Birinchi bob

Mazmunan matnlar ilmiy, rasmiy, publitsistik va badeiiy bo'lishi mumkin.
Ilmiy matn. Bu tip matn adabiy til normalarini to'la saqlagan, faktik materiallarga boy, aniq, siqiq xabarlarni o'z ichiga oladi.
Ilmiy matn monologik xarakterda bo'lib, unda ko'chma ma'noli so'zlar, hazil so'zlari ishlatilmaydi. Har bir fanga xos ilmiy atamalar va formulalar ilmiy matn asosini tashkil etadi.
Ilmiy matnga tezis, maqola, ma'ruza, annotatsiya, taqriz, imiy risola, darslik va qullanmalar kiradi.
Rasmiy matn. Bu matnda so'z va iboralar aniq, qa'tiy bir qolipda qolipli bo'ladi. Maxsus atamalar, nutqiy shtamplar, tayyor formulular rasmiy matning muhim elemenlaridir.
Rasmiy matnga ma'lumotnoma, qaror, buyruq, qonun, e'lon, telegramma, xarakteristika, tarjimai hol, ishonch xati, tilxat, vasiyatnoma, taklifnoma kiradi.
Publitsistik matn. Bu matn kundalik hayotni turligi aktual tomonlarini omabop tarzda aks etiradi. Publitsistik matn o'zining informatik boyligi, konkertligi va ekspresivligi, tashviqot va targ’ibot xarakterdaligi bilan boshqa matnlardan farq qiladi. Bunday matnlarda siyosiy so'zlar, turli kasb-hunar so'zlari, hatto so'zlashuv nutqi elementlari ham uchraydi. Odatda, ro'znomalarni bosh maqolalari, diplomat nutqlar, mitingdagi nutqlar, ocherk, reportaj, feletonlar publitsistik matn sanaladi.
Badiiy matn. Bunday matn tasviriy, obrazli va jozibali bo'ladi. U xalq tilining barcha imkoniyatlarini o'ziga aks ettiradi. Bunda tilning fonetik, leksik-semantik, grammatik vositalari badiiy tasvir vositasi bo'lib xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, badiiy matn o'zaro aloqador bo'lgan fonetik, leksik va grammatik biriklarni mujassamlashtirgan eng yirik nutq birligi sifatida bir butun sistemani shakllantiradi. Shunindek, badiiy matn bir vaqtni o'zida semanitik hamda uslubiy tizimni o'z ichiga oladi.
Demak, badiiy matn tilshunosligni eng murakkab obe'tidir. Chunki bu bir necha leksik, grammatik va sitilistik sistemalar yig’indisi.
Badiiy matn bilish va yaratish, aks ettirish va ijodning dialektik birligi asosida vujudga keladi. Badiiy asar kishilarning estetik ma'naviy talablarini qondirish uchun xizmat qiladi.
Badiiy matning tuzilishi ilmiy matn singari ma'lum mantiqiy qonunlarga bo'y sinmaydi. U alohida bo'lib muallif tomonidan erkin yaratiladi. Badiiy matn muallifi til erkinligiga, ya'ni so'z ishlatishda katta imkoniyatlarga ega bo'ladi. Shunga qaramasdan, badiiy matn yaratishda umumiy tamoyillar mavjud.
Badiiy matnning ifodali ta'sirchan bo'lishida sintaktik, stilistik figurular (muboliha, kicharaytish, takror, antiteza) ham muhim rol o'ynaydi.
Har bir matnning taraqqiyoti va uning boshqa matnlardan farqli tomonlarini aniqlash uchun dastaaval adabiy tildagi mavjud uslub turlarini va ularning xizmat doirasini belgilash zarur bo'ladi.
Adabiy til taraqqiyotining turli davrlaridan adabiy uslublarning qo'llanish mavqei o'zgarib boradi. Matnlar uchun umumiy xususiyatlar nimalar va ularning bir-biridan farqli tomonlari nimada?
Umum qo'llaydigan so'zlar turli matnlarda turlicha ma'noda keladi. Masalan, ruh so'zining asosiy va umumiy ma'nosi bor. Badiiy matnda kayfiyat kabi ma'nolarni bildirsa, publitsistik matnda esa boshqa ma'no kasb etadi: maqola ruhi, zamon ruhi, ya'ni g’oyaviy yo'nalishi ma'nosida keladi. Ilmiy-falsafiy matnda ruh so'zi yuqori darajada uyushgan materiyaning mahsuli deb qaraluvchi ong ma'nosini anglatadi: materiya ruhning mahsuli emas, balki ruhning o'zi materiyaning oliy mahsulidir.
Bundan tashqari, matnlar bir-biridan o'ziga xos frazeologiyasi bilan ham farqlanadi. Maslan, publitsistik manda sovuq urush, xotin-qizlar masalasi kabi iboralar ko'p ishlatiladi. Matnlar bir-biridan so'z va terminologik tarkibi jihatidan undan foydalanish usullari badiiy to'qima, har xil sintaktik konstruktsiyalarini ishlatish bilan farq qiladi. Masalan, ro'znoma matnida ikki muhim xususiyat-ma'lumot, axborot berish va ta'sir etish bir-biri bilan chambarchas bog’liq holda amal qiladi. Ro'znoma matni tilning ta'sirchan bo'lishini taminlashda ularda tilning leksik vositalaridan, ayniqsa, sinonim so'zlar, xalq maqol va iboralaridan unumli foydalaniladi. Ro'znoma matnida ortiq, ziyod, ko'p, oshiq kabi sinonim so'zlarni ko'p uchratish mumkin. Bu so'zlar badiiy matnda boshqa ma'no kasb etish mumkin.
Nutqning ifoda maqsadi, mazmuni hamda ta'sirchanligiga ko'ra matnlar turli xil bo'ladi. Matnlarning turli xil bo'lishi ta'sir qiluvchi leksik vositalarga: tantanali so'zlar, betaraf so'zlar, betakalluf so'zlar, vulgar so'zlar ham bog’liqdir. Biz atrofimizdagi predmetlar va voqea-hogdisalarni, ularning xususiyatlarini, belgilarini, xarakterini, holatlarini butun nozikligi, o'ziga xosligi bilan anglatish uchun bu so'zlar vositasida matn tuzamiz. Bu misollar orqali quyidagicha ko'rsatish mumkin: yuz, bet, bashara, jamol, diydor, oraz, uzor, ruxsor. Bu so'zlardan bet so'zi qullanishi bilan yuz so'ziga juda yaqin bo'lib, yuz nisbatan salbiy bo'yoqdorlikka ega. Aft so'zi bet so'ziga nisbatan albiy bo'yoqdorlikga ega. Bashara so'zida salbiy bo'yoqdorlik aft so'zidagiga nisbatan ham kuchli. Chehra ijobiy bo'yoqdorlikka ega.