivləşmiş söz və birləşmələrlə ifadə olunmuşdur; məs.: Su qaçan xəbər versə gərək? (45) Qazan bir tumar ilə köpəgi urdı.(45) Kafərlər tərs tanışmışlar.(47) Bunun ardınca, görəlim, kimlər yetdi.(49) Hey, məni sevən yigitlər binsünlər! (53) Ərənlər əvrəni Qaracuq çoban sapanın ayasına taş qodı, atdı.(43) Qazan bəgün qarıcıq olmuş anası qara dəvə boynında asılu getdi.(43) Oğulda ortacım yoq, qartaşda qədərim yoq.(52) Alp ərə qorxu vermək eyb olur.(86) Ayaqlılar buraya gəldigi yoq. Ağızlılar bu suyımdan içdigi yoq.(56) Mərə yigit, mənim atımı kimsə keçdügi yoq. Oxımı kimsə yardığı yoq.(55) Nə görəyim, oğlı olan evərmiş, qızı olan köçürmiş.(55) Gün kibi şılayıb gələn Kafərin başının ışığıdır.(70) Qarğu cida oynadanlar ildirəmədi. Qayın oxı atanlar kar qılamadı.(100)

Xəbər. Fikir predmetinin hərəkət və ya əlamətini bildirən xəbər cümlənin mübtədadan sonra ən zəruri, təşkiledici üzvüdür. «Dədə Qorqud»un dili xəbərin ifadə vasitələrinə görə müasir dildən ciddi bir fərqə malik deyil. Quruluş xüsusiyyətləri ilə də fərqlənmir. Fərq daha çox xəbərin analitik və ya sintetik şəkildə formalaşmasında özünü göstərir. Birinci və ikinci şəxslərin tək və cəmində xəbər adətən müasir dildə olduğu kimi, şəxs sonluqları qəbul etmiş olur; məs.: Azğun dinlü kafərə bən varayım. (38) Dirsə xan, görürmisin oğlanı? (37) Biz sənin oğlunu necə gətürəlim? (37) Bəglər, mənim dəxi həqqimə bir dua eylən. (52)

Üçüncü şəxsdə isə xəbər müəyyən hallarda -dır şəkilçisini qəbul etmişdir: Oğlan aydır: Mərə, bəginiz oğlı kimdir? (53) Qazan aydır: - Məqsudun bumıdır, Baybörə bəg? (52) Allah-təala məni qarğayıbdır.(52)

Əmr formasının II şəxs təkində -ğıl,-gil,-sana şəkilçiləri, III şəxs təkində -sın,-sin,-sun,-sün şəkilçisi işlənmişdir: Qoy məni, qadın ana, çəngələ ursunlar! Qo ətimdən çəksünlər, qara qaurma etsünlər, qırq bəg qızının öginə ilətsünlər. Anlar bir yedikdə sən iki yegil!(47) Böylə oğıl nənə gərək? Öldürsənə! - dedilər. (37) Saqın, qadın ana! Mənim üzərimə gəlmiyəsən! Mənim içün ağlamıyasan! Son misallarda gəlmiyəsən, ağlamıyasan xəbərləri arzu formasında olub əmr, tə’kid bildirir.
Xəbərin analitik yolla, xəbərlik şəkilçisi olmadan formalaşdığı hallar dastanların dili üçün daha səciyyəvidir: Gördi gög çayırın üzərinə bir qırmızı otaq dikilmiş. (54) Oğlı olan evərmiş, qızı olan köçürmiş.(55) Bir buğa öldürmiş sənin oğlın... (36) Vallah, yəxşi yigit, mürüvvətli yigit! - dedilər. (53) Daz yerdə turğay atmağa yəxşi! (63) Beyrək aydır: «Dügün kimün?» «Yalançı oğlı Yalınçağın». (60) Qarşu yatan qara tağı sorar olsam, yaylaq kimün? Souq sularını sorar olsam, içət kimün? (61)

Xəbər «yoq» sözü ilə ifadə olunduqda ümumən xəbərlik şəkilçisi işlənməmişdir: Qazanın bu işlərdən xəbəri yoq. (47) Səninlə mənim işim yoq. (64) Qomağım yoq qırq namərdə. (41)

Xəbər II şəxsin cəmində saitlə bitən sözlərdə -yın,-yin şəkilçisini qəbul etmişdir. Lakin bə’zən şəxsli forma yalnız -n şəkilçisi ilə yaranmışdır: Qarusından ağ əllərini bağlan (74) - cümləsində bağla-yın məqamında bağla-n formasına rast gəlirik Bu forma Cəbrayıl şivələrində indi də işlənməkdədir. (31; 170-184)

Xəbər müasir dildə olduğu kimi, adətən, cümlənin sonunda işlənmişdir: Ol namərdlər dəxi bir yerdə qonmışlardı. Al şərabın istisindən içərlərdi. Buğac xan çapub yetdi. Ol qırq namərd dəxi bunı gördilər, ayıtdılar: «Gəlün varalım, şol yigidi tutub gətürəlim. İkisini bir yerdə kafirə yetürəlim»-dedilər. (40) Lakin mübtəda zonası və ya ikinci dərəcəli üzvlərdən biri aktuallaşdıqda, «yeni»ni bildirdikdə xəbər yerini dəyişmişdir: Yandı bağrım, göynədi içim. (61)

Ə.Dəmirçizadənin dediyi kimi, «Fe’l, demək olar ki, o zaman artıq tam mə’nasilə təşəkkül etmiş və daha sərbəst işlənə bilən bir nitq hissəsi olduğu üçün» (24; 119) xəbər vəzifəsində daha fəaldır. Professor bu cəhəti yaxşı duymuşdur - qədim dövrlərə aid şumer mətnlərində fe’l xəbər vəzifəsində bu cür səciyyəvi əlamətlərə malik deyildir və bu cür aydın formalaşmamışdır (II fəslə bax).

Xəbər fe’llərlə yanaşı, adlar və ismi birləşmələrlə də ifadə olunmuşdur; məs.: Qarşu yatan qara tağı sorar olsam, yaylaq kimün? (61) Mərə, dəli ozan, ərə varan qız mənəm. (64) Dəniz kibi qararub gələn nədir? (69) Qara dəniz kibi yayqanıb gələn kafərin ləşgəridür. (70)

Bə’zən xəbərin bir hissəsi saxlanmış, bir hissəsi buraxılmışdır: Ağız-dildən beş kəlmə xəbər mana! (69) Beyrək gedəli Bam-bam dəpə başına çıqdığım çoq. (65) Bu misallarda xəbər sözü «xəbər ver», çoq sözü «çox olubdur» deməkdir və xəbərin bir hissəsi ixtisar olunub. Bunlar elliptik cümlələrdir
Ə.Dəmirçizadə yazır: «Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb xəbərlərin çoxu bir əcnəbi (ərəb, fars və ya başqa dilə məxsus) söz ilə bir azərbaycanca fe’lin (ən çox «ol», «et», «eylə» fe’llərinin) birləşməsindən düzəlir. İki azərbaycanca sözün birləşməsindən əmələ gətirilən mürəkkəb fe’li xəbərlər bugünkü azərbaycancada çox azdır. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında isə əks vəziyyət vardır; mürəkkəb fe’llərin çoxu azərbaycanca sözlərin birləşməsindən əmələ gətirilmiş, ərəb, fars sözlərilə əmələ gətirilən (məs.: «zəbun oldu», «zarlıq qıldı», «müstəcəb olurdu» və b. kimi) mürəkkəb xəbərlər nisbətən azdır». (24; 121) Bu dəqiq müşahidəni aşağıdakı misallar da təsdiq edir: Bir at bularsam, tutayım binəyim. (60) Adaxlusın ana verər oldılar. (60) Qarşu yatan (qara) tağı sorar olsan, Ağam Beyrəgin yaylasıydı. (61) Baqdı gördi qız qardaşları qaralı-gögli oturarlar. (62) Qaftanı sıyırdı götürdi, qızların üstinə atı verdi. (62) Dədəm Qorqud gəlür oldı. (36) Bu çoban bizim həpimiz qırar olamı? (44) Yumruğımda talbınan şahin bənim quşımı alur gördüm.(44)

Müasir dildə «fe’li bağlama + təsriflənən fe’l» şəklində ifadə olunan xəbərin dastanların dilində şərt şəkilçili qoşa fe’llə ifadəsi halları da vardır və bunlar arxaik formalardandır: Baqsa-görsə bir dərənin içinə qarğa-quzğun enər-çıqar (Baxıb gördü bir dərənin içinə qarğa-quzğun enib-qalxır).

Sadə cümlələrin sonunda xəbərin təkriri dastanın dilində lirizmə xidmət edir: Dan-danuşıx ilə yəxşi ərməğanlar aldılar. Baybörənin oğlıyçun bir dəniz qulunı - boz ayğır aldılar. Bir ağ tozlu qatı yay aldılar. Bir dəxi altı pərli gürz aldılar. (53) Bu üsuldan müasir nəsrimizdə geniş istifadə olunur.

Müxtəlif prosesləri ifadə edən xəbərlərin sadalanması dastanların dilini canlı danışıq dilinin ifadə tərzi ilə daha çox bağlamışdır: İç Oğuzı gördi, qız bulımadı, qayıtdı gerü döndi, evlərinə gəldi. (85) Qayıtdı, döndi Dəli Domrul, evinə gəldi. (79) Bu cür ifadə tərzi Mirzə Cəlilin nəsr üslubunda öz izlərini saxlamışdır.

«Qanturalı boyu»nda elə cümlələr işlənmişdir ki, mübtəda - xəbər əlaqəsinə görə müxtəlif şəkildə başa düşülə bilər:
Atlu batub çıqamaz anun balcığı olur.

Ala yılan sökəməz anun ormanı olur.

Göglə pəhlu uran anun qəl’əsi olur.

Göz qaquban könül alan anun görklisi olur.(86)

Bu cümlələrdə mübtədanın və xəbərin sərhədi mətnə nəzər salmadan çətin dərk olunur. Zahirən belə hesab oluna bilər ki, ön sırada işlənən fe’li sifət tərkibləri (atlu batub çıqamaz) mübtəda, qalan hissə xəbərdir. Amma həmin mətndəki: Oğul, sən varacaq yerün Tolamac-tolamac yolları olur - cümləsindən aydın olur ki, ‘sən varacaq yerün (tolamac-tolamac) yolları’ mübtəda, olur sözü xəbərdir - olur sözü vardır mə’nasındadır. Eləcə də ‘anun balcığı’ mübtədadır, ‘olur’ xəbər, ‘atlu batub çıqamaz’ sözləri mübtədanın ikinci tərəfinin tə’yinidir - ‘anun atlu batub çıqamaz balcığı’. Sonrakı misralarda da fe’li sifət tərkibləri mübtədanın ikinci tərəfinin tə’yinidir. Bu cür quruluşun alınmasının səbəbi uzlaşma-idarə əlaqəli birləşmənin daxilində işlənib ikinci komponentə aid olan fe’li sifət tərkiblərinin ismi birləşmənin əvvəlində işlənməsidir. Bu cür ifadə tərzi ona görə şirindir ki, anun sözü (birləşmənin birinci komponenti) intonasiya ilə aktuallaşdırılmış və məntiqi vurğu altına salınmışdır. Cümlələrin quruluşu şifahi nitqdə yalnız intonasiyanın köməyi ilə tənzimlənir.