Burchak o'lchash asboblari Reja

30	40	50	60	70	80	90
100
1	00	2	3	5	6	8	9	11	12	14	15
1	30	3	7	10	14	17	20	24	27	30	34
2	00	6	12	18	24	30	37	43	49	55	61
2	30	10	19	29	33	48	57	67	76	86	95
3	00	14	27	41	55	69	82	96	110	124	137
3	30	19	37	56	75	94	112	131	149	168	187
4	00	24	49	73	98	122	146	171	195	220	244
4	30	31	62	92	123	154	185	216	246	277	308
5	00	38	76	114	152	190	229	267	305	343	381
5	30	46	92	138	184	230	276	322	368	414	460
6	00	55	110	164	219	271	329	384	438	493	548
6	30	64	129	193	257	322	386	450	514	579	643
7	00	75	149	224	298	373	447	522	596	671	745
7	30	86	171	257	342	428	514	599	685	770	856
8	00	97	195	292	389	487	584	681	778	876	973
8	30	110	220	329	439	549	659	769	878	988	1098
9	00	123	246	369	492	616	739	862	985	1108	1231
9	30	137	274	411	548	686	823	960	1097	1234	1371
10	00	152	304	456	608	760	912	1063	1215	1367	1519

“CHiziq qiyaligiga tuzatma” jadvalidan (12.1-jadval) d ni topib, keyin d qiymatini quyidagi formuladan topish mumkin.

d=D - d (12.8)
d qiymati   2 bo‘lganda topiladi.
Gorizontal qo‘yilish d ni bevosita o‘lchash (vaterpaslash). Agar qiya chiziq uzunligi qisqa, tik bo‘lsa, uning gorizontal qo‘yilishini bevosita vaterpaslash yordamida o‘lchash mumkin. Buning uchun ikki yoki uch metrli reyka olinadi, 13.10-shakldagicha A nuqtadagi vertikal vexaga reykaning bir uchi tekizilib, ikkinchi uchi V nuqtaga qo‘yiladi; reyka adilak (vaterpas) yordamida gorizontal holga keltiriladi. Keyin reyka uchini V dagi vexaga to‘g‘rilab, ikkinchi uchi S ga qo‘yiladi va shu tartibda oxirgacha davom ettiriladi. Agar reyka bilan ketma-ket o‘lchangan uzunliklarni d₁, d₂, d₃, d₄ desak AE₁=d chizq uzunligi quyidagicha bo‘ladi:
AE₁=d₁+d₂+d₃+d₄. (12.9)

12.10-shakl.
Eklimetrlar. Qiyalik burchagini o‘lchashda turli ko‘rinishdagi eklimetrlar ishlatiladi. Eklimetr oddiy, doiraviy va to‘rtburchaklik shaklda bo‘ladi.
Oddiy eklimetrning tuzilishi va ishlatilishi 12.11-shaklda ko‘rsatilgan. A nuqtadagi tayoq uchiga o‘rnatilgan va markaziga shovun osilgan transportirning asosi OSH V nuqtadagi vexada belgilangan asbob balandligi K nuqtaga to‘g‘rilanadi. SHunda shovun ipidan olingan sanoq qiyalik burchagi bo‘ladi. SHaklda AO=BK=i—asbob balandligi, OA—shovun yo‘nalishi.

12.11-shakl.
Doiraviy eklimetr. 12.12-shaklda ko‘rsatilganidek metall quticha 1 ichida mayatnikli disk 8 gorizontal o‘q OO₁ atrofida bemalol aylanadigan qilib ishlangan. Disk (g‘ildirak) gardishi 9 shaklning o‘ng tomonida ko‘rsatilgandagi kabi, 0 dan +60° gacha bo‘lingan, yuqoriga qaralganda + ishorali, pastga qaraganda — ishorali bo‘laklar ko‘rinadi. Diskka og‘ir yuk 7 mahkamlanganidan OO₁ o‘q hamma vaqt gorizontal turadi.

12.12-shakl. Doiraviy eklimetr va bo‘laklari:
1 — quti (korobka); 2—darcha; 3—lupa; 4—ko‘z dioptri (tirqish); 5—ko‘rish trubasi; 6—piston; 7—og‘ir yuk; 8—mayatnikli g‘ildirak (disk); 9—obvodka (tegirchak); 10—narsa dioptri.
Quti ustidagi prujinali knopka 6 bosilsa, disk OO₁ o‘qda mayatnik kabi harakat qilib, gorizontal vaziyatda to‘xtaydi. Quti yoniga to‘rtburchaklik shaklidagi vizirlash (ko‘rish) trubasi 5 mahkamlangan, uning bir uchidagi trubkachaga ko‘z dioptri (tirqish) 4, ikkinchi uchiga narsa dioptri 10 o‘rnatilgan.
Eklimetr bilan AV chiziqning (13.13-shakl) vertikal burchagini o‘lchash uchun A da turib, V dagi vexada kuzatuvchining balandligi i belgilanadi, shu nuqtaga ko‘z dioptridan qarab, sim 10 to‘g‘rilanadi va knopka bosiladi, disk to‘xtagach, darcha 2 dan lupa orqali qarab, ko‘ringan bo‘laklardan sim bo‘yicha sanoq olinadi; bu sanoq vertikal burchak v qiymati bo‘ladi. Bunda burchak ±30' aniqlik bilan o‘lchanadi.

12.13-shakl.
Eklimetrni tekshirish. Eklimetr ishlatishdan oldin quyidagi shart bo‘yicha tekshiriladi. Eklimetr mayatnigi vertikal turganda halqasining nol diametri gorizontal bo‘lishi kerak. Buni tekshirish uchun A nuqtada turib, V nuqtadagi vexaga qaraladi-da v₁ sanoq olinadi (12.13-shakl). Keyin V nuqtada turib, A dagi vexaga qaraladi va v₂ sanoq olinadi. Agar asbob to‘g‘ri bo‘lsa, bu sanoqlar teng bo‘lishi kerak; bu sanoq vertikal burchak bo‘ladi. Teng bo‘lmasa, vertikal burchak bo‘ladi. Nol diametr gorizontal bo‘lmay, qiya bo‘lsa va gorizontal chiziq bilan x burchak hosil qilsa, bu xato bo‘ladi. Bu xato eklimetr yukini x qadar surish yo‘li bilan tuzatiladi.
Geodezik o‘lchash ishlarini joyda yoki qog‘ozda bajarishda turli kattaliklarning qiymatini aniqlash talab qilinadi. Biror kattalikni shu jinsdagi o‘lchov birligiga taqqoslab, uning shu birlikdan qancha kattaligini aniqlash o‘lchash deb ataladi; bu kattalikni ko‘rsatuvchi son o‘lchash natijasi bo‘ladi.
Geodezik ishlarda chiziqning uzunligi, ikki chiziq orasidagi burchak, havo temperaturasi, bosimi kabi kattaliklar o‘lchanadi. O‘lchashda o‘lchanadigan kattalik turiga qarab turli asboblardan foydaniladi.
O‘lchash qanday bajarilishiga qarab, ikkiga-vositasiz (bevosita) o‘lchash bilan vositali (bilvosita) o‘lchashga bo‘linadi.
Agar o‘lchanadigan kattalik qiymati o‘lchash vositasi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchab olinsa (masalan, masofa po‘lat lenta bilan o‘lchansa), bu bevosita o‘lchash bo‘ladi. Agar o‘lchanadigan kattalik qiymati o‘lchash vositasi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchanmay, balki o‘lchangan boshqa kattalik qiymati orqali matematik munosabatlar asosida hisoblab topilsa, bilvosita o‘lchash bo‘ladi. Masalan, biror uchburchaklikning ikkita  va  burchagi teodolit bilan o‘lchab topilsa, bevosita o‘lchash, uchinchi  burchagi formula =180-(+) bilan hisoblab topilganda esa vositali (bilvosita) o‘lchash bo‘ladi.
O‘lchash soniga qarab, o‘lchash zaruriy va ortiqcha o‘lchashga bo‘linadi. Noma’lum kattalikning qiymatini aniqlash uchun zarur o‘lchash soni zaruriy o‘lchash bo‘ladi. O‘lchash soni bundan oshsa, ortiqcha o‘lchash deyiladi. Masalan, noma’lum kattalik qiymatini aniqlash uchun uni kamida bir marta o‘lchash zaruriy o‘lchash bo‘ladi. Agar shu kattalik p marta o‘lchansa, n—1 ortiqcha o‘lchash bo‘ladi. Ortiqcha o‘lchash o‘lchash natijasini tekshirishga yordam beradi. Har qanday kattalik kamida ikki marta o‘lchanadi. O‘lchash sharoitining o‘zgarish-o‘zgarmasligiga qarab, o‘lchash teng aniqli va teng aniqsiz o‘lchashga bo‘linadi. O‘lchash ishi bir sharoitda, bir asbob va bir kishi tomonidan bir usul bilan bajarilsa, topilgan natijalar bir xil aniqlikda bo‘ladi va teng aniqli o‘lchash deyiladi. O‘lchash ishi turli sharoitda, turli asbob bilan, bir necha kishi tomonidan bajarilsa, o‘lchash natijalari bir xil aniqlikda bo‘lmaydi, bunday o‘lchash teng aniqsiz o‘lchash deyiladi.