Boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini o’stirishda xalq iboralaring o’rni. I bob. Boshlang’ich sinf darslarida bolalar nutqini o’stirish

II BOB FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR NUTQ O’STIRISH VOSITASI SIFATIDA
2.1..Xalq iboralarining o’rganilishi va ularning semantik xususiyatlari.
Maskur bobda iboralarning til taraqqiyotidagi o`rni, iboralarning jamiyat va xalqning etnik qarashlari bilan bog`liqligi misollar orqali talqin etilgan. Ibora atamasi bilan frazeologik birlik atamasi teng kuchli bo`lib, ilmiy dabiyotlarda har ikkala termin bir xilda qo`llaniladi. Prafessor Sh.Rahmatullayev “Nutqimiz ko`rki” asarida ibora va frazeologik birliklar atamalarini teng ma`noda qo`llab, ularga quyidagicha ta`rif bergan: “Bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan, tuzilishi jihatidan birikmaga, gapga teng , mazmunan bir so`zga ekvivalent, yahlitligicha ustama ko`chma ma`no anglatuvchi lug`aviy birlikka ibora(frazeologik birlik) deyiladi. “Ma`lumki, tilning ko`plab funksiyalari mavjud: nominativ, ekspressiv-emotsional, kumulativ, kommunikativ .Bu vazifalar iboralarda ham mavjud. Shuningdek, tilga turlicha tarif beriladi.
1. Vazifasi nuqtayi nazaridan
2. Tuzilish mexanizmi nuqtayi nazaridan.
3. Semiotik nuqtayi nazaridan.
4. Axborot uzatish nuqtayi nazaridan.
5. Gnoseologik nuqtayi nazaridan.
Bu tariflar iboralarda ham akslanadi. Su bois 1-bobda iboralarning tildagi o`rni, til taraqquyoti masalasiga alohida e`tibor berildi.
1.1. Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari
Ikki va undan ortiq so’zdan tarkib topgan va yaxlit bir ko’chma ma’noni ifodalaydigan, ta’sirchanlikka ega bo’lgan til birligi ibora (frazeologik birlik) deyiladi: qo’y og’zidan cho’p olmagan(yuvosh), kapalagi uchib ketdi (qo’rqdi) va h.k . Iboralar ahamiyati va qo’llanishi jihatidan odatda so’zga teng keladi. Iboralar ko’proq so’zlashuv nutqida va badiiy asarlarda qo`llaniladi.Ulardan unumli foydalanish nutqning ta’sirchanligini oshiradi.Til fanining iboralarni o’rganadigan bo’limi frazeologiya deb ataladi. Iboralar ba’zan bog’lovchilarga ham sinonim bo’lishi mumkin: Shunga qaramay u kelmadi – Ammo u kelmadi. Iboralar o’rtasida ham o’zaro omonimlik, sinonimlik, antonimlik va paronimlik bo’lishi mumkin: Omonim iboralar: dam bermoq – dam bermoq (hordiq bermoq); sinonim iboralar: tegirmonga tushsa butun chiqadi – suvdan quruq chiqadi; antonim iboralar: yerga urmoq – ko’kka ko’tarmoq; paronim iboralar: yuragi tars yorilib ketayozdi (sabr chidami tugamoq) – yuragi qoq yorilayozdi (sevinganidan qattiq hayajonlandi.)Iboralar til birligi sanalib, tilimiz xazinasining naqadar boy va sermazmun ekanligidan darak beradi. Tilga esa ko`plab ta`riflar berilgan. Til - millatning asosiy belgilaridan biri. Dunyoda xalqlar ko’p. Lekin har bir xalq, avvalo, o’z tili, milliy urf-odati va an`analari, o’ziga xos turmush tarzi bilan ajralib turadi. Binobarin, xalqning, millatning o’zligini namoyon qilishda o’zbek tilning o’rni va ahamiyati beqiyosdir. O’zbek xalqi asrlar davomida dunyo sivilizatsiyasiga, umumbashariy qadriyatlar rivojiga ulkan hissa qo’shib kelmoqda. Bunda o’zbek tilimizning xizmati katta. Chunki bu til bo’lmasa, Mahmud Qoshghariyning "Devoni lugatit-turk kitobi, Ahmad Yassaviy hikmatlari, Alisher Navoiy "Xamsa"si, Bobir Mirzoning "Boburnoma"si, Cho’lpon va Abdulla Oripovning o’tli she`riyati yaratilmagan bo’lardi. Shuning uchun ona tilimiz millatimiz timsoliga aylanib ketgan. O’zbek tili ezgu fazilatlar, yuksak tuyg’ular manbaidir. U inson kamolotida betakror o’rin tutadi. Inson uchun hayotiy zarur bilim va tushunchalar mana shu til vositasida ongu shuurimizga singadi, odobu axloqimiz, fe`l atvorimiz manna shu tilda berilgan o’git va nasihatlar asosida shakllanadi. Ayniqsa, inson tafakkurining shakllanishi bevosita til bilan bogliq. Biz tilni bilganimiz sayin dunyoni ham bilib boramiz, fikrimiz o’sadi, ongimiz yuksaladi. Shu bois buyuk shoir mutafakkir bobomiz Alisher Navoiy til insonni hayvondan farqlab turadigan ne`mat ekanini ta`kidlab o’tgan . Shu bois, B.M.Solnsev tilning bu belgilarining barchasini jamlagan xolda tilga quyidagicha tarif beriladi : "Til kishilar o`rtasida aloqa vositasi bolib xizmat qiluvchi semiotik xususiyatga ega funksional moddiy sistemadir." Til tabiatan tanho bir kuchki, u cho`g` olovni muzga, muzni esa olovga aylantira oladi. Til-sehrgar, sehrlovchi vosita. O`zbek tilini qunt bilan o`rgangan kishilargina uning serviqor qudratini bilib oladilar. Har bir xalqning tili o`ziga aziz. Shoirlar, faylasuflar til haqidagi ta`rifu tavsiflaridan ko`ngillarga nur yuguradi, uning mag`ziga yetishga intilsangiz hayot yanada ma'noli, maqsadli, go`zal va shirin bolib qoladi. Kimdir uni onaga o`xshatsa boshqa birov vatan qadar ulug` biladi. Dunyoga kelgan chaqaloq ham ona allasini o`zbek tiliga eshitadi. Men esa shu o`rinda atoqli shoirimiz Omon Matjoning bir rivoyat asosida yozilgan "Alla" nomli mo`jazgina asarini eslagim keladi... Qadim zamonlarda Xorazm tomonlarda bo’yi yetgan qiz Roziya o`zga yurtdan kelgan yugitga ko`ngil qo`yibdi. Ota-ona bu yo`ldan qaytarishga qancha urinmasin, qiz ahdida qat`iy turibdi. Noilojlikdan Roziya uzoq yurtga uzatilibdi. Biroq ona nuridiydasiga iltijo qilibdi: baxtli bo'1, yakka-yu yagona o`tinchim shuki, farzandlaringga hech qachon alla aytma, aytsang, butun umr norozi ketaman. Roziya o`g`il koribdi. Onasining aytganiga amal qilibdi. Afsuski, ko`p o`tmay o`g`lini tuproqqa topshiribdi. Taqdir unga yana o`g`il ato qilibdi. Sho`rlik kelinchak ona ilinjini unutolmabdi. Afsus bu farzandni ham tuproqqa topshiribdi. Manglayiga yana o`g`il bitibdi. Vodarig`, u ham kundan-kunga sarg`ayib, umidlariga tahlika tushibdi. Shunda Roziya onasiga bergan vadasidan voz kechib, ichiga to`lib-toshib ketgan dardlarini qo`shiqqa solib, jigargo`shasiga alla kuylabdi. O`g`li sekin-asta kuchga kirib, ko`p o`tmay batamom sog`ayib ketibdi. Biroq endi Roziyaning o`zi alla aytgani sayin olisda qolgan Vatanini, ota-onalari, yaqinlarini yonib kuyib sog`inadigan, soginchlarda o`rtanadigan bo`lib qolibdi. Sho`rlik volidai mukarramasini yanada chuqurroq tushunibdi.
O`zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi qonunning qabul qilinishi hech mubolag`asiz o`zbek xalqimiz taqdiridagi buyuk hodisadir. 1989-yil 21-oktabrda o'zbek tiliga davlat tili maqomi berish to'g`risida O'zbekiston Oliy Kengashining II sessiyasi qonun qabul qildi. Bu qonun o`zbek xalqi, millati umrini uzaytiradigan, tarixiy taqdirini mustahkamlashda xizmat qiladigan qaror bo`ldi. O'zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi 1992-yil dekabrda qabul qilingan "O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi" da ham o'z aksini topdi. Konstitutsiyaning 4-moddasida "O'zbekiston Respublikasining davlat tili-o'zbek tilidir" deb yozib qo'yildi.
1991-yil 31-avgustda O'zbekistonning mustaqil Davlat sifatida ajralib chiqishi, BMTga a'zo bo'lib kirishi (1991-yil 1-iyul) munosabati bilan, O'zbekiston hududida hamma millat, xalqlar o'rtasida yaqinlik, hamjihatlikni o'rnatish niyatida O'zbekiston Oliy Kengashi 1995-yil 21-dekabrda "Davlat tili haqida" gi qonunning yangi tahririni qabul qildi. "Davlat tili haqida"gi qonunning yangi tahriri ham Prezident I.A.Karimovning "Hech kim o'z millatini boshqalardan ustun qo'ymasligi kerak" degan asosiy qonun qoidaga asoslanadi. Yangi tahrirdagi qonunda O'zbekiston Respublikasining demokratik, tinchliksevar siyosati aniq o'z ifodasini topgan. "Davlat tili haqida" gi qonun 24-moddadan iborat. O'zbekistonda yashovchi barcha millatlar o'z ona tillarida aloqa qilqo`lariga monelik qilmasligi (2-modda), ularning tillarida maktab-maorif va madaniy muassasalar (5-modda), pochta-telegraf, notarial idoralar, televideniye va radio bemalol faoliyat ko'rsatqo`lari kafolatlangan. Boshqa millatlarning tillariga hurmat bilan munosabatda bo'lish, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish (4-modda) ta'kidlanadi. Bu qonun O'zbekistonda yashovchi faqat o'zbeklarniki emas, bu yurtda yashayotgan, shu yurtning rivoji, istiqboli uchun jon kuydirayotgan barchaniki. Dunyoning 20dan orliq rivojlangan mamlakatlarida o`zbek tilining o`qitilishi yetakchi oily o`quv yurtlari o`quv dasturiga kiritilganligj, tarixiy shoh asarlarimiz dunyoning kopgina tillariga tarjima qilinishi va jahon adabiyoti durdonalari qatoridan o`rin olganligi o`zbek tilining qanchalik olamshumul ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
Til kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida ijtimoiy ong mahsuli sifatida yuzaga kelgan moddiy, ma’naviy va madaniy boyliklarning ifodasi bo‘lgan murakkab tizimdir. Tilning tabiati, mohiyati, jamiyatda tutgan o‘rni, ichki mexanizmi va qo`lash tamoyillarini ilmiy nazariy jihatdan idrok etishga intilish, uni ta’riflashdagi turlicha nuqtai nazarlar ifodasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Jumladan, 1) til ijtimoiy ahamiyati e’tiboriga ko‘ra: kishilar o‘rtasidagi eng muhim aloqa quroli bo‘lib, xabar yetkazish, saqlash va qabul qilish vositasidir; 2) ichki qurilish nuqtai nazaridan: til turli unsurlar va ularning o‘zaro munosabatini ta’minlovchi qoidalar kombinatsiyasidir; 3) doimiy barqarorligi, yashovchanligi jihatidan: til jamiyat a’zolarining umumiy faoliyati mahsuli bo‘lib, nutq tovushlarining doimiy muayyan ma’no doirasida birlashuvi asosida yuzaga chiquvchi hosiladir; 4) aloqa almashuv (kommunikatsiya) nazariyasiga ko‘ra: til ma’no tashuvchi kodlar majmuyidir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish mumkinki, til bevosita kuzatishda berilmagan ijtimoiy hodisadir. U jamiyat a’zolarining ongida yashovchi, ular uchun tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan hamda fikrni shakllantirish va uni nutq jarayoni asosida ifodalashga xizmat qiladigan unsurlar va bu unsurlarni o‘zaro birikishi, bog‘lanishini belgilovchi qonun-qoidalar yig‘indisidan iborat murakkab sistemadir.
Nutq esa til tizimida mavjud birliklar va qoidalarining so‘zlash qobiliyati asosida yakka shaxs tomonidan muayyan kommunikativ (xabar berish, xabar olish) maqsadni amalga oshirish uchun ro‘yobga chiharilishidir. Til va nutq tushunchalari yaqin-yaqingacha farqlanmasdan kelinardi.Bu ikki so’zni ma’nodosh (sinonim) so’zlar sifatida qo`laverar edik.Keyingi paytlardagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, til va nutq tushunchalarini farqlash zarur ekan.Til deganda ma’lum xalq tomonidan qo`laniladigan uzoq tarixga ega bo’lgan hodisani tushunishimiz kerak.Nutq esa shu tilning ma’lum paytda va ma’lum o’rinda namoyon bo’lishidir.Ayrim olimlar til va nutq tushunchalarini farqlashda shaxmat o’yinini misol qilib keltirishadi.Shaxmat donalari taxtasi,shaxmat o’yini qoidalari yig’indisi tilga qiyos qilinadi.Har bir shaxmatchining o’yin uslubi o’ziga xos xususiyatlarini esa nutqqa o’xshatishadi.Demak,ma’lum so’zlar vositasida bitta fikrni turli ko’rinqo`larda ifoda qilish mumkin.Bu esa shu nutqning yaratuvchisiga bog’liqdir.
Bir kishining nutqi monolog,ikki kiashining nutqi dialog,ikkitadan ortiq kishining nutqi esa polilog deb yuritiladi.Nutqning yana og’zaki va yozma ko’rinishlari mavjud. Tilning umri uni yaratgan xalq umridek uzoq muddatli, xizmat doirasi keng, doimiy rivojlanib boyib boruvchi, hajmi o‘lchovsizdir. Nutq esa umri qisqa, hajman chegarali bo‘lib, monolog, dialog, polilog holatda, og‘zaki va yozma shaklda hamda turli badiiy janrlarda (roman, she’r, drama) yuzaga chiquvchi hosiladir. Shunday qilib, til va nutq orasidagi dialektik aloqani quyidagicha umumlashtirish mumkin:
2. Til bevosita kuzatishda berilmagan aloqa imkoniyati - nutq esa ushbu imkoniyatning voqelanishi, ro‘yobga chiqishidir.
7. Til barcha uchun umumiy – nutq esa har bir kishining xususiy faoliyatidir.
8. Tilning faoliyat muddati cheksiz, uzoq – nutqning faoliyat muddati esa cheklangan, qisqa.
9. Tildan foydalanish imkoniyati makon va zamon bilan bog‘liq emas – nutq jarayoni esa muayyan makon va zamon bilan bog‘langan bo‘ladi.
10. Til birliklari miqdoran chegaralangan – nutq birliklari esa cheklanmagan, davomiy bo‘ladi.
11. Til barqaror (statik) hodisa – nutq esa doimiy harakatlanuvchi (dinamik) hodisadir.