Boshlang‘ich sinf o‘quvchiarini qulay hisoblashlarga o‘rgatish

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHIARINI QULAY HISOBLASHLARGA O‘RGATISH

Matematika deganda ko‘pchilikning tasavvuriga birinchi navbatta uzundan-uzoq misol va masalalar, boshqotirmalar hamda sonlyi va harfli ifodalar keladi. To‘g‘ri bu matematikaning bir qismi hisoblanadi. Ammo matematikaning jozibasi ham ana shu elementlarda mujassamdir. O‘quvchidan talab qilinadigani esa ana shu nuqtani butun borlig‘i bilan his qilishidir. Bunda pedagoklarning roli beqiyosdir.

Kundalik va kasbiy faoliyatimizda og‘zaki hisob-kitoblarga ko‘p duch kelamiz goh-gohida o‘zimiz uchun murakkabdek tuyulgan ba’zi bir amallarni xayolan yechishimiz mumkin bo‘ladi, albatta ma’lum bir qoidalardan xabatdor bo‘lgan holda. Nafaqat pedagoklar, balki barcha katta yoshli ota-onalar ham ushbu qoidalardan boxabar bo‘lsa, maqsadga muvoffiq bo‘lar edi. Chunki, o‘quvchilarga dars jarayonida hamma narsani o‘rgatishning imkoni yo‘q.

Boshlang‘ich ta’lim yoshidagi o‘quvchilarga oson hisoblashlarni o‘rgatish juda samarali natijalarni beradi. Negaki, ular bora-bora shu yo‘l orqali matematikaning mag‘ziga va uning xarakteriga tushunib boradi. Quyida biz baholi qudrat ana shunday usullardan ayrimlarini havola etamiz.

Dastlab oxiri 5 bilan tugaydigan, ikki xonali barcha sonlarni o‘zini-o‘ziga ko‘paytirishning oson yo‘lini ko‘rib chiqamiz. Ya’ni bu sonlarimiz: 15, 25, 35, 45,…, 95 lardir. 15*15, 25*25 ko‘paytmalarini osongina hisoblash mumkin. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga, ya’ni “kara” jadvalni yodlagan o‘quvchiga hech qanday qiyinchilik tug‘dirmaydi.

Hisobni oxiridan boshlaymiz:

1. 25*25 ko‘paytma uchun, 5*5=25, 2*3=6. Ya’ni 625;

2. 35*35 ko‘paytma uchun, 5*5=25, 3*4=12. Ya’ni 1225.

Bu hisoblarda e’tibor qiladigan jihat bor. Ya’ni oldidagi raqam o‘zidan bitta ko‘p songa ko‘paytirilmoqda.

Keyingi hisob “karra” jadvaliga oid. Bu 9 lik karra jadvalini tez eslab qolish imkoniyatini beradi. Ayni usul boshlang‘ich ta’lim yoshdagi o‘quvchilarga juda qo‘l keladi. 9*1 dan 9*10 gacha barcha javoblarni yozib chiqsak, 09, 18, 27, 36, 45, 56, 63, 72, 81, 90 sonlarini hosil qilamiz. Birliklar xonasiga e’tibor bersak, sonlar bir boshdan o‘sish tartibida joylashgan. Endi oxiridan teskarisiga o‘nliklar xonasiga e’tibor bersak ham, shu holatga duch kelamiz. Ya’ni ikki holatda ham 0 dan 9 gacha bo‘lgan sonlar tartib bilan joylashgan.

Ikki xonali sonni 11 ga tez ko‘paytirish uchun, ko‘paytiriluvchining har bir sonlari yig‘indisini ularning bosh va oxirgi sonlari orasiga qo‘yish kifoya. Masalan: 23*11=2(2+3)3=253; 45*11=4(4+5)5=495. Lekin bu usulda muammoli joyi bor. Ya’ni ikki sonning yig‘indisi 10 sonidan katta bo‘lishi ham mumkin. Misol uchun 39, 56, 75. Bunday holatlarda yig‘indining oldidagi sonni birinchi songa qo‘shib qo‘yish lozim. 39*11=3(3+9)9=3(12)9=429; 56*11=5(5+6)6=5(11)6=616; 75=7(7+5)5=7(12)5=825.

Yana bir samarali usullardan biri-har qanday juft sonni 15 ga ko‘paytirish usulidir.

Biror bir juft sonni 15 ga ko‘paytirish uchun o‘sha sonni 2 ga bo‘lib, natijani berilgan songa qo‘shib, yig‘indining oxiriga nolni qo‘yib qo‘yamiz. Misol uchun 34*15 ko‘paytmani olaylik. 34:2=17, 34+17=51. Demak, javob 510 ekan.

Ma’lum bir qoidalarga tushmaydigan sonlarni ham o‘quvchilarga o‘rgatib borish zarur. Ularni ham umumiy matematik qonuniyatlar asosida xayolan hisoblash mumkin. Misol uchun 26*22 ko‘rinishidagi ifoda. Umumiy ko‘paytirish qoidalariga ko‘ra hisoblashni boshlaymiz:

26*22=26(20+2)=26*20+26*2=520+52=572.

Mana yuqorida bir necha misollar yordamida oson hisoblashlarni ko‘rib chiqdik. Sehrga boy matematikamizda bunga o‘xshash usullar ko‘p, albatta. O‘quvchilarimizni mana shunday maxsus usullar bilan tafakkurini charxlab borishimiz muhimdir. Chunki, bunday mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanib turish o‘quvchining tez fikrlash qobiliyatini yanada rivojlantiradi.